جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مقایسه اندیشه‌های علامه طباطبایی و مک‌ناتن در زمینه‌ی انگیزش اخلاقی در دو حوزه یعنی منشا انگیزش و درونی یا بیرونی بودن منابع انگیزش قابل ارزیابی است. در حوزه منشا انگیزش مک‌ناتن تنها به موقعیت انجام فعل و درک شخص در آن موقعیت اشاره می‌کند واین در حالی است که علامه به سه مؤلفه یعنی توجه به فواید دنیوی، توجه به فواید اخروی و جلب رضایت الهی اشاره نموده و درک شخص در موقعیت رانیز به یکی از این سه مؤلفه برمی‌گرداند. نکته قابل تامل در رویکرد مک‌ناتن، عدم توجه او به دین و رابطه‌ی اخلاق با دین است؛ امری که در دیدگاه علامه قابل انکار نیست. در حوزه درونی یا بیرونی بودن منابع انگیزش اخلاقی نیز بایستی به این نکته اشاره کرد که علامه منابع انگیزش را بیرونی می‌داند چراکه توجه به فواید دنیوی، توجه به فواید اخروی و جلب رضایت الهی اهدافی خارج از وجود انسان هستند؛ اما مک‌ناتن معتقد است که درک شخص در موقعیت بر اساس انگیزه درونی وی اتفاق می‌افتد.

علّامه طباطبایی دارای شخصیّتی چند وجهی در زمینة علوم تفسیر، فقه، فلسفه و عرفان است، امّا شأن عرفانی ایشان نسبت به ابعاد دیگر علمی ایشان، کمتر مورد توجّه قرار گرفته است؛ با توجّه به این که علّامه از چهره‌های عرفانی شیعه در دوران معاصر هستند؛ بنابراین بررسی مشرب عرفانی ایشان حائز اهمّیت است. علّامه در آثار مختلف خود نظرات مهمی را درباب عرفان مطرح کرده است. در پژوهش حاضر، با استفاده از روش توصیفی و کتابخانه‌ای تلاش شده است که مشرب عرفانی علامه و دیدگاههای ایشان درباره عرفان بررسی و تبیین شود. نتایج این پژوهش نشان می دهد که علّامه طباطبایی عرفان راستین را به عنوان یکی از راه های کشف حقیقت می‌داند که با دین اسلام، هم جهت است. بنا بر نظر ایشان، عرفان یک جریان معنوی برخواسته از دین اسلام است که در واقع همان اخلاق قرآنی محسوب می‌شود. ایشان طلب عرفان را امری فطری می‌دانند و معتقدند که انسان ها همواره در پی کسب معرفت نسبت به مبدأ هستی هستند و این فطری بودن، همة انسان ها را دربرمی‌گیرد و فقط شامل عدّة خاصّی نیست.

«قرائت قرآن کریم» از جمله مباحث علوم قرآنی است که از آن به تناقض و تعارض قرائت‌ها نیز یاد می‌شود. مفسران در برخورد با اختلاف قرائات، یکی از روشهای بسنده کردن به قرائت رایج، معتبر دانستن همه قرائات و یا نقد و گزینش قرائات را انتخاب می‌کنند. هدف از پژوهش حاضر بازخوانی دیدگاه علامه در اختلاف قرائات و شیوه تعامل وی با قرائات مختلف می باشد. علامه با اعتقاد به عدم تواتر قرائات هفت‌گانه و با در نظر گرفتن معیارهای قرائت صحیح، روش نقد و گزینش قرائات را برگزیده است. ایشان در برخورد با قرائات مختلف برخی را رد و برخی را با ذکر دلائلی مانند مطابقت با سیاق آیه، مطابقت با قواعد ادبی و با توجه به مؤیدات روایی ترجیح داده و انتخاب می‌کند.

در مسئله «احباط و تکفیر »، بحث ها و گفتمان های متعددی میان مذاهب اسلامی صورت گرفته است. در میان علمای شیعه نیز با وجود اشتراکاتی، نظیر قبول وقوع اجمالی «حبط اعمال » و «تکفیر گناهان »، اختلافات و تفاوت هایی در کیفیت وقوع آن در اعمال و قبول مفاهیم نزدیک به این دو مفهوم، نظیر «موازنه » و «موافات » در اعمال و رفتار انسان دیده می شود. با توجه به اینکه این مسئله صبغه کلامی و اعتقادی بیشتری دارد، با این وجود مورد توجه مفسران و قرآن پژوهان، نظیر آیت الله معرفت و علامه طباطبائی قرار گرفته و هریک با نگاه کلان به آیات این موضوع، دیدگاه ها و نظرات خود را مطرح کرده اند. آیت الله معرفت قائل است که مسئله «احباط » منحصر به اعمال کافر و مشرک ازدنیارفته است و با تلفیق بحثی از قرآن و سنت، به تبیین آن پرداخته؛ ولی علامه طباطبائی با تقسیم بندی گسترده در مورد رابطه اعمال خوب و بد و آثار متقابل آن، در برخی نظرات خود قائل است که «احباط » می تواند نسبت به برخی اعمال شخص مسلمان نیز صورت بگیرد. در این مقاله با روش تحلیلی توصیفی سعی شده است، ضمن مشخص کردن چهارچوب بحث و سیر علمی هر دو دانشمند، به نقاط اشتراک و افتراق هریک دراینباره پرداخته شود.

هوش هیجانی یک عنصر بنیادین از رفتار انسان است که جدا از هوش شناختی عمل می کند. این هوش، با تعادل برقرار کردن بین احساسات و عقل، می تواند انسان را به حداکثر کامیابی برساند. علامه طباطبایی معتقد است که عقل عملی می تواند با تعدیل احساسات، برای انسان جلب منفعت نماید. بنابراین، می توان هوش هیجانی را در قلمرو عقل عملی تعریف نمود. هدف از این پژوهش آن است که با روش تحلیلی- توصیفی، نظریه ی هوش هیجانی گلمن را از طریق دیدگاه علامه در باب معرفت نفس و عقل عملی، تبیین نماید. یافته های پژوهش نشان می دهد که نفس انسان مدرک اصلی هیجان است و هیجان از جمله کیفیات نفسانی است که توسط قوای شهویه و غضبیه ایجاد می شود. هم چنان که هوش هیجانی تعدیل هیجانات را بر عهده دارد ، عقل عملی نیز قوای شهویه و غضبیه را تعدیل می کند و همان طور که این هوش بر خودآگاهی مبتنی است؛ نظریه معرفت نفس علامه طباطبایی نیز بر خودآگاهی متکی است.

تربیت، یکی از پرکاربردترین واژه‌هایی است که در مکاتب بشری و اسلامی از آن یاد شده است. نظام­های تربیتیِ مبتنی بر دیدگاه بشری، جایگاه تربیت انسان را در محدوده­­ی دنیا و خوب زیستن تعریف می­کنند، اما نظام تربیت اسلامی با نگرش به عالم پس از مرگ خوشبختی و پیشرفت انسان در دنیا را از اهداف تربیت می‌داند. از نگاه علامه طباطبایی کمال، رشد و سعادت انسان در گرو پیروی از دستورات اسلام است. نظام تربیت اسلامی و بشری با وجود اختلافات در مبانی، دارای نقاط اشتراکی هستند. سؤال پژوهش کنونی که عبارت است از اینکه تعامل بین نظام تربیت بشری و اسلامی با تأکید بر نظریه علامه طباطبایی چگونه محقق می‌شود؟ یافته­های پژوهش، حاکی از آن است که تعامل بین آن دو نظام، ممکن و از ضروریات است. پیشنهاد بر این است که هویت نظام تربیت اسلامی با دیدگاه علامه طباطبایی و همفکران او اصل قرار گیرد و هویت نظام تربیت بشری بر آن مبنا سامان یابد.

هنگامی که می‌خواهیم بحث «شناخت‌شناسی فطرت» را در دستگاه فکری صدرالمتألهین(ره) مورد سنجش قرار دهیم، علیرغم رویکرد مثبت وی در مواجهه با مُثُل افلاطون که مبنای پیشینی‌بودن ادراکات فطری است، نتیجۀ متفاوتی دریافت می‌کنیم؛ چراکه ملاصدرا(ره) بر اساس حرکت جوهری، قائل به پسینی‌بودن ادراکات است و ادراکات تصدیقیِ ماقبل از حواس را نمی‌پذیرد. وی بر این باور است که بر اساس مراتب عقل که پایین‌ترین مرتبه‌اش، استعداد محض بوده و خالی از هر گونه ادراکی است، نفس و به تبع آن فطرت به دلیل ذومراتب‌بودنشان، هم دارای امور زوال‌ناپذیر(مرتبۀ عقل مجرّد تام) و هم دارای امور زوال‌پذیر(مراتب جمادی، نباتی و حیوانی) می‌باشند. علامه طباطبایی(ره) نیز پیدایش ادراکات را هم از راه حواس خارجی(حواس پنجگانه) و هم از راه حواس داخلی(قوای نفس) می‌داند و بر این باور است که ادراکات بدیهی‌ همچون «نیازمندی معلول به علت» هرچند از راه حواس خارجی حاصل نمی‌شوند، امّا ریشه در حواس داخلی دارند؛ چراکه قوای درونی ما قائم و محتاج به نفس است و این مطلب، از مفهوم «علیت» حکایت می‌کند. بنابراین بر اساس آراء ملاصدرا(ره) و علامه طباطبایی(ره) معرفت، تأسیس است نه تذکّر. بر این مبنا مجاز هستیم «فطرت» را بازتعریف کرده و پیشینی‌بودن ادراکات بدیهی را از آن نفی کنیم و بر این باور باشیم که ادراکات فطری یعنی: مطلق ادراکات با فرض پسینی‌بودن آنها.

بافت متنی، شرایط نزول و مخاطب اولیه‌ی قرآن کریم از یک‌سو و فرض جاودانگی و جهان‌شمولی قرآن کریم از سوی دیگر بستر طرح شبهات و سؤالات مهمّی را به‌خصوص ناظر به اجزای متن قرآن کریم به‌وجود آورده است. یکی از این شبهات ناظر به تمثیلات قرآنی و تاریخ‌مند بودن آن‌ها مطرح شده است. مطابق چنین نگرشی، تمثیلات قرآنی بازتاب تامّی از فرهنگ عصر نزول بوده و جز برای مخاطب اوّلیه کارایی ندارند. پژوهه‌ی حاضر با روش توصیفی تحلیلی در واکاوی داده‌ها تلاش دارد نظریه‌ی تاریخ‌مندانگاری تمثیلات قرآن کریم را مبتنی بر آراء قرآنی علامه طباطبایی به بوته‌ی نقد و نظر قرار بدهد؛ یافته‌های تحقیق حاکی از آن است که تاریخ‌مندانگاری قرآن حاصل برقراری نسبتی میان داده‌کاوی درون‌قرآنی درباره‌ی تمثیلات قرآن با ادبیّات معهود عصر نزول است. این قسمت ضمن آن‌که دارای نقصان محتوایی است، اساس تاریخ‌مندانگاری قرآن را مخدوش می‌کند، اساساً بر پایه‌ی اصل جاودانگی و جهان‌شمولی قرآن، عمومیّت تأویل‌پذیری آیات و بررسی مصادیق تمثیلات قرآن به‌لحاظ عمومیّت و اطلاق آن‌ها، نمی‌توان تمثیلات قرآنی را بازتابی تامّ از فرهنگ زمانه‌ی عصر نزول قلمداد کرد.

یکی از رویکردهای رایج در حوزه زبان دین، نظریه عرفی بودن زبان قرآن است. این نظریه دارای پیشینة طولانی است. بر اساس این نظریّه، خداوند در ارائة مقاصد خویش، از ساختار زبان متعارف و مرسوم قوم استفاده کرده است و به این طریق مقصود خود را بیان نموده است. مطالعه و نقد نظریه عرفی بودن زبان قرآن و بیان نظریه خاص از دیدگاه علامه طباطبایی از اهداف و موضوع این نوشتار است. روش مطالعه از نوع توصیفی و تحلیلی و با اتکاء به آثار وی می‌باشد. سوال اصلی پژوهش این است که تحلیل علامه طباطبایی از نظریه عرفی زبان قرآن چیست؟ یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که علامه نظریه‌ی زبان عرفی را فی‌الجمله پذیرفته، اما قرآن را بدلیل اشتمالش بر حقایق ماورایی، عدم شناخت ژرفای آن و وجود متشابهات و جزمیت زبانش، فراتر از فهم عرفی وعمومی می‌داند. از منظر علامه طباطبائی، زبان قرآن هر چند بر اساس عناصر عرفی نازل شده است اما تفاوت‌های اساسی‌ای با زبان عرف دارد که وجود این تفاوت‌ها سبب نفی نظریه‌ی یکسان انگاری زبان دین و زبان عرف می‌شود. به دلیل نزول تدریجی و اشتمال آن بر مفاهیم غیبی، در تفسیر زبان قرآن، اصول و قواعد عرفی لازم است اما کافی نیست، زیرا زبانی فراعرفی است و دارای خصوصیت مشکک بودن سطوح و ساحات ادراک و فهم می‌باشد.

یکی از آیات چالش برانگیز قرآن که در مورد آن آرای گوناگونی از سوی متقدمین و متاخرین مطرح شده است، آیه‌ی «وَ الْأَرْضَ بَعْدَ ذلِکَ دَحاها» (نازعات:30) است. این پژوهش با تاکید بر این آیه به تبیین آراء تفسیری علامه طباطبایی، مراغی و بانو امین‌اصفهانی می‌پردازد و هدف از آن مقایسه و ارزیابی نظرات سه مفسر معاصر در مورد آیه‌ی شریفه می‌باشد. یافته‌ها حاکی از آنست که علامه طباطبایی و بانو امین‌اصفهانی که معتقد به تقدم خلقت آسمان بر زمین می‌باشند، «دحوالارض» در آیه‌ی شریفه را ناظر بر خلقت و گسترش همزمان زمین می‌دانند، ضمن این که علامه در دیدگاه دوم خود آن را به حرکت زمین نیز تفسیر نموده است. اما مراغی که خلقت زمین را مقدم بر آسمان می‌داند، «دحوالارض» را مرحله‌ای جدا از خلقت زمین دانسته و آن را عبارت از بسط زمین جهت تمهید آن برای سکونت بیان داشته است. با توجه به قرائن لغوی، قرآنی و روایی که در ضمن این پژوهش بدان‌ها اشاره می‌شود، مقصود از «دحوالارض» در آیه‌ی شریفه نمی‌تواند ناظر بر خلقت و گسترش همزمان و حرکت زمین باشد بلکه آن صرفا بر بسط و گسترش زمین دلالت دارد.