جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مسلمانان بر پذیرفتن اصل شفاعت در دستگاه مشیت الهی و نظام حساب و کتاب اعمال، اجماع دارند. شفاعت نزد شیعیان جایگاهی ممتازتر دارد تا جایی که در کتب متقدمین به‌عنوان یکی از اصول اعتقادی شیعه نام برده شده است. لکن دربارۀ عرصۀ ظهور آن اختلاف نظر وجود دارد. علامه طباطبایی با رویکرد خردورزانه به بررسی شفاعت پرداخته‌اند و آن را از تفاسیر و برداشت­‌های سطحی­‌اندیشانه تجرید کرده‌اند. بحث ایشان مرکب از تفسیر آیات، روایات، برهان عقلی و ساختارشناسی نظام تکوین است. از واکاوی آرای علامه می‌­توان دریافت ماهیت وجودشناختی تجارب نزدیک به مرگ، با مرحلۀ سکرات موت و ورود به عالم برزخ بیشترین انطباق را دارد. جمع­‌بندی و تحلیل آرای این اندیشمند شیعی و مقایسۀ آن با نتایج ثبت‌شده از صد تجربۀ نزدیک به مرگ شیعیان به روش توصیفی-تحلیلی، نشان می‌دهد شفاعت در مراتب برزخ و مبادی آن در تجربه‌های نزدیک به مرگ، به منظور اعطای فرصت حیات مجدد وجود دارد. ازآنجاکه به تصریح برخی روایات، شفاعت به‌معنای آمرزش گناهان مستوجب آتش جهنم، خاص قیامت بوده و دربردارندۀ برزخ نمی‌­شود، برخی عنوان کرامت و تفضّل را بر آن نهاده‌اند. اما شفاعت به معنای دستگیری و انضمام مشفوع به شفیع در تجربۀ نزدیک به مرگ در جلوۀ برزخی آن که تأثیرش در بازگشت ایشان به دنیا و اعطای فرصت ادای مافات بوده است، در این تجربه­‌ها بارها رخ داده‌ است.

سبک تفسیری علامه طباطبایی(ره) در تفسیر المیزان، یعنی بهره‌گیری از قرینۀ سیاق و دادن اهمیت فراوان به آن در کشف مدالیل آیات شریفه، موجب شده است که بتوان این تفسیر را «تفسیری سیاقی» نامید. اما کنار این سبک تفسیری، ایشان مبتنی بر انبوه روایات اهل‌بیت از «سبک تفسیری مستقل از سیاقِ مجموعی» پرده‌برداری کرده‌اند. اختصار عبارات علامه ذیل آیۀ 115 سورۀ بقره و بسنده کردن به آن توسط برخی پژوهشگران، موجب شده است ارائۀ یک نظریه منسجم دربارۀ دیدگاه علامه نادیده گرفته شود تا جایی که برخی افراد، دیدگاه ایشان را فاقد پشتوانۀ علمی می‌دانند. ازسوی‌دیگر، در بسیاری از پژوهش‌ها نیز تنها به یک بُعد این دیدگاه تحت عنوان «فرازهای مستقل» اشاره شده است. برهمین اساس، جستار پیش‌رو با هدف انسجام‌بخشی به نظریۀ علامه و تبیین ارکان و ابعاد آن و تشریح متن‌محور عبارات ایشان با شیوۀ تحلیلی-توصیفی سامان یافته است. در نهایت نویسندگان به این نتیجه دست یافته‌اند که اعتبار این سبک تفسیری بر یکی از شیوه‌های استنباطی اهل‌بیت از آیات قرآن کریم و به‌عنوان قاعده‌ای نقلی-تفسیری استوار است که می‌توان آن را قاعدۀ «حجیت دلالی هر جملۀ تامّة الإفادة یا مستقلۀ قرآنی» نامید. رکن پایه و اولیۀ این سبک و روش تفسیر بر امکان چشم‌پوشی از برخی مراتب سیاق و در نظر گرفتن سیاق و ظهور یک جملۀ تامّة الإفادة -که معنایی صحیحی را با توجه به منظومۀ دین مننقل می‌کند- مبتنی است و رکن تبعی آن توسعۀ مدالیل سطح عرضی یا افقی (در فرازهای مستقل) و توسعۀ مدالیل سطح طولی یا عمودی (در فرازهای مستقل و غیرمستقل) با نگرش تقطیعی و تجریدی به سیاق است.

مفسران، عبارت قرآنی «نفخت فیه من روحی» را به شکل تفسیر کرده‎اند که در یکی از آنها ترکیب اضافی «روحی» اضافۀ تشریفی و در دیگری اضافۀ حقیقی دانسته شده است. تفسیر نخست متعلق به علامه طباطبایی (ره) است و دومی از آن علامه محمد تقی جعفری (ره) است. به‌طور کلی می‌توان دوع نوع اضافۀ اصلی در عبارت «روحی» مطرح کرد: 1. اضافه تشریفی اعتباری؛ 2. اضافه تشریفی غیر اعتباری (اضافه حقیقی) که خود این نوع دوم به دو نوع دیگر تقسیم می‌شود: 1. اضافه تشریفی غیر اعتباری وجودی (اضافه حقیقی وجودی)؛ 2. اضافه تشریفی غیر اعتباری تشانی (اضافه حقیقی تشانی). در حکمت متعالیه پس از تثبیت عین‎الربط بودن معلول به علت، تبیین تشأنی از علیت و وحدت شخصی وجود شکل می‎گیرد؛ ازاین‌رو با از میان رفتن دوئیت وجودی حقیقی میان واجب و ماسوی، تباین و سنخیت وجودی جایی نخواهد داشت و عینیت نیز به حمل شایع مواطاه، به دلیل محدودیت همۀ تعینات وجودی در منظومۀ حکمت متعالیه، از اساس باطل است. بنابراین تنها تبیین سازگار با مبانی صدرایی، رابطۀ تشأنی خوهد بود که تفسیر علامه محمدتقی جعفری از عبارت قرآنی «نفخت فیه من روحی» با سنخیت تشأنی سازگار است. اما تفسیر علامه طباطبایی (ره) از این عبارت قرآنی نمی‎تواند مؤیدی بر سنخیت تشأنی خداوند متعال و انسان در منظومۀ حکمت متعالیه به‌شمار آید. ظاهر تفسیر علامه طباطبایی(ره) در المیزان مؤیدی بر سنخیت تشأنی خداوند متعال و انسان نیست، اما نظریۀ حکمی ایشان مبتنی بر سنخیت تشأنی است که با نظریۀ تفسیری علامه مانعة‎الجمع نیست.

علامه طباطبایی، از سویی آموزه­های انبیاء را عقلی می­داند؛ یعنی اعتبار خود را از استدلال و برهان می­گیرد، نه از معجزه انبیاء. طبق این نگاه، دست عقل به سنجش همه تعالیم انبیاء می­رسد. لازمه این سخن آن است که ادیان آموزه فراعقلی نداشته باشند. از سوی دیگر در بحث از جزئیات معاد و در بحث از ضرورت نبوت بر اساس نیاز به قانون از نقصان عقل در اداره زندگی اجتماعی برای رسیدن به سعادت سخن می­گوید که نشان از فراعقلی بودن آموزه­های دینی در بعضی از حوزه­هاست. این تهافت ظاهری چگونه باید حل شود؟ و لوازم سخن ایشان در دین­فهمی و اجرای دین در جامعه چیست؟ در این نوشته به روش استنادی و تحلیلی، راه­حل­های احتمالی برای رفع این اشکال بررسی شده است. شاید نظر علامه این باشد که اصل آموزه­های ادیان عقلی است؛ زیرا از امور واقعی سخن می­­گوید، اما کشف آن در توان افراد عادی نیست؛ بلکه پس از بیان انبیاء دیگران هم قدرت درک آن را دارند. اگر این سخن را بپذیریم ثمراتی در پی دارد. مهم­ترین ثمره آن این است که در فهم دین باید به قرائن عقلی توجه کرد و برای عملی و اجرائی شدن آموزه­های دینی در اجرا، چه در حوزه ترویج آموزه­های هستی­شناسانه و چه در حوزه باید و نبایدهای فقهی و اخلاقی باید به قرائن و یافته­های عقلی توجه کرد. اما بررسی صحت اضلاع نظریۀ علامه، که از یک عقل­گرایی حداکثری نشان دارد، خارج از مقصود این نوشته است.

مسألۀ کاشفیت علم از مسائل بنیادین در دانش معرفت­شناسی است که مانند دیگر مسائل آن دانش، به­قدر مسائل هستی­شناسانه مورد توجه فیلسوفان قرار نگرفته است. با این حال، علامه طباطبایی علاوه بر نگارش متنی مستقل دربارۀ کاشفیت علم، مقالۀ «ارزش معلومات» از مجموعه مقالات اصول فلسفه و روش رئالیسم، در جای­جای آثار خویش به این مسأله پرداخته است. او دو رویکرد به مسألۀ کاشفیت علم دارد: در رویکرد فلسفی خود بر اساس عینیت ماهوی، علم حصولیِ تصدیقیِ یقینی را کاشف از معلوم بالعرض می‌داند، اما در رویکرد اصولی خود، کاشفیت حقیقی را از علم نفی می­کند تا مسیر کاشفیت اعتباری آن را هموار سازد. عینیت ماهوی بدین سبب که به معقولات ثانی فلسفی و منطقی راه ندارد، و نیز بدین سبب که با اصالت وجود در منافات است، نمی‌تواند مناط کاشفیت علم به­شمار آید؛ این پژوهش بر پایۀ روش تحلیل منطقی مفاهیم، نشان داده است که دو دلیل علامه طباطبایی در رویکرد اصولی‌اش نسبت به مسألۀ کاشفیت علم ناتمام بوده و در نتیجه سلب کاشفیت حقیقی از علم ناموجه به­شمار می‌آید. ناتمامیت آن دو دلیل مستند به این دو ایده است اول، این‌که چیزی می‌تواند ربط باشد و در عین ربط بودن، چیزی دیگر را بازنمایی کند، و دوم، چیزی می‌تواند بدون آنکه فانی در چیزی دیگر باشد، آن را بازنمایی کند.

نظریۀ معاصرت قرآنی تلاشی برای به‌روز شدن و تازه گشتن فهم ما از قرآن متناسب با نیازسنجی در هر عصر است که البته با خوانش‌های بسیار متفاوتی توسط اندیشمندان اسلامی همراه بوده و همین امر موجب شده تا دست‌یابی به یک خوانش صحیح از این نظریه ضروری بنماید. این پژوهش با روش توصیفی‌تحلیلی و با تمرکز بر آراء تفسیری علامه طباطبایی و امام خمینی، درصدد مطالعۀ تطبیقی مبانی نظریۀ معاصرت قرآنی از نگاه این دو اندیشمند معاصر است. نتایج پژوهش بیانگر آن است که قرائت خاصی از نظریۀ معاصرت قرآنی مبتنی بر رویکرد مقاصدی در آراء تفسیری این دو مفسر قابل ردیابی است. نگرش نظام‌مند به معارف قرآن کریم، مطابقت کتاب تکوین و کتاب تدوین، ضرورتِ گذار از مفهوم به مصداق، تسرّی دادن خطابات قرآنی و بهره بردن از تجلّیات دائمی قرآن، از مهم‌ترین مبانی نظریۀ معاصرت از نگاه امام و علامه است. این قرائت با در نظر گرفتن مراتب متعدد برای حقیقت واحد قرآن، در عین آنکه نسبیّت در فهم را منتفی می‌داند، با اعتبار بخشیدن به فهم‌های مختلفی که هر کدام متناظر با یکی از مراتب آن حقیقت واحده است، زمینه را برای برقراری گفت‌وگو میان نیازهای روز و قرآن کریم در جهت پاسخ‌گویی به این نیازها فراهم می‌سازد.

مقاله حاضر با هدف تبیین نقش و جایگاه معرفتی قوه خیال درگسترۀ بخش عظیمی از معلومات و محتوای ذهنی یعنی مفاهیم فلسفی و با تاکید بر آراء علامه طباطبایی و دیوید هیوم مورد ارزیابی مقایسه ای قرار گرفته است.در این پژوهش پس ازذکر مقدمه ای مختصر از نقش معرفتی قوۀ خیال در تاریخ فلسفه،با استناد به اصول اساسی هردو فیلسوف و با ارائه چند نمونه از این مفاهیم به توصیف الگوی کلی فرایند حصول مفاهیم فلسفی پرداخته ودرخلال این توصیف و توجه به اصول اساسیِ برآمده از دل مبانی وآموزه های فلسفی هر دو فیلسوف،در نهایت توانستیم تصویر روشنی از مداخلات ومیانجی گری قوه خیال را در نیل به این مفاهیم حس گریز ارائه دهیم.یافته های این پژوهش نشان می دهدکه پادرمیانی و واسطه گری قوه خیال در فرایندحصول مفاهیم فلسفی در نظام فلسفی هر دو فیلسوف امری اجتناب ناپذیر است با این تفاوت که در نظام فلسفی هیوم اجتناب ناپذیری نقش قوه خیال در راستای بحث اصل تداعی تصورات،وحدت بخشی ونظم وآرایش ذهنی است بی آنکه منتهی به شناخت و معرفت مفاهیم مذکورگردد؛حال آنکه در نظام فلسفی علامه، اجتناب ناپذیری نقش خیال در فرایند حصول مفاهیم فلسفی امری است لازم اما ناکافی که فقط در جریان ارتباط و اتصال حضوری با واقعیتها واجد کارکرد معرفتی گشته و موجبات اعتبار و حیثیت معرفتی مفاهیم مذکور می گردد.

این مقاله به بررسی و مقایسه دیدگاه‌های محمد عابد الجابری و علامه طباطبایی درباره عقلانیت شیعه می‌پردازد. مسئله اصلی تحقیق، تفاوت این دو رویکرد در توصیف ماهیت و ساختار عقلانیت شیعه و ارزیابی انتقادی ادعای الجابری در نسبت دادن عقلانیت شیعه به هرمس‌گرایی است. در این راستا، مقاله تلاش می‌کند با تکیه بر آثار این دو متفکر و با بهره‌گیری از روش توصیفی-تحلیلی، وجوه تمایز و نقاط ضعف و قوت هر دیدگاه را آشکار سازد. پرسش اصلی پژوهش این است که تمایز نگاه الجابری و علامه طباطبایی در تبیین عقلانیت شیعه چیست و کدام رویکرد، بازنمایی دقیق‌تری از واقعیت فکری تشیع ارائه می‌دهد. یافته‌های تحقیق نشان می‌دهد که از دیدگاه علامه طباطبایی، عقلانیت شیعه بر دو بنیان اساسی استوار است: نخست، کرامت ذاتی انسان که بر عقل و فطرت الهی او مبتنی است و زمینه رشد و هدایت را فراهم می‌آورد؛ دوم، هدایت امامان معصوم که عقلانیت را در مسیر صحیح خود هدایت می‌کنند و انسان را از انحرافات بازمی‌دارند. بر این اساس، عقلانیت شیعه نه تنها مستقل از آموزه‌های هرمسی است، بلکه نظامی منسجم و الهام‌گرفته از تعالیم وحیانی و معصومین دارد که آن را از دیگر نظام‌های فکری متمایز می‌سازد. مقاله در نهایت نشان می‌دهد که تحلیل الجابری از عقلانیت شیعه، به‌ویژه در نسبت آن با هرمس‌گرایی، فاقد استحکام نظری و ناسازگار با مبانی فکری تشیع در اندیشه علامه طباطبایی است.