جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

تبیین عقلانی و بنیادی حجاب یکی از بهترین راه‌های پذیرش اجتماعی آن است که با رویکردهای مختلفی قابل انجام می‌باشد. رویکرد این مقاله تبیین شناختی عقلانی حجاب با نظر به بنیادهای نظری آن مبتنی‌بر دو نظام فطری و تخیلی انسان در دیدگاه علامه طباطبائی است. روش این تحقیق، تحلیلی ـ اسنادی است که با مراجعه به منابع اسلامی، به‌ویژه تفسیر المیزان، به بررسی نظری در موضوع حجاب پرداخته‌ایم. بنیادهای نظری و گرایشی حجاب در جهان فطری و حقیقی با مؤلفه‌هایی از قبیل زندگی توحیدی، تطهیر انسانی، پیوند با عبادت، معرفت و محبت الهی، و جهت‌دهی میل به «دیده شدن» از غیرخدا به‌سوی خدا، سروکار دارد. این در حالی است که بنیادهای نظری و گرایشی بی‌حجابی در جهان تخیلی و طبیعی با مؤلفه‌هایی از قبیل قوة وهم و خیال، قوة شهوانی و اهمیت‌یابی بدن‌نمایی پیوند می‌خورد. این تحقیق مبتنی‌بر دو مفهوم بنیادین «نظام فطری» و «نظام تخیلی»، که نگاهی بین‌رشته‌ای از فلسفه تا علوم اجتماعی است، کمتر مورد توجه محققین بوده است.

«احد» از الفاظی است که در قرآن به خداوند متعال نسبت داده شده و از ویژگی‌ها و صفات ذات حق تعالی قرار گرفته است. بررسی معنای «احد» که آیا در استعمال قرآنی به معنای وجودی است که هیچ کثرتی در ذات او نیست و بسیط است یا اینکه مراد از آن، وجودی است که مثل و شریکی ندارد یا اینکه امری فراتر از این دو معنا مقصود از آن است، موضوعی است که در این نوشتار بدان خواهیم پرداخت و معنایی فراتر از هر یک از دو معنای فوق را در دلالت استعمالی «احد» و همچنین به لحاظ ملازمات عقلی، برای «احد» اثبات می‌کنیم. همچنین در ادامه آرای برخی از حکیمانی که در این موضوع اظهار نظر کرده‌اند، همچون ابن‌سینا، ملاصدرا و علامه طباطبایی را بررسی خواهیم کرد. روش ما در این مقاله تتبع و پژوهش کتابخانه‌ای به همراه تحلیل لغوی و عقلی یافته‌های پژوهش است.

تبیین صحیح نظریه شیعه در مسئله جبر و اختیار همواره مورد نزاع دانشمندان شیعی قرار گرفته است. عدهای تبیین صحیح این نظریه را متوقف بر انکار قاعده ضرورت علّی- معلولی و اثبات مقدمهای فعلی دانسته‌اند و از آن به طلب یا سلطه نفس بر فعل تعبیر نمودند. معتقدین به این نظریه در میان اصولیین عمدتاً متأثر از مدرسه میرزای نائینی می‌باشند. برخی دیگر نیز ضمن تحفّظ بر صحت قاعده ضرورت و امتناع ترجیح بلامرجح، با توسعه در مفهوم اختیار به گونهای که مراتب اختیار از فاعل بالقصد تا فاعل بالتجلی را دربرگیرد، بر این باورند که مناط اختیار، سبق اراده نبوده تا دچار محذور جبر شده بلکه تقوّم اختیار به صدور فعل از مَبدأ علمی ‌است، اگرچه ارادهای در میان نباشد و بدین معنا اراده، خود فعلی اختیاری است اگرچه مسبوق به اراده دیگر نیست. لکن بر اساس یافته‌های این تحقیق، به نظر میرسد مناسب‌ترین تقریری که می‌توان در تبیین نظریه اختیار بر آن اعتماد نمود، تبیین علامه طباطبایی است که از قرابت بسیاری به نظریه میرزای نائینی برخوردار است.

پرسش اصلی این پژوهش عبارت است از: «تقریر ابن‌سینا(ره) و تقریر علامه طباطبایی(ره) از برهان صدیقین چیست و چه اشتراک‌ها و چه تفاوت‌هایی با یک‌دیگر دارند؟» هدف از بررسی این مسئله آگاهی عمیق‌تر نسبت به جایگاه و ارزش یکی از مهمترین براهین اثبات خدا در فلسفۀ اسلامی است. در این نوشتار با استفاده از روش تحلیلی _ عقلی، ابتدا تلاش شده با بررسی آثار ابن‌سینا(ره)، گزارشی از تقریر او از برهان صدیقین ارائه گردد. سپس تقریر علامه طباطبایی(ره) از این برهان ارائه شده است. با مقایسۀ میان این دو تقریر، وجوه اشتراک و اختلاف آن‌ها مطرح گردیده و در پایان، یافته‌های پژوهش در قالب نتیجه‌گیری ارائه شده است. بر اساس نتایج بدست آمده از این پژوهش؛ سه وجه اشتراک میان دو تقریر فوق وجود دارد: لمی بودن هر دو تقریر، بی‌نیازی هر دو تقریر از ابطال دور و تسلسل، و اثبات صفات واجب الوجود علاوه بر اثبات وجود او. از سوی دیگر چهار وجه اختلاف میان دو تقریر مذکور وجود دارد: در تقریر ابن‌سینا(ره) از اصل وجود استفاده شده است در حالی که در تقریر علامه طباطبایی(ره) از اصل واقعیت، تقریر ابن‌سینا(ره) تنها قادر به اثبات ضرورت ذاتی واجب الوجود است، در حالی که تقریر علامه طباطبایی(ره) ضرورت ازلی واجب الوجود بالذات را نیز اثبات می کند، ابن‌سینا(ره) در تقریر خود از مقدمات متعددی استفاده کرده است در حالی که علامه طباطبایی(ره) در تقریر خود با استفاده از کم‌ترین مقدمات، مطلوب را اثبات کرده است.

موضوع مقاله پیش‌رو «تأویل از دیدگاه نصر حامد ابوزید و علّامه طباطبایی و بررسی نسبت آن با مبانی هرمنوتیک در تفسیر» است. نصرحامد از متخصصان ادبیات عرب و اندیشمند معاصر مصری است که دربارة اصالت و کارایی و روش فهم قرآن به خصوص تأویل، دیدگاه‌هایی متأثر از فلاسفة غرب به ویژه هرمنوتیک گادامر دارد. وی در آثارش تعاریف متفاوتی از تأویل ارائه کرده که باعث انکارکارایی بخشی از آیات و در نتیجه گمراهی مردم می‌شود. او برخلاف علّامه طباطبایی تأویل را حقیقت ملکوتی و لوح المحفوظی همة قرآن و مختص به معصومان علیهم السلام ندانسته و بعضی از آیات را فاقد تأویل می‌داند. آگاهی از آراء وی و نقد آن‌ها راه را بر انحراف فکری در فهم قرآن می‌بندد.

مسئله اصلی این پژوهش، مقایسه ماهیت فلسفه و رویکرد تطبیقی آن با تاکید بر آراء علامه طباطبایی، دکتر حائری یزدی و دکتر فلاطوری است که با روشی مقایسه‌ای، ضمن پردازش اولیه در توصیف دیدگاه سه اندیشمند و جستجوی تمایزات و تشابهات، به پردازش ثانویه و تبیین آنها در فلسفه تطبیقی توجه نموده است. وجه پیشاتطبیق در انتخاب اطراف سه‌گانه تطبیق، آن است که سه اندیشمند در عین اعتقاد به اصالت تراث حکمی سنتی، به گشودن پنجره به سوی دیگری فلسفی و معاصرت آن میراث اندیشیده‌ و البته در مواردی متمایزند که بررسی آنها می‌تواند رهگشای فلسفه تطبیقی در ایران باشد. یافته‌ها حاکی از آن است که آنها در ارائه خوانشی نوین و احترام و ارتباط با دیگری‌های فکری به شکل گفتگوی فلسفی و طرح فلسفه پویا و جامع، مشترکند اما در نوع ارتباط با فلسفه غرب، دغدغه دینی یا فلسفی و تلقی از ماهیت علم بایکدیگر متمایز بوده تا آنجا که برخی فیلسوف تطبیقی با رویکرد فرافرهنگی و برخی مانند استاد فلاطوری بیشتر گرایشات میان‌فرهنگی دارند. استقبال معرفتی از دیگری‌های فلسفی و ارزیابی عقلانی در مقایسه، اخذ رویکرد پویا و روش اجتهادی، حفظ بی‌طرفی روشی و عدم قداست‌بخشی به فیلسوفان و مکاتب سنت خودی و پرهیز از شخصیت‌پرستی، نکات مهم آراء این اندشمندان در تداوم و تکامل فلسفه تطبیقی معاصر است. البته گسترش دامنه شکار مسائل و توجه به موضوعات نوین انضمامی، توسعه طرفین مقایسه در افکار فلسفی غرب و شرق دور، حفظ تواضع معرفتی و پرهیز از تمایزطلبی صرف، از نکات ترمیمی مهم در فلسفه تطبیقی کنونی است.

قضا و قدر یکی از موضوعات مهم عقلی و فلسفی است که هرچند ریشه در باورهای دینی دارد، می‌تواند بسیاری از مسائل مهم مربوط به زندگی انسان را تحت الشعاع قرار دهد. با توجه به اهمیت این موضوع، فلاسفة اسلامی سعی در تبیین قضا و قدر داشته‌اند. پر واضح است که این تحلیل را بر اساس مبانی فلسفی خود انجام داده‌اند. بیشتر فلاسفه با قبول علم عنایی و علم منشأ فعل برای خداوند قضا و قدر را در ارتباط با علم الهی مطرح کرده‌اند. علامه طباطبایی در یک رویکرد متفاوت با طرح دو عالم امر و خلق و ویژگی‌های مربوط به این دو عالم قضا را در هر دو عالم جاری و قدر الهی را مربوط به عالم خلق دانسته است. ایشان با رد علم عنایی، رد فاعلیت بالجبر، و تبیین ارتباط خاص خداوند با مخلوقات توانست متفاوت از فلاسفة گذشته علم و فاعلیت مستقیم خداوند به جزئیات را ثابت کند و بنابراین قضا و قدر عینی را در ارتباط با فاعلیت خداوند به نحو متفاوتی ثابت کرد. بنابراین هر فعلی از نظر وجود و ثبوت و در عالم حقایق و نظام تکوین فعل خداوند و قضای الهی است و از نظر انتساب به فاعل و در نظام اعتباریات و تشریع فعل انسان و قدر الهی است. در این پژوهش ضمن بیان مبانی علامه طباطبایی روشن می‌شود که نوآوری ایشان در بیان قضا و قدر چیست و این نوآوری می‌تواند بحث‌های مرتبط با قضا و قدر را به نحو مطلوبی تبیین کند.

روش تفسیری قرآن به قرآن یکی از پر‌سابقه‌ترین روش‌های تفسیری است که براساس آن در تفسیر آیات از سایر آیات مشابه که موضوع و محتوای آن‌ها یکسان یا نزدیک به هم است، کمک گرفته می‌شود و به تبع آن سخن از استقلال قرآن یا انحصار آن در تفسیر به میان می‌آید و نقش سایر منابع هم چون «سنّت» کم رنگ می‌شود. از آن‌جا که علّامه طباطبایی(ره) در عرصه‌ تفسیر قرآن به قرآن پیشگام بوده، به نظر می‌رسد شناخت دیدگاه ایشان بتواند به روشن شدن ابعاد این روش تفسیری کمک کند. برخی بر این باورند که علّامه در روش تفسیری‌اش دیدگاه «قرآن محوری و سنّت مداری» را برگزیده است، امّا باید گفت که در واقع علّامه در المیزان به طور مستقیم و غیر‌مستقیم از روایات بهره‌های فراوانی برده‌ و در مواردی به صراحت بیان می‌کند که تفسیر قرآن به قرآن نیازمند «سنّت» است. بنابراین، پژوهش حاضر درصدد تبیین صحیح این روش و روش ساختن ابعاد آن است.

تأملات فلاسفه مسلمان در مباحث پیچیده نظری، زمینه­ای را فراهم کرده که امروزه نیز می­توان از آن برای پاسخگویی به بسیاری از پرسش­ها استفاده کرد. با این حال به نظر می­رسد برای دستیابی به فهمی کامل­تر از آموزه های سنت فلسفه اسلامی، بیش از هر چیز نیازمند بازنگری در نحوه خوانش خود از این آموزه­ها هستیم. این مقاله قصد دارد با روش تحلیلی و فلسفی به بازخوانی و نقد نظر علامه طباطبایی درباره علم حصولی و حضوری پرداخته و با دیدگاهی متفاوت به برخی از سوالات پاسخ دهد. علامه بر این باور است که ما پیش از دستیابی به علم حصولی درباره هر شیء، حقیقت آن را در عالم مثال مشاهده کرده و به آن علم حضوری داریم.یک سوال اساسی این است که «با وجود علم حضوری به علت موجده معلوم، چه نیازی به علم حصولی هست؟» در این مقاله مشخص می­شود تقسیم علم به حصولی و حضوری، بر خلاف آنچه مشهور است، تقیسمی نیست که بالعرض معلوم، عارض علم شده باشد بلکه مراتبی است که بالذات متعلق به حقیقت علم است. این مراتبِ کلی، خود دارای مراتب جزئی­تری هستند که به طور متناوب بر یکدیگر توقف دارند و اهمیت علم حصولی در این است که واسطه­ای است برای ارتقاء درجه علم حضوری، هر چند این علوم حضوری «ناآگاهانه» هستند و علامه نیز چنین علمی را با لفظ «مشاهده از دور» وصف کرده است.