جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

هدف پژوهش حاضر بررسی منشاء حقیقی اعتبارهای آزادی و هستی انسان در قرآن است. در این راستا مبتنی بر روش تفسیری قرآن به قرآن و با تکیه بر تبیینی که علامه طباطبائی از انسان ارائه می‌دهند، دستیابی به منشاء اعتبارهای آزادی بررسی گردیده و به پیروی از علامه طباطبائی ماجرای هبوط، محور روایت انسان قرار گرفت. نتایج نشان داد که انسان به واسطه بُعد روحانی خود، که از سنخ اسماء و خزائن الهی است، خلیفه خداوند بر تمام هستی معرفی شده و همین بُعد انسانی در عالم ذر به فقر ذاتی خویش آگاهی یافته و درک می‌کند که در هیچ یک از شئونی که به واسطه خلافت خداوند بر هستی دارا است، مستقل از خداوند متعال نیست. خلیفه به تبعیت از مستخلِف، خویشتن را دارای حق اعمال اراده آزاد و حاکمیت مطلق و حق اعمال تصرف عام می‌یابد. موجودی که دارای چنین حقی است، یعنی دارای آزادی می‌باشد، البته نه به وجه استقلالی.

نقد علوم انسانی و بررسی اعتبار قضایای آن از موضوعاتی اساسی است که به رغم قدمت آن هنوز محل بحث و مناقشه است. علامه طباطبایی از جمله اندیشمندانی است که با طرح اعتباریات به نقد زیرساخت های این علوم مبادرت کرد. علامه با تقسیم اعتباریات به ثابت و متغیر و اعتباریات پیش از اجتماع و پس از اجتماع ساختار دانش را بر حقیقت گرایی و ملاحظه علم ورای فرهنگ را بنا نهاد. این مداقه علمی با تفحصات علمی شاگردان ایشان نظیر شهید مطهری با طرح بحث فطرت ادامه یافت. در این مقاله بر آن هستیم تا با تشریح اعتباریات علامه طباطبایی و تلفیق آن با اعتقاد به فطرت در آدمی به ارزیابی علوم انسانی مبتنی بر اومانیسم در اشکال مختلف رویکردی آن از جمله رویکردهای اگزیستانسیالیستی و مارکسیستی بپردازیم. اذعان به قلمرو حقیقی و اعتباری، متمایز شدن رویکرد فطری از فرهنگی و اقتضاءات اعتراف به فطرت و وجود ساحت اعتباریات حقیقی و پیش از اجتماع و علوم انسانی متعهد از مباحثی است که در این مجال بدان پرداخته شده است.

بررسی نقش تأویل در فهم متون دینی و عدول از ظواهر الفاظ آیات قرآن، یکی از چالش‌برانگیزترین مسائل مسلمانان بوده است. در سدۀ اخیر طرح مکتب تفکیک و مشخصاً طرد تأویل و تأکید بر خالصمانی ظواهر متون قرآنی، نزد این مکتب، دو قطب طرفداران و مخالفان تأویل در حوزۀ دین‌پژوهی را بدنبال داشته است. این مقاله با روش کتابخانه‌ای و تحلیل و مقایسۀ آثار استاد حکیمی و علامه طباطبایی، این مسئله را موردبررسی قرار داده است که یافته‌ها، حاکی از نهایت افتراق و جدایی بین دو دیدگاه در نوع تبیین و روش اتخاذی آنان است. و نیز با توجه به ذوبطون بودن کلام وحی هیچ فرقه و مکتبی گریزی از تأویل نداشته و برخلاف مشی تفکیکیان و استاد حکیمی فهم عمیق معانی دین و رسیدن به گوهر ناب و خالص کلام وحی، نه در عصری سازی آن متون، که مرهون بکارگیری تأویل است و طرح تفکیک ظواهر متون دینی برای پرهیز از تأویل در مقام یک ایده و رؤیای غیرعملی بازخواهد ماند.

نگاهی تطبیقی به نظریه «تأویل» طباطبایی و نظریه «رؤیاهای رسولانه» سروش نشان می‌دهد که هر دوی آنها کُنه متن مقدس را محصور در ساختار تاریخی‌اش نمی‌دانند، و به حقیقت و باطن متن مقدس در پس ظواهرش می‌اندیشند. نظریه تأویل که قوس صعود و خلاف قوس تنزیل و انزال، و به معنای کشف ارتباط میان مصحف موجود با حقیقت عینی‌اش (یعنی کتاب مکنون، امّ‌الکتاب) است، به دلایل گوناگونی بر نظریه رؤیاهای رسولانه برتری دارد؛ نظریه تأویل 1. با سنت سامی، عبری، اسلامی سازگار است؛ 2. هم‌زمان همه شواهد را پوشش می‌دهد؛ 3. با منطوق قرآن انطباق تام دارد؛ 4. قدسیت و بشری‌بودن قرآن را هم می‌پذیرد؛ 5. می‌تواند به دغدغه‌های مذکور در مقاله ششم رؤیاهای رسولانه، که سروش را به بشری و رؤیایی‌انگاشتن قرآن سوق داده است، پاسخ دهد؛ 6. رویکرد عرفانی و اشراب نظریه تأویل از امّ‌الکتاب باعث شده است طباطبایی، برخلاف سروش، از معرفت گزاره‌ای فراتر رود و به معرفت وجودی و شهودی برسد، اما سروش با پذیرش بسط تجربه نبوی و رؤیاهای رسولانه به جای حل مسئله به حذف آن روی آورده است.

قرآن، نظامنامه تمدن‎ اسلامی است. واژه «‌تمدّن» در قرآن نیامده ‌است؛ ولی برخی از مفسران، از«‌امت» استفاده‌ تمدّنی کرده‌اند؛ یعنی جماعتى‌ که‌ به پیامبر ‎خدا ایمان ‌آورده‌‌اند.‌ در این نوشتار، به روش توصیفی _تحلیلی، به بررسی تطبیقی مفهوم تمدن از نظر علامه ‌طباطبایی و سیدقطب به‌ویژه در تفاسیرشان با توجه به واژه «امت» پرداخته‌ شده است.‌ یافته‌‌های مقاله نشان می‌دهد قرآن مهم‌ترین عامل پیدایش و تداوم اجتماع بشری را در وحدت فرامادّی دانسته که مرزهای جغرافیایی، زمانی، خویشاوندی، نژادی و... ‌را درمی‌نوردد. سید قطب معتقد است مقصود از «امت ‌واحده‌» در‌ قـرآن‌، دیـن ‌اسـلام و جامعه مسلمانان است و هر که اعتقاد مسلمانی نداشته‌ بـاشد،‌ از‌ قـلمـرو «امــت ‎واحده» خارج‎ و در زمره جامعه جاهلی ‎است؛ اما علامه در مفهوم امت، توسعه معنایی می‌دهد و معنای جهان‎شمولی قائل ‎است؛ یعنی گروهـی‌ کـه هـدفی واحـد اعم از امـور دنـیوی و مـعنوی دارند؛ گـر‌چـه‌ وحدت امت، عـلاوه‎ بـر همگرایی، با هـم‎کیشی کامل ‎می‎شود.‌

«حیات» و «ممات»، از جمله واژگان پربسامدی است که از دیرباز توجه مردمان را به خود مشغول داشته است. دیر­زمانی است که ذهن بسیاری از دانشمندان، فیلسوفان و اندیشه­وران دینی، به کاوش و بررسی معنای این واژگان مشغول بوده است. این واژگان در قرآن نیز مکرر و به شکل­های مختلف و با معانی متفاوت به­کار رفته است. در این مقاله، کوشش شده تا تصویر واضحی از طرح قرآنی بالاترین مرحله حیات مطلوب انسانی که به آن «حیات طیبه» گفته می­شود و بهترین شکل زندگانی انسانی است، طبق دیدگاه­های علامه طباطبایی در المیزان ارائه گردد. پس از توضیح و تبیین مبانی روش جدید تفسیری المیزان، به شرح لایه­های پنهان این آموزه قرآنی بر اساس اندیشه­های وی می­پردازیم. علامه طباطبایی، مفسر شیعی بزرگ معاصر، در نهایت به این نتیجه می­رسد، افرادی که به این مرحله از حیات انسانی می­رسند، نوع کاملاً متفاوتی از انسان و دارای ویژگی­های خاص خود خواهند بود.

دین پرمسئله‌ترین و گسترده‌ترین پدیده اجتماعی است. اندیشمندان بسیاری به بررسی این پدیده در ابعاد مختلف پرداخته‌اند. نگاه کارکردگرایانه به دین می‌تواند پاسخگوی بسیاری از مسائل نوپدیدار از اصل و اساس دین باشد. از میان جامعه‌شناسان ماکس وبر با نگاهی کارکردگرایانه توانسته ‌است برای دین برخی از کارکردها را برشمارد. هرچند که با دیدی تقلیل‌گرایانه به دین نگریسته و کارکرد دین را منحصر در دنیا و بعد جسمانی انسان کرده ‌است. در مقابل، علامه طباطبائی اندیشمند اسلامی، در ضمن تبیین عقلانی از دین، با نگاهی گسترده‌تر به دین و ابعاد کارکردی آن پرداخته ‌است. در بررسی تطبیقی نظرات این دو اندیشمند، گرچه مبانی نظریشان اعم از هستی‌شناسی و انسان‌شناسی با هم تفاوت چشم‌گیری دارد؛ اما هر دو اندیشمند با رهیافت معناگرایانه، دین را پاسخی به چالش بی‌معنایی زندگی می‌دانند. اینکه دین می‌تواند تصویری از هستی ارائه دهد که رنج‌ها را توجیه کند و خدایی عادل برای انسان نمایان کند؛ وجه مشترک هر دو اندیشمند است. کارکرد مشترک دیگر دین از نظر این دو اندیشمند تأثیر گزاره‌های آن بر رشد اقتصادی است.

از مباحث مهمی که اندیشمندان، در حوزة فلسفۀ دین را، بالاصاله و فی‌نفسه، یا در برابر ساخت‌گرایان، که قائل به ذهنی بودن و عدم عینیت خداوند هستند، به اندیشه و تأمل واداشته است، بحث واقعی بودن و به‌عبارت علمی، عینیت «امر متعالی» است. علامه طباطبایی از اندیشمندانی است که با بازخوانی اندیشة او می‌توان رویکرد او را در امر عینیت خداوند تبیین کرد. در این نوشتار پس از تبیین چارچوبة نظری در تشریح معانی عینیت، به تبیین، بازخوانی و تحلیل اندیشة علامه در حوزة عینیت خداوند پرداختیم و به این نتیجه رسیدیم که علامه هم در هستی‌شناختی و هم در مباحث معرفت‌شناختی، «در صدق باورهای مرتبط با خداوند»، و هم در مباحث معناشناختی «در تطابق گزاره‌ها با وجود خارجی خداوند به‌عنوان امری حقیقی و واقعی» به طرح عینیت پرداخته است. سه‌گانۀ عینیت (وجود متعالی، باور متعالی و گزارۀ متعالی) در اندیشۀ علامه به این معناست که وجود و ماهیت خدا، مستقل از ذهن است (وجود متعالی)، باور یا جمله دربارۀ خدا از نظر مابعدالطبیعی عینی است (معرفت متعالی)، گزارۀ دربارۀ خدا، پذیرای ارزیابی از طریق صدق و کذب است (گزارۀ متعالی).

خودشناسی بهترین روش جهت رسیدن به معرفت الله و نائل شدن به کمال و سعادت است. مسئله این پژوهش تبیین و تحلیل چیستی معرفت نفس و چگونگی طی مراحل معرفت نفس از خود تا رسیدن به مقام توحید افعالی و صفاتی و ذاتی است. این پژوهش که با روش کتابخانه‌ای وگردآوری اطلاعات و با رویکردی توصیفی، تحلیلی است و به هدف استخراج و تحلیل چیستی معرفت نفس و نقش آن در وصول به مقام توحید از دیدگاه علامه طباطبایی انجام شده است. انسان در اثر شناخت و شهود نفس پی می‌برد که هیچ فعل و صفتی جز برای خداوند وجود ندارد. این همان وصول به مقام توحید افعالی و صفاتی و ذاتی است. نزدیک شدن هر رهروی به اصل حقیقت به اندازه سعه وجودی او و حقیقتی است که در او ظهور پیداکرده است و خداوند، حقیقت نهایی هر کمالی است. شناساندن معرفت نفس به مخاطبین به‌خصوص نسل جوان بهترین و نزدیک‌ترین راه کسب معارف الهی و رسیدن به کنه حقایق عالم هستی و نیل به کمالات است.

اندرو فینبرگ فیلسوفی متفکر از مکتب انتقادی محسوب می‎شود. تفاوت اندیشه‎های او با بقیه متفکران مکتب انتقادی، امیدواری او به تحت سلطه درآمدن تکنولوژی و اصلاح مسیر توسعۀ آن توسط انسان است. فینبرگ به آشکارساختن پیامدهای نامطلوب تکنولوژی اکتفا نمی‎کند و رهایی از فضای تکنولوژیک حاکم را بر پایه ارزش‎های دموکراتیک مورد توجه قرار می‎دهد. او درباره تکنولوژی‎های ارتباطاتی به هویت متذبذب آنها اشاره نموده، به امکان تغییر در شکل‎گیری آنها و کاهش آسیب‎های روزافزون آن و قابلیت استفاده برای تحقق اهداف دموکراتیک اشاره می‎کند. علامه طباطبایی در نظریه ادراکات اعتباری مبنایی برای تبیین و توصیف نیازهای متنوع انسانی و نحوه شکل‎گیری ادراکات و نهادهای برآوردندۀ این نیازها را عرضه می‎کند. علامه تشریح می‎کند نیازهای طبیعی و عادت‎های اجتماعی می‎تواند برانگیزاننده توجه ادراکی انسان باشند و ما با تعمیم این بحث به کنش‎های ارتباطی، تعین نیازهای متنوع ارتباطی در تکنولوژی‎های مختلف ارتباطی را تحلیل می‎کنیم. برانگیختن توجه و ارضای افراد از ارتباط برقرارکردن در فضای مجازی، سبب نفوذ روزافزون سلطه سیاسی سرمایه‎داری گردیده است. در فضای مجازی حاضر که هم از فرهنگ تأثیر می‎پذیرد و هم بر آن اثر می‎گذارد، ارتباط مطلوب که سبب افزایش همبستگی مومنانه می‎شود، محقق نشده است. بر مبنای نظرات علامه لازم است نیازهای ارتباطی که متناسب با جهان‎بینی الهی در ادامه نیاز طبیعی ایجاد شده، بستر توجه و تدارک ادراک اعتباری را رقم زده، با حضور فعالانه در مدیریت و طراحی سرویس‎های فضای مجازی، این بستر در خدمت سبک زندگی مومنانه قرار دهیم. در این مقاله میزان تلائم اندیشه‎های فینبرگ و علامه طباطبایی برای تحلیل و نقد جهت‏گیری رسانه‏ها و تکنولوژی‎های ارتباطی مورد بحث قرار می‎گیرد.