جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

آیه ولایت از جمله آیاتی است که در تفسیر آن میان آلوسی و علامه طباطبایی اختلاف است. در این مقاله با استفاده از منابع تفسیری و با روش توصیفی - تحلیلی دیدگاه‎های این دو مفسر مقایسه و بررسی شده است. از رهگذر این بررسی تطبیقی به دست می‏آید که آیه ولایت در شأن علیm نازل شده است. با توجه به قراینی در خود آیه و تبادر معنای «سرپرستی و رهبری» برای مردم عصر نزول از واژه «ولی» و قدر جامع بودن این معنا در فرهنگ‎های عربی برای این واژه، ولایت در آیه به معنای «سرپرستی» است و از آنجا که در عرف مسلمانان رکوع در معنای ظاهری یعنی رکوع در نماز به مثابه حقیقت در این معنا شده است، هر کجا قرینه‎ای دال بر سایر معانی رکوع وجود نداشته باشد، رکوع به معنای متعارف، یعنی رکوع در نماز می‎باشد و این معنا از رکوع، در درون خود با معانی «خضوع» و «ایمان» قابل جمع است.

مسئله عصمت انبیا به دلیل اهمیت بالایی که دارد مبنای بسیاری از مسائل اعتقادی قرار گرفته و همواره مورد توجه علما و اندیشمندان بوده است. از این‌رو نظرات خاصی را در مورد مفهوم عصمت، نحوه اثبات آن و... اظهار داشته‎اند. پژوهش حاضر که با هدف بررسی مقایسه‌ای دو تفسیر مهم شیعه، یعنی المیزان فی تفسیر القرآن و من وحی القرآن در باب مسئله عصمت پیامبر گرامی اسلامj به شیوه توصیفی- تحلیلی نگاشته شده، به بررسی آیاتی می‌پردازد که ذیل آنها ادعایی مبنی بر عدم عصمت پیامبرj مطرح شده است. هردو مفسر به عصمت پیامبر اسلامj، اعتقاد دارند اما اختلافاتی در بین نظرات آنها مشهود است. از این‌رو در سراسر نوشتار تصمیم و تلاش بر این بوده است تا بحث‌ها به شیوه کلامی و تفسیری ذیل پنج آیه مرتبط با عصمت مطرح شود.

روش تفسیر قرآن به قرآن یکی از کارآمدترین روشهای تفسیری است که سابقه‌ای به قدمت عصر نزول قرآن کریم دارد. حال، مسألة مهمّی که با آن مواجه هستیم این است که آیا قرآن کریم بدون لحاظ روایات معصومان (ع) به تنهایی و با تکیه به خود، قابل فهم است و اگر چنین است جایگاه روایات در تفسیر قرآن چیست؟ در این پژوهش، با بررسی دیدگاه مفسّر بزرگ علّامه طباطبایی (ره) در صدد اثبات این مطلبیم که قرآن کریم بتنهایی و بدون مراجعه به منبع دیگری حتّی روایات معصومان (ع) قابل فهم است و بیانات قرآنی در رساندن پیام خویش گویا و رسا هستند و با تدبّر و مراجعه به خود قرآن قابل فهم و تفسیر و بی‌نیاز از غیر است و قرآن در بیان مقاصد خویش، دلالت استقلالی دارد. البتّه دلالت استقلالی قرآن در بیان مقاصد خویش و انحصار قرآن در فهم خود هرگز به معنی بی‌نیازی از سایر ادلّه در رسیدن به احکام الهی و معارف الهی نیست، بلکه برای رسیدن به این دو بطور کامل، هم به قرآن کریم و هم به روایات معصومان (ع) در کنار هم نیاز داریم. در این راستا به اشکالاتی که به نظر علّامه (ره) وارد شده پاسخ می‌دهیم؛ از جمله اینکه چرا علّامه (ره) با وجود اینکه قرآن را در فهم خود بی‌نیاز از روایات می‌داند ولی خود، بیشترین بهره را از روایات برده است؟ و در نهایت به جایگاه و نقش روایات معصومان (ع) اشاره می­کنیم.

تعریف دین از مسائل مبنایی است که حل مسائل دین‌شناسی متوقف بر آن است. علامه طباطبایی از برجسته‌ترین دین‌شناسان معاصر است که تعاریف متعددی برای دین مطرح کرده است. با توجه به اهمیت تعریف صحیح دین در مباحث دین‌شناسی از یک سو و عمیق بودن آرای دین‌شناسانة علامه طباطبایی از سوی دیگر، ضرورت دارد تعاریف متعددی که ایشان برای دین مطرح کرده گونه‌شناسی شود و به ‌صورتِ منسجم و جامع ارائه و بررسی شود. از این‌ رو، در این مقاله از روش توصیفی و تحلیلی بهره برده‌ایم و با مراجعه به آثار علامه طباطبایی به جمع‌آوری تعاریف دین پرداخته‌ایم. سپس آن‌ها را گونه‌شناسی و بررسی کرده‌ایم. ایشان گونه‌های مختلفی از تعاریف دین را بر اساس گسترة شمول واژة دین، نوع نگرش به دین، و متعلقات دین مطرح کرده است. همچنین وی برخی تعاریف طبیعت‌گرایانه از دین را مطرح و نقد کرده است. در نقد تعاریف علامه طباطبایی از دین به مواردی مانند مانع اغیار نبودن تعریف عام دین، ناظر بودن تعریف درون‌گرایانه به تدین و نه دین، جامع افراد و مانع اغیار نبودن تعریف جامعه‌شناختی، و نقد اشکال علامه طباطبایی به تعریف دین به عرفان اشاره می‌شود.

مباحث الهیات در فلسفه و عرفان نظری جایگاه مهمی داشته و به ‌عنوان احکام و عوارض یا تعینات حقیقت وجود مورد بحث قرار می‌گیرد. تبیین مراتب علم الهی یکی از مسائل مطرح در این حوزه است. دیدگاه رایج در عرفان نظری، علم تفصیلی قبل از ایجاد را از طریق تعین واحدیت، تبیین نموده است، در تعین واحدیت حق‌تعالی به شئون و اسماء و کمالات ذات، به‌ نحو تفصیلی و در قالب اعیان ثابته علم پیدا می کند. صور علمی و اعیان ثابته در واحدیت، معیار علم تفصیلی قبل از ایجاد و واسطه ظهور کثرت عینی درعالم خارج به شمار می آیند. سئوال این است که آیا می توان دیدگاه عرفا در انتساب این نحوه از علم تفصیلی به حق تعالی را پذیرفت؟ به نظر می‌رسد علی‌رغم مطالبی که در تبیین و تصحیح دیدگاه عرفا ابراز شده، پذیرش علم تفصیلی صوری برای حق تعالی، قابل تامل است، علامه طباطبایی1 دیدگاه عرفانی اعیان ثابته در تبیین علم تفصیلی حق‌تعالی را هم سیاق با اندیشه ثابتات ازلی معتزله مورد نقد قرار داده است. در این مقاله با روش تحلیلی به تبیین و تقویت نقد علامه بر دیدگاه عرفا پرداخته و نشان داده‌ایم که پذیرش واحدیت عرفانی به ‌عنوان مرتبه علم تفصیلی حق‌تعالی قبل از ایجاد یا ظهور، محل تامل و مورد تردید است.

علامه طباطبایی1 از بنیان‌گذاران فلسفه‌های مضاف در حوزه‌ اندیشه‌ اسلامی است. فلسفه اخلاق یکی از فلسفه‌های مضاف است که ایشان در کتاب اصول فلسفه و روش رئالیسم، تفسیر المیزان و رسائل خود مسائل مربوط به آن را تحت عنوان اعتباریات بحث کرده است. ظاهر دیدگاه‌های علامه در باب احکام اخلاقی غیر واقع‌گرایانه است. اما دقت در زوایای اندیشه ایشان روشن می‌سازد که وی واقع‌گرا بوده و علی‌رغم اعتباری دانستن الزامات و حسن و قبح اخلاقی، آنها را مبتنی بر واقعیت تلقی کرده است. به همین دلیل، ایشان را باید جزء واقع‌گرایان تلقی کنیم. از نظر علامه، حسن و قبح براساس الزام اخلاقی اعتبار می‌شود و الزام اخلاقی براساس درک لزوم واقعی میان فعل و غایت اعتبار می‌گردد. غایت اخلاق سعادت است و قصد به‌دست آوردن سعادت تابع سلیقه و قرارداد و امر و نهی نیست. لذا مطلوبیت آن واقعی است و چون به‌دست آوردن غایت بدون انجام فعل ممکن نیست، انسان ناگزیر می‌شود میان خود و افعالی که برای غایت لازمند، ضرورتی را اعتبار کند که آن را الزام اخـلاقی می‌نامیم. به این ترتیب، اعتباریت الزامات اخلاقی مبتنی بر مطلوبیت واقعی غایت اخـلاق و لزوم واقعی میان فعل و آن غایت است. واقعی بودن مبنای اعتبار حسن و قبح نیز به همین شکل تبیین می‌شود.

از نظر هر مسلمانی، عمل صالح مبتنی بر علم به دین بوده و هر علمی نیازمند ابزار فهم است. ماهیت و محدوده قدرت عقل به‌عنوان مهم‌ترین ابزار فهم در انسان، از دیرزمان محل بحث و گفت‌وگو بوده است. در جهان اسلام از زمان ترجمه فلسفه و منطق یونانی و تألیف اولین کتب فلسفی و منطقی، این بحث محور منازعات نص‌گرایان، متکلمین و فلاسفه بوده است. در میان شیعیان، این منازعه با نوشتن کتاب "فوائدالمدنیه" ملاامین استرآبادی بالا گرفت و اصولیون را نیز وارد بحث کرد. در میان فلاسفه نیز ملاصدرا با ادعای تطبیق حکمت و شریعت، نظام حکمت متعالیه را ارائه داد. هدف ما بررسی انتقادات به ملاامین براساس حکمت متعالیه بر طبق نظریات علامه طباطبایی1 است. روح نص‌گرایی امروز در برخی تفکرات به شدت جریان دارد و ازاین‌رو نقد مبانی این جریان بسیار حائز اهمیت است. روش ما ابتدا تحلیل مفهوم عقل براساس دو مؤلفه ماهیت و محدوده قدرت آن در فهم دین و سپس نقد درونی و بیرونی آن است. در نقد درونی می‌توان گفت: اولاً عدم استفاده از عقل و منطق با رفتار علمی خود آنها که براساس این دو است ناسازگار است. ثانیاً خود آیات و روایات که منبع معرفت از دیدگاه ملاامین هستند، ما را به استفاده از عقل ترغیب نموده‌اند. ثالثاً قدح عقل در روایات ناظر به روش تمثیل فقهی است نه عقل استدلالی. در نقد بیرونی می‌توان گفت اختلاف در بین فلاسفه نمی‌تواند دلیل نادرستی استفاده از عقل باشد؛ زیرا اختلاف در فقه نیز همین لازمه را خواهد داشت. حکمت متعالیه در تعیین جایگاه عقل جانب اعتدال را رعایت کرده، اما ملاامین آن را از جایگاهی که در آیات و روایات دارد پایین‌تر آورده است.

در منطق، هر چند برهان به لمی و اقسام آن و به انی و اقسام آن تقسیم می‌شود و انی هم خود به انی مطلق و دلیل تقسیم می‌پذیرد، ولی درستی همه اقسام و معتبر بودن آنها به‌گونه بالذات نیست. بلکه گاه برخی از اقسام بالعرض توجیه‌پذیر و معتبرند. ازاین‌رو با مداقه در قواعد برهان معلوم می‌شود که تنها برهان لمی و برهان انی مطلق از نوع سوم بالذات برهانند و سایر اقسام برهان نیستند، جز به‌نحو بالعرض. در این تحقیق با روش تحلیلی برهانی نشان می‌دهیم که برهان لمی از نظر علامه طباطبایی در فلسفه و سایر علوم که در صدد اثبات اعراض ذاتیه موضوعند، جاری نیست. عرض ذاتی در این مبنا آن است که «با وضع موضوع وضع و با رفع آن رفع» می‌شود. البته با برهان لمی می‌توان برای موضوعات علوم، محمولاتی را به‌عنوان عرض غریب اثبات کرد. ولی در فلسفه ممکن نیست با برهان لمی محمولی را به‌عنوان عرض ذاتی یا عرض غریب برای موضوعش که موجود بما هو موجود است اثبات کرد؛ چراکه موجود معلول علتی نیست. بنابراین تنها برهان جاری در فلسفه و سایر علوم برهان انی مطلق از نوع سوم است.