جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مسئله جاودانگی در عذاب در جهان واپسین، یکی از موضوعات مهم و چالش‌برانگیز در عرصه علوم اسلامی، ازجمله کلام، فلسفه و تفسیر است. این موضوع به دلیل ارتباط عمیق آن با مفاهیم بنیادینی چون رحمت الهی، عدالت و فطرت انسانی، همواره موردتوجه اندیشمندان قرارگرفته است. حکیمان الهی خداوند را خیر مطلق، بی‌نیاز و دارای رحمت واسعه می‌دانند؛ درحالی‌که فطرت انسانی، طبق آیه «و نفخت فیه من روحی»، بر اساس سنخ الهی سرشته شده است. ازاین‌رو، خطاهای انسانی به‌عنوان مسائل عرضی تلقی می‌شوند که تنها حالت‌های پلیدی را بر فطرت او می‌افزایند و پس از عذاب، انسان به فطرت پاک اولیه خود بازمی‌گردد. بااین‌حال، برخی اندیشمندان اسلامی با استناد به متون دینی و آموزه‌های نبوی، نیازی به خلود در عذاب نمی‌بینند و این دیدگاه را به چالش می‌کشند. برخی از اندیشمندان اسلامی نیازی به خلود در عذاب نمی‌بینند، اما این معنا با وحی الهی و آموزه‌های نبوی در تعارض است. هدف تبیین این مسئله و رفع تعارض ظاهری می‌باشد. روش تحقیق، «تحلیل محتوایی» است و در این راستا، به بررسی مبانی‌ای چون پذیرش اصل وجود نفس، مجرد بودن آن و همچنین جاودانگی و فناناپذیری نفس پرداخته می‌شود. ابن عربی با تأکید بر مفهوم وحدت وجود و رحمت الهی، معتقد است که عذاب دائمی برای هیچ‌کس وجود ندارد و درنهایت همه مخلوقات به رحمت خداوند باز خواهند گشت. او بر این باور است که خطاهای انسانی، به‌عنوان مسائل عرضی، نمی‌توانند بر فطرت الهی انسان تأثیر دائمی بگذارند و عذاب درواقع یک مرحله از تکامل روحی است. در مقابل، علامه طباطبایی بر اساس استدلال‌های عقلی و نقلی، بر جاودانگی عذاب تأکید دارد و آن را با عدالت الهی سازگار می‌داند. او معتقد است که عذاب و نعمت در آخرت به حالات نفس وابسته است و اگر نفس به‌صورت ملکه درآید، عذاب جاودان خواهد بود. این دو دیدگاه، هرچند در اصول کلی متفاوت هستند، اما هر یک به‌نوعی به تبیین ابعاد مختلف مسئله جاودانگی در عذاب می‌پردازند و نشان می‌دهند که این موضوع نه‌تنها به فهم عمیق‌تری از آموزه‌های دینی نیاز دارد، بلکه به تأملات فلسفی و کلامی نیز وابسته است.

مسئله: این پژوهش به بررسی و نقد دیدگاه‌های اندیشمندانی همچون دهلوی، جابری و سروش درباره مسئله معراج پیامبر اکرم (ص) می‌پردازد و با استناد به تفاسیر قرآن و سایر دیدگاه‌های انتقادی، آن‌ها را ارزیابی می‌کند. هدف: دستیابی به درکی صحیح و جامع از نحوه وقوع معراج پیامبر اکرم (ص) است. روش: این پژوهش در مرحله گردآوری داده‌ها، به شیوه کتابخانه‌ای انجام‌شده و در مرحله طبقه‌بندی و استناد داده‌ها، از نوع اسنادی است که بر اساس متون پژوهشی، شامل کتاب‌ها، مقالات و دیگر منابع معتبر است و ازنظر تجزیه‌وتحلیل، روش پژوهش حاضر، تحلیل محتوای کیفی است که در آن دیدگاه‌های اندیشمندان و مفسران با رویکردی تطبیقی و انتقادی مقایسه و با بهره‌گیری از استدلال‌های منطقی و شواهد متنی، نقد و بررسی می‌شود. یافته‌ها: تحلیل‌های انجام‌شده نشان می‌دهد که اندیشمندان نامبرده، معراج را تجربه‌ای روحانی یا رؤیاگونه تلقی می‌کنند که در بستر خواب رخ داده است. در مقابل، مفسران قرآن، به‌ویژه علامه طباطبایی، با استناد به آیات قرآن، روایات و مبانی عقلی، معراج را رخدادی واقعی می‌دانند که در دو مرحله، یعنی در خواب‌وبیداری، به وقوع پیوسته و افزون بر بُعد روحانی، جنبه جسمانی نیز دارد. نتایج: پژوهش نشان می‌دهد که دیدگاه اندیشمندان با دیدگاه مفسران، به‌ویژه نظر علامه طباطبایی، همخوانی ندارد. این دیدگاه از جنبه‌های مختلف موردنقد قرار گرفته است، ازجمله: عدم تطابق با ظاهر آیات قرآن و روایات متواتر و همچنین ناسازگاری برخی استدلال‌های اندیشمندان با مبانی عقلی و فلسفی.

تلاش برای یافتن علت و منشأ حاکمیت از مسائلی است که مورد توجه فیلسوفان سیاسی قرار گرفته است. علامه طباطبایی و توماس هابز تفسیرهای مشابهی از انسان و زندگی اجتماعی ارائه می‌کنند و منشأ حاکمیت از نظریات آنان استخراج می‌شود. در پاسخ به این پرسش که منشأ حاکمیت از منظر علامه طباطبایی و هابز چیست، این مطالعه به روش اکتشافی-توصیفی انجام گرفت. یافته‌های پژوهش بیانگر آن است که هابز با تأکید بر حقوق طبیعی و برابر انسان‌ها در پی دستیابی به نظریه‌ای دربارۀ حق، قدرت و پیوند حق و قدرت است. او منشأ را در قرارداد اجتماعی و ضرورت امنیت مطلق می‌بیند. انسان هابزی انسانی بدون پیوندهای اجتماعی و تحت تسلط قوای غریزی و غیرعقلانی است که در وضعیتی وحشیانه به سر می‌برد و راه برون‌رفتی جز قرارداد اجتماعی مشروط و به نفع شخص ثالث و واگذاری همۀ حقوق و اختیارات به او ندارد. اما در نگاه علامه طباطبایی، انسان ناگزیر از زندگی اجتماعی مبتنی بر قرارداد عملی بین استخدام متقابل و عدالت اجتماعی است. در نگاه او انسان‌های اولیه تحت تأثیر قوای طبیعی بودند و سلطۀ قوای طبیعی، عقل را نیز دربرمی‌گرفت، اما عقل در سیر اجتماعی کمال یافته و با وحی و نبوت تقویت شده و حاکم بر قوای طبیعی می‌شود. یافته‌ها نشان می‌دهد تفاوت بنیادین در انسان‌شناسی و فلسفۀ حقوق دو متفکر، به دو تحلیل متفاوت از سیاست و حکومت می‌انجامد. نتایج این پژوهش می‌تواند به تقویت فهم تطبیقی فلسفۀ سیاسی اسلامی و غربی کمک کند.

در عصر غیبت امام زمان (عج)، ارتباط روحی و انفسی با ائمه (ع) اهمیت ویژه‌ای پیدا می‌کند. با توجه به غلبه رویکرد تجربی مدرنیته، نیاز به تقریری از امامت و ولایت احساس می‌شود که برای مخاطب ملموس و شهودی باشد. از آنجا که معرفت انسان به خود، حضوری و وجدانی است، معرفت به ولیّ نیز اگر از طریق نفس حاصل شود، شهودی خواهد بود. این پژوهش به بررسی رابطه‌ی معرفت النفس و معرفت به ولی از منظر علامه طباطبایی می‌پردازد. تبیین موضوع 1. مفهوم ولایت از دیدگاه علامه طباطبایی ولایت به معنای قرب وجودی و احاطه علمی یک موجود بر موجود دیگر است. از آنجا که همه‌ی موجودات جز خدا فقیرند، تنها خداوند است که ولایت حقیقی دارد. ولایت ائمه (ع) نیز به این معناست که آن‌ها در تمام شئون خود تسلیم خداوند هستند و خداوند متکفل هدایت آن‌هاست. 2. معرفت النفس و ادراک ولایت معرفت النفس، سیر درونی برای قطع تعلقات از غیر خدا است. وقتی انسان از ماسوی الله دل بکند، فقر ذاتی خود را درمی‌یابد و به مقام عبودیت می‌رسد. این معرفت، زمینه‌ساز شهود ولایت الهی است. رابطه معرفت النفس و معرفت به ولی 1. ادراک ولایت در قوس نزول (ولایت تکوینی) انسان با رجوع به نفس خود، حقیقت مطلقه‌ی ولایت الهی را درمی‌یابد که تمام تعینات (از جمله نفس خودش) ظهورات آن هستند. این ادراک، پیش از التزام به شرع حاصل می‌شود. 2. ادراک ولایت در قوس صعود (ولایت تشریعی) پس از عمل به دستورات دینی، انسان متوجه می‌شود که ولایت، باطن شریعت است. با معرفت به نفس، حضور ولیّ را در وجود خود شهود می‌کند و درمی‌یابد که امام، هدایتگر او به سوی کمال است. نتیجه‌گیری از دیدگاه علامه طباطبایی، معرفت النفس، کلید شهود ولایت است. این معرفت هم در ساحت تکوینی (پیش از شرع) و هم در ساحت تشریعی (پس از عمل به دین) محقق می‌شود. بنابراین، تقویت معرفت نفس، راهی اساسی برای درک حضوریِ امامت و ولایت در عصر غیبت است.

مفهوم هبوط انسان از جمله موضوعات اساسی در انسان‌شناسی دینی و فلسفی است که به‌ویژه در قرآن کریم، جایگاه برجسته‌ای دارد. این مفهوم در داستان حضرت آدم (ع) و هبوط او از بهشت به زمین مطرح شده و از دیرباز مورد توجه اندیشمندان اسلامی بوده است. پژوهش حاضر با هدف بررسی و تطبیق دیدگاه دو متفکر برجسته جهان اسلام، ملاصدرا و علامه طباطبایی، درباره مسئله هبوط انسان انجام گرفته است. ملاصدرا در چارچوب حکمت متعالیه، هبوط را فرایندی وجودی و مرتبط با حرکت جوهری می‌داند که لازمه کمال و بازگشت نفس انسانی به مبدأ الهی است. از دیدگاه وی، انسان برای طی مراتب وجودی، باید از عالم عقل به عالم ماده نزول یابد و این هبوط، نه مجازات، بلکه زمینه‌ساز رشد و تعالی اوست. در مقابل، علامه طباطبایی در تفسیر المیزان، هبوط را نوعی نزول مقامی و ارشادی معرفی می‌کند که در نتیجه انتخاب و ترک اولی توسط حضرت آدم (ع) رخ می‌دهد. به باور او، هبوط زمینه‌ساز تحقق خلافت انسان در زمین و بروز اختیار، توبه و هدایت الهی است. این پژوهش با رویکرد توصیفی-تحلیلی و بر پایه منابع تفسیری و فلسفی انجام شده و تلاش دارد ضمن روشن ساختن ابعاد مختلف مفهوم هبوط، وجوه اشتراک و افتراق این دو دیدگاه را تبیین کند. یافته‌ها نشان می‌دهد که هر دو متفکر، هبوط را لازمه سیر تکاملی انسان می‌دانند، اما اختلاف آن‌ها در مبانی هستی‌شناختی، نوع تفسیر از بهشت و نقش اختیار انسانی، منجر به ارائه دو تحلیل متمایز از این مفهوم شده است. کلیدواژه‌ها: هبوط، نزول، ملاصدرا، علامه طباطبایی، قرآن کریم، انسان‌شناسی فلسفی

دو دیدگاه درباره طریق معرفت نفس در شریعت وجود دارد. از نگاه برخی در شریعت نحوه دست‌یابی به معرفت نفس (علیرغم مطلوبیت ذاتی آن) مسکوت است اما به اعتقاد عده‌ای دیگر شریعت تبیین تام طریق معرفت نفس است. حال چون آثار علامه طباطبایی امکان تامل در دیدگاه دوم را فراهم می‌آورد پژوهش حاضر (به منظور وضوح نحوه ارتباط طریقه معرفت نفس با قرآن) در صدد بررسی «چگونگی تحقق طریقه معرفت نفس توسط قرآن بر اساس اندیشه علامه طباطبایی» است. از آن‌جا که این مقصود متوقف بر آشکار شدن «نقش قرآن در ظهور و فعلیت طریقه معرفت نفس» همچنین «کیفیت ایفای این نقش توسط قرآن» است پژوهش پیش‌رو در مرحله اول «فعلیت طریقه معرفت نفس با قرآن» و در مرحله دوم «مراحل و فرآیند این فعلیت» مورد بررسی و توصیف قرار می‌دهد تا در ضمن تبیین اثر خاص قرآن [با عنوان عینیت وجود طریقه معرفت نفس] چرایی و چگونگی تحقق طریقه معرفت نفس تبیین گردد. در نتیجه این پژوهش معلوم می‌شود: قرآن (به‌خاطر اصلاح اعمال، ملکات و ذات انسان) علت شکل‌گیری معرفت نفس است. لذا حق تعالی (توسط قرآن) انسان را در طول حیات دنیا به فناء و تجلی توحید می‌رساند. البته باید توجه داشت که این امر ریشه در تنزیل و تأویل قرآن دارد، یعنی از آن‌جا که اقتضای تنزیل قرآن: تفصیل حقیقت توحید به صورت معارف، اخلاق و احکام است و اقتضای تأویل قرآن: اجمال این مفصلات در توحید می‌باشد قرآن با سریان توحید در تمام ابعاد وجود انسان (به‌واسطه توجه او به نفس خویش و اشتغال وی به اصلاح امور خود) موجب تجلی توحید و فناء افعالی، صفاتی و ذاتی می‌شود. بر این اساس قرآن طریقه معرفت نفس را در فرآیند «تفصیل مجمل» و «اجمال مفصل» محقق می‌سازد.

دین مجموعه‌ای از تعالیم و دستورالعمل‌هایی است که خداوند به وسیله وحی توسط پیامبران برای سعادت بشری نازل کرده است. یکی از مباحث کلام جدید و فلسفه دین به عنوان روشی برای پاسخگویی به انتظار بشر از دین کارکرد دین است که بسیاری از اندیشمندان به کارکرد دین در ابعاد مختلف پرداخته‌اند، اقبال لاهوری و علامه طباطبایی از جمله اندیشمندانی هستند که در آثار خود به رواج تعالیم اسلامی براساس منطق و شرایط جامعه پرداخته‌اند. هدف از این پژوهش بررسی تطبیقی دیدگاه اقبال لاهوری و علامه طباطبایی درباره کارکردهای دین در فرد و جامعه و وجوه اشتراک و افتراق میان نظرات آنها می‌باشد. روش کار به صورت توصیفی-تحلیلی با رویکرد تطبیقی بوده و گردآوری مطالب با روش کتابخانه‌ای انجام شده است. نتایج حاکی از آن است که هر دو اندیشمند دین را امری فطری و الهی می-دانند. از نظر آنها دین در ابعاد مختلف اخلاقی، فرهنگی، فردی و اجتماعی احیاکننده فرد و جامعه می‌باشد. علامه و اقبال در کارکردهای دین سیاست و علم و اخلاق و انسان و آزادی دارای اشتراکاتی هستند و اختلاف نظر آنها با یکدیگر در زمینه خاتمیت و وحی می‌باشد. اقبال وحی و بالتبع خاتمیت را بر مبنای کلام جدید مبتنی بر تجربه دینی تبیین کرده و خرد استقرایی را نشانه ظهور خاتمیت می‌داند، در صورتی که علامه وحی را به روش سنتی به استناد آیات و روایات و به تبیین آن پرداخته است. او معتقد است خاتمیت براساس جاودانگی دین معنا پیدا می‌کند.یعنی دین اسلام دین کامل و جامع می‌باشد و در کتاب آن هیچ تحریفی صورت نگرفته است. او رسیدن بشر به بلوغ فکری را عاملی می‌داند که موجب شده بشر وظایفی که قبلا وحی برای آن انجام داده را بر عهده گیرد.

صفات امام همواره مورد تحقیق دانشمندان اسلامی بوده است.عصمت و علم امام از مهم ترین صفاتی است که خصوصا دانشمندان شیعه به تبیین و اثبات آنها پرداخته اند با توجه به اینکه علامه مجلسی از محدثان بزرگ شیعه است که بیشتر رویکرد نقلی دارد و علامه طباطبایی از فلاسفه بزرگ شیعه می باشد که بیشتر رویکرد فلسفی و عقلی دارد، ضروری است آثار این دو دانشمند بزرگ شیعه بررسی وتفاوت ها و مشترکات شان در بحث علم و عصمت امام که تاکنون به صورت مستقل و به تفصیل تحقیق نشده است، روشن گردد. علامه مجلسی عصمت را موهبت‌ و توفیقی‌ از جانب‌ خدا دانسته‌، که‌ تنها انبیاء و ائمه:‌ به‌ این‌ کرامت‌ و منزلت‌ رسیده اند و از جمیع‌ محارم ، روی‌ گردان بوده اند البته‌ کسب ‌مدارجی‌ از این‌ ملکه‌ راسخه‌ عصمت‌ برای‌ دیگران نیز غیر ممکن‌ نمی‌ باشد. از نظرعلامه طباطبایی عصمت نوعی از علم است که صـاحبش‌ را از معصیت‌ و خطا منع‌ می‌کند نمی‌گذارد صاحبش مرتکب معصیت و خطا گردد.علامه مجلسی مواردی مانند امام حفظ کننده شریعت،گناه منافی اطاعت مطلقه و تسلسل را به عنوان دلیل عقلی بر عصمت امام ولی علامه طباطبایی اموری مانند اعتماد و وثوق به امام ،اطاعت مطلق، اسوه بودن امام ،لزوم تسلسل را به عنوان دلایل عقلی بر عصمت امام ذکر کرده است. علامه مجلسی ، آیه تطهیر،آیه اطاعت،آیه ابتلاء،آیه صادقین را به عنوان دلیل نقلی از قرآن بر عصمت امام ذکر نموده است،ولی علامه طباطبایی آیه های قرآنی مانند آیه عهد امامت ،آیه تطهیر را به عنوان دلیل نقلی از قرآن کریم ذکر نموده است.و دلیل نقلی از روایات مانند حدیث ثقلین ، حدیث سفینه را آورده است . علامه مجلسی ،علم امام را در بعضی از امور متغیر و در بعضی ثابت می داند و در علم متغیر بداء واقع می شود و در علم ثابت بداء واقع نمی شود ،همچنین علم امام افزایش را پذیرید و کیفیت افزایش هم از اجمال به تفصیل می باشد،علامه طباطبایی ،علم امام را بالفعل می داند و برای آگاهی آنان کم توجهی کفایت می کند. روش تحقیق در مباحث توصیفی تحلیلی و روش گردآوری کتابخانه ای می باشد.

موضوع نشاط روحی یکی از موضوعات مهم و اساسی در اندیشه اسلامی است و مورد توجه فیلسوفان و متفکران برجسته قرار گرفته است. در این پژوهش، دیدگاه علامه محمد حسین طباطبایی درباره عوامل موثر در تحقق فعالیت روحانی و نتایج تفسیری آن مورد مطالعه قرار گرفته است. در این تحقیق که با استفاده از روش توصیفی-تحلیلی انجام می‌شود، نویسنده در پی استخراج عوامل موثر بر نشاط روحی و ارائه مهم‌ترین نتایج تفسیری حیویت ذاتی از دیدگاه علامه طباطبائی است. از دیدگاه علامه طباطبائی، عوامل موثر بر نشاط روحی را می‌توان به دو دسته عوامل نظری و عوامل عملی تقسیم کرد. در بعد نظری، قدرت ایمان به خدا، تعمق و تأمل در آیات الهی، ایمان و اعتقاد به معاد و نبوت و امامت و ایمان به قرآن کریم از مهم‌ترین عوامل اصلی هستند. اما در بعد عملی، ابعاد اخلاقی، شرعی، اجتماعی و فرهنگی را در بر می‌گیرد که از عوامل تاثیرگذار هستند. نتایج تفسیری این حیات ذاتی در محدوده وسیع و عمیقی نمایان می‌شوند. در این چارچوب، علامه به مواردی از جمله حسن ظن به خداوند و مخلوقات، وفاداری به پیمان، عزت، احساس رضایت و آرامش درونی، مقاومت در برابر مشکلات زندگی، و تحقق سعادت دنیوی و اخروی اشاره می‌کند. به طور کلی، از نگاه علامه طباطبایی، فعالیت معنوی نقش اساسی در ساخت شخصیت متعالی انسان مؤمن و تحقق سعادت و آرامش وی ایفا می‌کند.

همواره، ادیان الهی، علی الخصوص دین اسلام، بر وجود ابلیس و شیاطین جنی و انسی، تأکید کرده‌اند. طبق بیان قرآن، سنت و حکمت اسلامی، شیاطین همواره می‌کوشند با مداخله در آگاهی‌ها و عقیده و عمل انسان، او را از مسیر حق و صدق، منحرف کنند. فرهنگ وحیانی اسلام، طرق مختلفی برای مقابله و رفع این چالش ارائه کرده است. پژوهش حاضر به روش توصیفی ـ تحلیلی و با تأکید بر آرای علامه طباطبایی، کوشیده است تا کاربست‌های مبانی اعتقادی اسلام را در پیشگیری و رفع خطا یا انحراف حاصل از دخالت شیاطین در فرایند تحصیل علم و عقیده و عمل آدمی، کشف و ارائه نماید. در تحقیق حاضر، ابتدا آیات مرتبط استخراج و طبقه‌بندی شده‌ و سپس تفسیر و توضیح آیات، مورد بررسی قرار گرفته است. یافته‌های تحقیق حاکی از این است که مبانی اعتقادی اسلام، معیاری مؤثر در ارزیابی معرفت‌های حاصل برای انسان در مقابله و رفع تأثیرات شیاطین می‌باشند. شیاطین از طریق وسوسه در انسان مشرک نفوذ می‌کنند و علم واقع‌بین او را منحرف می‌کنند، اینجاست که کارکردهای مبانی اعتقادی اسلام ظاهر می‌گردد؛ زیرا توجه صحیح، به حوزه‌های مختلف توحید الهی، سبب می‌شود، تا انسان در ارزیابی معارف‌ خود بدان مراجعه کند و نتیجه آن خنثی شدن حمله شیاطین به قوای معرفتی است؛ زیرا انسان توحیدی تنها از روی علم قطعی، عمل می‌کند. در ساحت عقیده و عمل نیز انسان توحیدی با بهره‌گیری از لوازم ایمان توحیدی‌اش، در آرامش حقیقی به سر برده و از اضطراب‌های شیطانی در امان است. همچنین باور به نبوت و امامت در پیشگیری و رفع خطایای حاصله برای انسان، نقش مهمی را ایفا می‌کنند، زیرا مؤمن واقعی با مرجع قرار دادن انسان کامل، علم و عقیده و عمل خود را در صراط مستقیم الهی، تربیت کرده و با پالایش و تهذیب معرفت حاصله از راهنمایی‌های ایشان، می‌تواند به عقیده صحیح و عمل صالح دست یابد. توجه به معاد و لوازم آن نیز سبب می‌شود تا مراقبه و محاسبه راهگشایی برای مؤمنین در ساحات مختلف علم و عمل، حاصل شود و شیاطین را از نفوذ در انسان آخرت‌بین، منع کند.