جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

وجودشناسی اجتماعی، حوزه‌ای ذیل متافیزیک کاربردی است که به بررسی ماهیت و ویژگی‌های هستی‌شناختی اجتماع می‌پردازد. پرسش اصلی وجودشناسی اجتماعی این است که جهان اجتماعی چگونه ساخته شده است که خود شامل دو پرسش است: اجزاء تشکیل‌دهنده جهان اجتماعی چیست؟ و چه عاملی آن را برپا داشته است؟ طباطبایی در مبحث «اعتباریات» و به ویژه «اعتباریات بعد از اجتماع» نظریاتی دارد که به نظر رابطه محکمی با موضوع دارد. در این مقاله کوشیده‌ام پاسخ‌های بالقوۀ او را به این پرسش از اصطلاح‌شناسی و ساختار مفهومی تفکر او استخراج کنم. در این راستا، نخست به تلخیص دیدگاه طباطبایی در باب شکل‌گیری مقولات اجتماعی، و سپس به مقایسه آراء وی با نظریه‌های موجود پرداختم. به نظر می‌رسد که علامه اجزاء تشکیل‌دهنده اجتماع را اجزایی غیر اجتماعی شامل اعتبارات و حالات ذهنی اعضای جامعه، نظیر روان‌شناخت‌گرایی می‌داند و عامل برپایی مقولات اجتماعی را یک عامل در مقیاس جامعه (توافق دو استخدام و بیشتر) تلقی می‌کند که لزوماً «توافق» یا «قرارداد» نیست.

علم منطق هگل بیش از «پدیدارشناسی روح» یا کتاب‌های دیگر او٬ مستقیماً به حل آن چیزی می پردازد که می‌توان آن را مسئلهٔ متافیزیک یا هستی‌شناسی نامید. همه متفق‌القولند که «علم منطق هگل» تقریباً باید به عنوان سخت‌ترین اثر او لحاظ شود٬ هرچند می‌تواند مهمترین اثر وی تلقی شود؛ در واقع٬ «علم منطق» ممکن است مهم‌ترین اثر دربارهٔ متافیزیک در سراسر تاریخ فلسفه باشد. اثری مانند «علم منطق» هگل که درصدد آشکار کردن بنیان خاص هر تفکر و هستی‌شناسی‌ای است، نه می‌تواند و نه باید از سوی انسان ناطق مورد غفلت قرار گیرد. اینکه هدف علم منطق هگل توصیف یا کشف مقوله‌ها، یعنی توصیف یا کشف مشخصات یا اوصاف عقل است می‌تواند گمراه کننده باشد. می‌توان پیشنهاد کرد منطق هگل تحقیقی است که نهایتاً آشکار می‌کند که چگونه عقل در واقع ساخته می‌شود. (برگرفته از درآمدی بر منطق هگل، یوستوس هارتناک.) درس‌گفتارهای پیش‌رو درس‌های استاد دکتر سید‌حمید طالب‌زاده در باب منطق هگل است که در مقطع کارشناسی در دانشگاه تهران در سال ۱۳۸۷ تدریس شده است. در این دورهٔ درسی ایشان به صورت مختصر مروری بر «علم منطق» هگل دارند و فرازهای مهم آن را مورد بحث و بررسی قرار می‌دهند.

تعریف علامه طباطبایی از علوم انسانی چیست؟ ادعا شده است که وی علوم انسانی را همان علوم اعتباری و عملی می‌داند. نوشتار حاضر ضمن بررسی معانی اعتباری، با استفاده از روش کتابخانه‌ای در گردآوری اطلاعات و روش توصیفی-تحلیلی در استنتاج دیدگاه، ادعای یادشده را در قالب سه پرسش مورد بررسی قرار داده است. نگارنده بر این باور است که نظر علامه در تعریف علوم انسانی صریح نیست. آنچه علامه در نظریۀ اعتباریات آورده است ناظر به علوم به معنای آگاهی‌های نظام‌مند نیست. در عین حال تلاش شده است دیدگاه ایشان دربارۀ حقیقی یا اعتباری‌بودن رشته‌های علمی و همچنین گزاره‌های علوم انسانی بر اساس دو معنای اعتباری بالمعنی ‌الاعم و بالمعنی الاخص مورد واکاوی قرار گیرد. تدقیق در سخنان علامه طباطبایی از آن حکایت دارد که استناد‌دادن اموری مانند اعتباری‌دانستن همۀ علوم غربی، علم‌شدگی همۀ علوم به تصالح خبرگان، اعتباری‌نبودن علوم عملی و منحصردانستن آن در علوم قراردادی و اعتباری‌دانستن علومی مانند اخلاق و حقوق به علامه با چالش جدی مواجه است.

بسیاری از معارف ­دینی و دستورات ­زندگی در دین ­اسلام، از قرآن­ کریم به عنوان ثقل ­اکبر به دست می­آید از این رو شناخت آموزه­های ­قرآن از صدر اسلام تاکنون با عنوان «تفسیر قرآن» کانون توجه مسلمانان به­ویژه اندیشمندان­ علوم ­قرآنی بوده و هست؛ اولین گام برای رسیدن به این هدف شناخت موضوع­له و معانی­ حقیقی الفاظ و عبارات ­قرآنی است، با توجه به جایگاه­ علمی علّامه ­طباطبائی در جامعه ­تفسیری پی بردن به دیدگاه­های ایشان در این رابطه اهمیت دارد از این رو این مقاله به دنبال دیدگاه­های ایشان پیرامون «موضوع­له حقیقی الفاظ ­قرآن» بود؛ روش پژوهش، توصیفی ­تحلیلی و داده­های پژوهش علاوه بر کتاب «المیزان فی تفسیر القرآن» در اکثر مواقع کتب ­تفسیری، لغوی، اصولی و بلاغی بود؛ یافته­های پژوهش این شد که علّامه ­طباطبائی قائل به دیدگاه «روح معنا» با تقریر «حقیقی ­بودن معقول و محسوس» هستند و مؤیدات دیدگاه ایشان تغییر و تحول مصادیق در طول زمان، تشکیک در مصادیق و مصادیق ­ظاهری و باطنی است.

پژوهش حاضر با هدف امکان‌سنجی اقامه برهان بر وجود خدا از منظر ابن‌سینا، صدرای شیرازی و محمدحسین طباطبایی به روش کتاب‌خانه‌ای و با رویکرد تحلیلی، توصیفی و تطبیقی انجام شده است. در مسئله برهان‌پذیری، بعد از تحلیل دیدگاه‌های فیلسوفان مد نظر چنین نتایجی به دست آمد: نخست، وجود خدا برهان‌پذیر است، برهان‌پذیری به این معنا که اثبات وجود خدا برای انسانْ معقول و منطقی است و امتناع ذاتی ندارد. دوم اینکه، وجود خدا از طریق «برهان لمّی بالذات»، «برهان إنّی از نوع دلیل» و «برهان إنّی مطلق از نوع تضایفی» اثبات‌پذیر نیست. اما از طریق «برهان لمّی بالعرض» و «برهان إنّی از نوع ملازمات عامه» می‌توان وجود خدا را اثبات کرد. در این نوشتار «برهان لمّی بالعرض» برای اثبات وجود خدا پیشنهاد شده است که در آثار ابن‌سینا و صدرای شیرازی نیز وجود دارد. «برهان لمّی بالعرض» وجود نعتی حق‌‌تعالی را اثبات می‌کند و همین مستلزم اثبات وجود نفسی‌اش نیز هست. با این تبیین، مسئله برهان‌پذیری وجود خدا با قاعده «الواجب لابرهان علیه» تعارضی نخواهد داشت، زیرا مفاد قاعده از طریق «برهان لمّ بالذات» بر برهان‌ناپذیری وجود خدا دلالت می‌کند.

در فلسفه اسلامی به ویژه در حکمت صدرایی، برای انسان سه نحوه وجود مطابق عوالم ماده، خیال و عقل در نظر گرفته می‌شود. انسان در هر یک از این انحاء وجودی، ادراکات و افعال خاص خود را دارد اما برخی ادراکات و افعال نیز به قلب نسبت داده شده است. در بیان عرفا و حکمای اسلامی سه دیدگاه مختلف درباره قلب و نسبت آن با عقل دیده می‌شود. در بررسی حاضر که بنابر خوانش علامه طباطبائی از حکمت متعالیه صدرایی صورت گرفته است، قلب استعاره‌ای مجازی از نفس یا همان حقیقت انسان معرفی می‌شود که بر هر سه ساحت وجود انسان استوار است. از نگاه علامه طباطبائی، ادراک زیبایی نوعی معرفت حضوری است و با قلب ارتباط مستقیم دارد و متعاقباً در آن تأثیر می‌گذارد. از این رو نقش مهمی برای زیبایی و زینت در زندگی انسان در نظر می‌گیرند و آن را برای حیات اجتماعی انسان ضروری می‌دانند. ایشان توجه انسان به زیبایی را مطابق قوا و احتیاجات او و در نتیجة الهام الاهی می‌دانند به طوری که نگاه زیباشناسانه در استکمال مراتب وجودی انسان تأثیر بسیاری دارد و هنر و ادبیات را از مهم‌ترین ادراکات اعتباری هر جامعه می‌شمارند.