جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

صدرالمتألهين در ابتدا امكان ذاتي و امكان استعدادي را مشترك لفظي ميداند ولي در نهايت قول به اشتراك معنوي آنها را پذيرفته و هردو را از سنخ معقولات ثانيه» فلسفي قلمداد ميكند كه به وجود منشأ انتزاعشان موجودند. او در مباحث قوه و فعل كتاب اسفار‌ ‌گامي جلوتر گذارده و امكان استعدادي را از سنخ معقولات ثانيه» فلسفي‌يي ميداند كه از وجود في غيره و ربط و نسبت خارجي انتزاع ميشود، اما پاسخ وي به شبهه» «اضافه» موجود به معدوم» نيز محل اشكال و تأمل است. علامه طباطبايي ضمن پذيرش وجود امكان استعدادي بنحو وجود في غيره و رابط و ارائه» تبيين صحيحي از چگونگي اين ربط و نسبت در خارج، پاسخ مناسبي براي شبهه» مذكور فراهم مي‌آورد و برهان بديع خود را در باب خروج از قوه به فعل ارائه ميكند.

آیات متشابه از جمله مباحث بحث برانگیز در بین دانشمندان علوم دینی بوده است. تامل در شیوه ي برخورد جناب علامه طباطبایی و صدرالمتالهین شیرازي با متشابهات قرآن این امر را روشن می سازد ، که از نظر ایشان ، آیات قرآن داراي ظاهر و باطن هستند و هنگام مواجهه با آیات متشابه باید به ظواهر آیات اصالت داد و از ظواهر آیات عدول نکرد. ایشان قائل اند، که باید، معناي متشابهات مطابق عقل و روایات صحیح معصومین باشد و آنجا که میان عقل و روایت صحیح تضاد و تعارضی وجود دارد، به روایت صحیح اصالت داد و عقل را کنار گذاشت . از نظر هر دو دانشمند فهم متشابهات به افراد و ظرفیت و شایستگی ایشان بستگی دارد به عبارت دیگر ، فهم متشابهات امري نسبی است. به عقیده ي ایشان، راسخان در علم ، تمام معناي متشابهات را می دانند و در واقع براي ایشان متشابهی وجود ندارد. البته جناب صدرا بر اساس نظریه ي توحید خاصی، معتقد است، مراتب هستی از عالی تا پست ترین مراتب همه بر یکدیگر ترتب وجودي دارند. بر این اساس وي معتقد است بدون آنکه نیازي به تأویل آیات متشابه و یا قول به تجسیم در باب ذات باري تعالی باشیم می توان بر مبناي اصول فلسفی عرفانی دیدگاه توحید خاصی ، ظواهر الفاظ آیات را حفظ نموده و همه ي آیات متشابه را بر ظاهر معناي آنها حمل کرد و لفظ متشابه راتوسعه معنایی داد. جناب علامه ، قائل به ارجاع متشابه به محکمات است و بر اساس محکمات ، متشابهات را معنا می کند و قائل است ، که متشابهات نیز، پس از ارجاع به محکمات از تشابه خارج شده و محکم می گردند.

روش علامه طباطبائی در تفسیر آیات الهی، همان روش تفسیری اهل بیت یعنی روش قران به قرآن است. یکی از جلوه‌های آن در سیره تفسیری علامه، تعیین برخی آیات که شماره آن به 30 آیه می‌رسد، به عنوان غرر است که از جمله مبانی علامه در تعیین آن، وحدت و انسجام حاکم بر سوره‌هاست. در این پژوهش این آیات شناسایی شده‌ از منظر علامه، مورد تحلیل و بررسی قرار گرفته است. نوع پژوهش کتابخانه‌ای است و محور آن تفسیر المیزان. جهت تکمیل یافته‌ها در این زمینه جست و جوی وسیعی در کتب تفسیری، حدیثی و قرآنی شیعه و سنی انجام شده است. مطابق یافته‌ها غرر آیاتی هستند که در تبیین معارف اساسی قرآن، به ویژه توحید، جامعیت و بلاغت خاصی دارند، نسبت به اهداف و اغراض اصلی سوره، در جایگاه ویژه‌ای قرار دارند که از رهگذر تعمق و ژرف اندیشی در آنها معانی عمیقی به دست می‌آید که با کشف آن، برخی مباحث قرآنی مانند قضا و قدر، علم غیب، روح و برخی احادیث از جمله احادیثی که ایهام جبر دارند، قابل توجیه است. با تحلیل جامع آیات غرر از طریق دریافت ویژگی‌های مشترک آن، خط سیر معارف اساسی قرآن به دست می‌آید که نمادی از وحدت و هماهنگی کلام الهی است. علامه و برخی شاگردان ایشان در آثار علمی خود در همین زمینه از آیات غرر بهره جسته‌اند. برخی تفاسیر متأخر، متأثر از این رویکرد، آیاتی را موافق و یا متفاوت با مبانی علامه غرر نامیده‌اند.

یکی از مهم ترین مبانی تفسیر قرآن، مربوط به «زبان قرآن» است. هر مفسّری خواه، ناخواه در طول تفسیر خود به آن می پردازد.یکی از نظرات رایج در زبان قرآن، عرفی بودن است که از پیشینة طولانی برخوردار است. علاّمه طباطبائی در تفسیر نخستین خود، «البیان فی الموافقة بین الحدیث و القرآن» به مسئلة زبان قرآن توجّه نشان داده است. در این نوشتار، نگارندگان ضمن بررسی نظر علاّمه طباطبائی در حوزة عرفی بودن زبان قرآن، به مسئلة مراتب معنایی آیات قرآن و مفاهیم قرآنی، مانند هدایت و ضلالت، ذکر و غیره پرداخته است. در این راستا، نخست نظریّة عرفی بودن زبان قرآن با توجّه به شواهد و قرائنی که در تفسیر البیان وجود دارد، مورد کنکاش قرار می گیرد، سپس به بررسی مراتب آیات و مفاهیم قرآنی که رابطة تنگاتنگی با مسئلة زبان قرآن دارند، پرداخته می شود. بر این اساس، علاّمه معتقد است علی رغم اینکه قرآن از اصطلاحات رایج میان عرب بهره گرفته، ولی آن را طبق عرف خاصّ خود به کار برده است و افزون بر این، آیات قرآن لایه های معنایی مختلفی دارند.

یکی از آیات مهمّ قرآن که اشاره به مقام والای انسان دارد، آیة امانت می باشد که از متشابهات قرآن است. تاکنون برای تفسیر واژة «امانت» در این آیه، مصداق های متفاوت و زیادی بیان شده است که ابهام آیه را بیشتر می کند. این نوشتار برای تفسیر امانت در آیة مذکور با تحلیل تفاسیر، روایات، سایر آیات مربوط به امانت و شواهد موجود در آیة 73 سورة احزاب، بسیاری از مصادیق مذکور را رَد می کند؛ زیرا این امانت، امری مربوط به دین حقّ و مقسّم انسان ها به سه دستة منافق، مشرک و مؤمن است، امّا بسیاری از مصادیق بیان شده برای امانت الهی مقسّم انسان ها نیست. از این رو، قابل اثبات نمی باشد. از سویی، استعداد تحمّل امانت الهی فقط در انسان وجود دارد. بنابراین، مواردی که در سایر موجودات وجود دارد؛ مانند عقل در فرشتگان یا تکلیف در جنّیان، قابل حذف از مصادیق امانت است. به نظر می رسد مصداقی که با شواهد مذکور تناقضی ندارد و می تواند مصداق امانت الهی باشد، کمال دین، یعنی ولایت کلّیّة الهی است که تنها انسان قابلیّت پذیرش آن را دارد. از این رو، خلیفةالله گشته است. این استعداد در انسان کامل، یعنی ائمّه(ع) به اوج کمال خود رسید. لذا به اوّلین آنان، «امین الله» خطاب می شود.

در این رساله «تأویل» از دیدگاه دو فیلسوف بزرگوار ملاصدرا و علامه طباطبایی مورد بررسی قرار گرفته است. هر دو فیلسوف به این مسئله رویکرد جدیدی داشته که مطابق با دیدگاههای قرآنی و عرفانی و فلسفی آنهاست. تفسیر و تأویل متون در اندیشه ملاصدرا کاملاً متأثر از وجود شناسی و انسان شناسی اوست. وی راه رسیدن به تأویل متون را توجه به حقیقت وجود آدمی می داند. به گونه ای که انکشاف هر یک از مراتب و عوالم هستی و بطون قرآن در گرو انکشاف مراتب و درجات وجود آدمی است. علامه نیز تأویل را متوجه حقیقت قرآن دانسته که از سنخ الفاظ و معانی و مفاهیم نیست، بلکه از سنخ وجود عینی و خارجی است. «تأویل» از نظر ملاصدرا و علامه طباطبایی جنبه معرفت شناختی داشته و دارا ی یک پشتوانه «وجود شناسی» است و هر دو فیلسوف «تأویل» را به همه امور تعمیم داده و آن را ارجاع ظاهر به باطن و دریافت باطن امور تلقی نموده اندو ضمن اثبات اعتبار معرفتی «تأویل» از آن به عنوان یک روش برای کشف حقیقت استفاده کرده اند. هر دو فیلسوف شناخت باطن امور را جز از طریق کشف و شهود ممکن نمی دانند و معتقدند تنها انسان کامل است که به تأویل همه امور واقف است.

رساله ى حاضر به بررسى ولایت،که به منزله ى روح و جانمایه عرفان اسلامی است،اختصاص دارد.عنوان رساله "ولایت از دیدگاه ابن عربی و ناقدان وی(با تکیه بر آراء شیخ حیدر آملى و علامه طباطبایى)" میباشد.این موضوع در آثار شیخ اکبر محى الدین ابن عربى،پایه گذار عرفان نظرى در اسلام به نحوى شاخص در اثر گرانقدر ایشان"خصوص الحکم"مطرح است؛از این روى ضمن بررسى دیدگاه ابن عربى در این زمینه مقایسه نظرات وى با دو تن از شارحان آثار او،سید حیدر آملى و علامه سید محمد حسین طباطبایى،صورت مى گیرد.سید حیدر آملى عارف شیعى و منتقد آراء ابن عربى در مبحث ولایت،خاتم الاولیاء و مصداق آن در کتاب با ارزش خود"جامع الاسرار و منبع الانوار" و همچنین علامه طباطبایى در اثر گرانقدر خود"رساله الولایت" نظرات ابن عربى را مورد نقد و بررسى قرار داده اند.

مسئلة تطابق ذهن و عین نه تنها حکمای اسلامی را به خود مشغول ساخته، بلکه در میان فلاسفة غرب نیز معرکة آراء بوده است. از جمله نظریاتی که ذیل این بحث مطرح شده، نظریة وجود ذهنی بین فلاسفة متأخر و نظریة شبح در بین متکلمان است . طرح این نظریه، ثمرة پرسش هایی است که متکلمان در ارتباط با چگونگی وجود ماهیات اشیا در ذهن مطرح میساختند. کنجکاوی متکلمان دراین زمینه، سبب پیدایش نظریة اضافه و نظریة شبح در بین آنان گردید. در میان فلاسفة اسلامی، اولین کسی که نظریة شبح را جداگانه مطرح و نقد کرده، علامه طباطبایی (ره) است. در این مقاله پس از نقل مقدمهای کوتاه، تطابق عین و ذهن در معرفت شناسی اسلامی بررسی می شود، سپس نگارنده به تبیین نظریة شبح از دیدگاه علامه طباطبایی میپردازد. لزوم سفسطه و به وجود آمدن دور، اشکالاتی است که علامه بر پیکر این نظریه وارد میسازد. نگارنده با نقد هر یک از آنها، زمینه را برای تقویت نظریة شبح فراهم ساخته و با نقل نقدهایی بر نظریة حکما، به تأییدات خود بر نظریة شبح می افزاید.

دین مبین اسـلام وجود مـوجـودات نامحسوس فراوانى را ثابت مى‌کندکـه بر همه جهات عالم گمارده شده‌اندکه به خوبى‌ها و نیکى‌ها دعوت وهدایت می‌کنند و نـیـز بـرکـات را فـرو مى‌فـرسـتـنـد، اسلام این موجودات را فرشتگان نامیده است و درقرآن اعتقاد و ایمان به ملائکه واجب شمرده شده است.فرشتگان از آفریده‌های خداوند هستندکه در عالم معنا و روح زندگی می‌کنند و به ظاهر به دور از چشم مادی ما هستند، ولی هر یک از طرف خداوند مأمور انجام کار خاصی هستند و به تدبیر امورهستی از سوی پروردگارشان اشتغال دارند پ‍ژوه‍ش‌ حاضر ‌ با م‍ح‍وریت‌ آیات ق‍رآن‌ و روایات ائمه معصومین علیه السّلام ب‍ه‌ م‍ن‍ظور ارائ‍ه‌ تصویری صحیح و ت‍ع‍ری‍ف‍ی‌ م‍ع‍ق‍ول‌ از م‍لائ‍ک‍ه‌ و ن‍ق‍ش‌ و جایگاه آن‍ان‌ درن‍ظام‌ هستی از یک سو و زدودن‌ زن‍گ‍اره‍ای‌ خ‍راف‍ات‌ و عقاید باطل ک‍ه‌ با گذشت زمان هم دست از دامان این موجودات بر نداشته است وهمچنین ن‍ق‍د ب‍رداش‍ت‌ه‍ای‌ غلط ‌در راب‍طه‌ ب‍ا ای‍ن‌ موجودات از سوی دیگر به‌خ‍ص‍وص‌ از دیدگاه علّامه طباطبایی و فخر رازی ه‍دف‌ اصلی این تحقیق بوده است‌ . روش کار دراین‌ پ‍ژوه‍ش‌، روش‌ک‍ت‍ابخ‍ان‍ه‌ای‌ وتوصیفی همراه با تحلیل های نگارنده ب‍رم‍ب‍ن‍ای‌ آیات‌‌ ق‍رآن‌ و روایات‌ م‍رت‍ب‍ط ب‍ا م‍وض‍وع‌ ب‍ح‍ث ‌بوده اس‍ت‌. ش‍واه‍د ق‍رآنی‌ ب‍ه‌ خ‍ص‍وص‌ از میان‌ ت‍ف‍سیره‍ای‌ علامه طباطبایی و فخر رازی به عنوان مقیاس ومبنای اصلی بحث در نظر گرفته شده است‌. ن‍تیجه‌ی ک‍لی بحث این‌که در ف‍ره‍ن‍گ‌ ‌ ق‍رآن‌، ف‍رش‍ت‍گ‍ان‌ م‍وج‍ودات‍ی‌ ن‍ورانی‌ و م‍ع‍ص‍وم‌ از گ‍ن‍اه‌ ب‍وده‌ و س‍اح‍ت‌ م‍ق‍دس‍ش‍ان‌ از ای‍ن‌ک‍ه‌ خصوصیات‌ م‍ادیات‌ ب‍ه‌ خ‍ود ب‍گیرد م‍ن‍زه‌ هستند. آنان واسطه تدبیر جهان هستی هستند، هرکدام مقامی مشخص دارند، آن‌ها نه تنها در این جهان ودر برابر انسان وظایف مشخصی دارند، بلکه در جهان آخرت هم ازهمان لحظه شروع مرگ تا برپایی قیامت و رسیدگی به اعمال انسان‌ها وظایف مهمّی بر عهده دارند.

‫در اين پايان‌نامه ديدگاه‌هاي امام خميني? و علامه طباطبايي? در باره مفهوم واقعي توحيد و اقسام و مراتب آن، از بين آثار ايشان گردآوري و ارائه گرديده است. هدف اصلي نويسنده ترسيم نقش توحيد در زندگي انسان است. نتيجه کلي تحقيق حاضر اين است که انسان بايد از نظر اعتقادي و عملي به تک‌تک مراتب توحيد پايبند باشد و توحيد را در تمام شئون زندگي خود به کار برد و همه کارهاي گفتاري، شنيداري، کرداري و ديداري خود را براي خدا و در راه خدا انجام دهد و ذره‌اي غير خدا را در آن شريک نکند. وي نوشتار خود را در چهار فصل تنظيم کرده و در آغاز، توحيد را از نظر لغوي و اصطلاحي بررسي و دلايل عقلي توحيد ذاتي خداوند و مفهوم آن را از ديدگاه علم کلام، فلسفه و عرفان و همچنين از نگاه آيات قرآن و روايات معصومان( بيان نموده است. او سپس به تفسير اقسام توحيد و مراتب آن، اعم از توحيد صفاتي، توحيد افعالي و توحيد عملي (توحيد در عبادت) مي‌پردازد. در ادامه، ديدگاه امام خميني در باره مراتب توحيد و راه‌هاي اثبات آن را با استناد به آثار به جاي مانده از ايشان بيان مي‌کند. از نظر ايشان، سه راه براي اثبات خدا وجود دارد: راه عقل، راه تجربه و راه فطرت. وي يکي از فطرت‌هايي را که همه انسان‌ها از آن بهره مي برند، فطرت عشق مي‌داند و عشق به کمال را از ويژگي‌هاي انسان مي‌داند، که خداوند عشق و محبت خود را در همه بندگانش نهاده تا او را بيابند؛ گرچه بشر در تشخيص اين کمال، دچار اختلاف شده است. وي همچنين برهان وجوب و امکان فلسفي و برهان نظم کلامي و مراتب توحيد و آثار توحيد در زندگي مردم را از ديدگاه امام خميني بيان مي‌کند. سپس تقرير علامه طباطبايي از برخي از براهين اثبات وجود خدا اعم از برهان صديقين، برهان وحدت عالم، و برهان فطرت را ارائه کرده و به دلايل توحيد ذاتي و بحث وحدت شخصي وجود و اشکالات آن و نظريه «وحدت در عين کثرت و کثرت در عين وحدت» و مباحث توحيد صفاتي پرداخته و برخي از اسماي الهي را شرح کرده است.