جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

یکی از اساسی‌ترین آموزه‌های اسلامی برای فعال‌کردن همه ظرفیت‌های انسان و رساندن او به عالی‌ترین رتبه ممکن، آموزه «معرفت نفس» است؛ همان آموزه‌ای که «دین‌پژوهان» با رهیافت‌ها، رویکردها و روش‌های مختلفی به بررسی آن پرداخته و قرائت‌های گوناگون و بعضاً متضادی از آن ارائه کرده‌اند. از جمله این قرائت‌ها، قرائتِ «علامه طباطبایی» است که با توجه به موقعیت ممتاز ایشان در عرصه دین‌پژوهی می‌توان به اهمیت بررسی آن پی برد. بر همین اساس در تحقیق حاضر پس از گزارش قرائتِ «علامه طباطبایی» از آموزه «معرفت نفس» در قالب یک مجمومه منسجم و نظام‌مند، به ارزیابی آن پرداخته‌ایم. براساس نتائج حاصل از این تحقیق می‌توان قرائتِ «علامه طباطبایی» از این آموزه دینی (یعنی «لزوم شهود هویت بالغیر و عین الربطِ نفس برای رسیدن به خداشناسی حضوری») را با توجه به ویژگی‌هایی چون: ابتناء بحث از آموزه «معرفت نفس» بر «آیات قرآن کریم» و تبیین آن براساسِ «گزاره‌های نقلی»، ارائه یک نگاه تاریخی، تحلیلی، تطبیقی به جریانِ «معرفت نفس»، اثبات امکانِ «معرفة الله» و «معرفة النفس» و رد استحاله آن، اشاره به راهکار عملیِ «تصفیه قلب» و «نفی خواطر» برای رسیدن به «معرفت نفس»، تأکید بر عدم منافاتِ «معرفت نفس» با «رسالت‌های اجتماعی» و تلاش برای رسیدن به یک «مدل عملیاتی، رقابتی» از آموزه «معرفت نفس»، به‌عنوانِ «قرائت معیار» معرفی کرد.

مسأله حسن و قبح از قدیم‌الایام ـ از زمان یونان باستان قبل از میلاد ـ مطرح بوده است؛ مانند سقراط که اولین‌بار واژه خوب و بد را به‌کار برد و بعد از او ارسطو آن را در عقل عملی مورد بحث قرار داد. در حوزه اسلام نیز مسأله حــسن و قــبح یکی از مهم‌ترین مسائل کلامی به‌شمار می‌رود و برخی متکلمان آن را اصل محکم در زمینه شناخت افعال خداوند و صفات فعلی او تلقی می‌کنند. در این مسأله، دیدگاه‌های متفاوتی پدید آمده است. یکی از آن دیدگاه‌ها دیدگاه مرحوم علامه سید محمدحسین طباطبایی1 است. ایشان نظریه اعتباریات را مطرح می‌کتند و حــسن و قـــبح را جزء اعــتباریات باالمعنی‌الاخص می‌دانند. دیدگاه اعتباریات پیش از علامه نیز مورد بحث واقع شده است. اما علامه از آن به‌صورت منظم بحث کرد. در این میان، برخی به علامه نسبت نسبی‌گرایی دادند. اما واقعیت این است که علامه مطلق‌گراست نه نسبی‌گرا. ایشان از اعتباری بودن حسن و قبح تفسیر دقیقی ارئه می‌کند که فهم آن دقت و تدبر عمیق می‌طلبد. آنچه در این مقاله ارائه شده است، تحلیل و توضیح دیدگاه علامه درباره مسأله حسن و قبح است. در این مقاله سه بخش از هم تفکیک شده است؛ معنا‌شناسی، معرفت‌شنـاسی و هسـتی‌شناسی. اگر این سه بخـش صحیح تبیین شود، به لبّ نظر علامه نزدیک خواهیم شد. ایشان در معناشناسی دو معنا برای حسن و قبح ذکر می‌کنند؛ یکی موافقت و عدم آن با هدف و غرض اجتماعی و دیگری حسن و قبح به معنای ینبغی أن یفعل و لاینبغی أن یفعل. در هستی‌شناسی حسن و قبح، ایشان قائل به ذاتی و واقعی بودن حسن و قبح است. ایشان حسن و قبح در نفس‌الامر و حسن و قبح در مقام عمل را تفکیک می‌کند. حسن و قبح در نفس‌الامر ثابت است، ولی حسن و قبح در مقام عمل متغیر و تابع احساسات درونی افراد است. در معرفت‌شناسی حسن و قبح، ایشان نسبی‌گرا نیست بلکه واقعی بودن حسن و قبح را می‌پذیرد و عقل توان درک حسن و قبح را دارد.

علامه طباطبایی1 از بنیان‌گذاران فلسفه‌های مضاف در حوزه‌ اندیشه‌ اسلامی است. فلسفه اخلاق یکی از فلسفه‌های مضاف است که ایشان در کتاب اصول فلسفه و روش رئالیسم، تفسیر المیزان و رسائل خود مسائل مربوط به آن را تحت عنوان اعتباریات بحث کرده است. ظاهر دیدگاه‌های علامه در باب احکام اخلاقی غیر واقع‌گرایانه است. اما دقت در زوایای اندیشه ایشان روشن می‌سازد که وی واقع‌گرا بوده و علی‌رغم اعتباری دانستن الزامات و حسن و قبح اخلاقی، آنها را مبتنی بر واقعیت تلقی کرده است. به همین دلیل، ایشان را باید جزء واقع‌گرایان تلقی کنیم. از نظر علامه، حسن و قبح براساس الزام اخلاقی اعتبار می‌شود و الزام اخلاقی براساس درک لزوم واقعی میان فعل و غایت اعتبار می‌گردد. غایت اخلاق سعادت است و قصد به‌دست آوردن سعادت تابع سلیقه و قرارداد و امر و نهی نیست. لذا مطلوبیت آن واقعی است و چون به‌دست آوردن غایت بدون انجام فعل ممکن نیست، انسان ناگزیر می‌شود میان خود و افعالی که برای غایت لازمند، ضرورتی را اعتبار کند که آن را الزام اخـلاقی می‌نامیم. به این ترتیب، اعتباریت الزامات اخلاقی مبتنی بر مطلوبیت واقعی غایت اخـلاق و لزوم واقعی میان فعل و آن غایت است. واقعی بودن مبنای اعتبار حسن و قبح نیز به همین شکل تبیین می‌شود.

برهان ها در علم خداشناسی یا بر اصل وجود خداست، یا بر یگانگی او یا برهان بر خالقیت او و ... از نظر فیلسوفان، اصل وجود خدا بر اساس قاعده «ما لا سبب» بدیهی است و براهین مثبت تنبیه بر امر بدیهی است. برهان هایی که در علم کلام و فلسفه بر وجود خدا اقامه می‌شود، یا اولاً و بالذات بر وجود فی نفسه خدا نیست، یا اگر برهان بر وجود فی نفسه او باشد، برهـان تنبیهی بوده و وجود او نیازی به اثبات ندارد. از منظر علامه طباطبایی قرآن کریم مشتمل بر براهینی در خداشناسی است. اما هیچ‌یک از آنها بر برهان وجود فی نفسه خدا نیستند؛ چراکه در قرآن وجود خدا بدیهی تلقی می‌شود و حتی برهان تنبیهی بر اصل وجود او هم اقامه نشده است و آیات ناظر به براهین یا برای اثبات توحید و یکتایی خـدای متعال است یا اثبات بر خالقیت اوست یا سایر اوصافی او و هیچ‌یک از آنها برای اثبات اصل وجود خدای متعال نیستند.

علامه طباطبایی در آثار مختلفشان بر این نظر تصریح کرده‌اند که «علم حصولی به علم حضوری بازمی‌گردد». با توجه به کلمات و عبارات مختلف ایشان، دو بیان از بازگشت علم حصولی به حضوری قابل برداشت است: 1. در یک بیان، مأخذ و منشأ انتزاع هر علم حصولی، یک علم حضوری دانسته شده است. 2. در بیانی دیگر بر این نکته تأکید شده که علم حصولی مجاز و اعتباری اضطراری است و ازاین‌رو هر علم حصولی حقیقتاً یک علم حضوری است. در این نوشتار بعد از توضیح هردو بیان تلاش شده است تا با یافت وجه‌جمعی میان این دو بیان، تقریری نو از این نظریه به‌دست آید. در این وجه‌جمع، بیان دوم اصل انگاشته شده و بیان اول به آن تأویل برده می‌شود و نتیجه این می‌شود که علم حصولی هم متأخر از علم حضوری است (بنا بر بیان اول) و هم در حقیقت همان علم حضوری است (بنا بر بیان دوم). اگرچه این وجه‌جمع در نگاه ابتدایی، گزاره‌ای متناقض به‌ نظر می‌رسد، اما با نگاه دقیق‌تر مشخص می‌شود که تأخر علم حصولی بر علم حضوری از سنخ «تأخر مجاز بر حقیقت» است.

با گسترش و پیشرفت علوم تجربی و قطعی تلقی شدن هر نظریه ای در این علوم و توارد این تفکر از سمت دنیای غرب به جهان اسلام، یکی از شبهات امروزی، شبهه تعارض علم و قرآن است به این معنا که گاهی بین گزاره های این دو در موضوع واحد، ناسازگاری ظاهری نه واقعی، وجود دارد؛ از آن جا که اندیشمندان اسلامی از جمله علامه طباطبایى و شیخ محمد عبده، برای رفع تعارض ظاهری علوم تجربی و قرآن راه حل هایی در نظر گرفته اند، پژوهش حاضر در صدد برآمد مبانی و روش این بزرگان را در حل تعارض، با روش توصیفی- تحلیلی، بررسی، نقد و مقایسه نماید. در این راستا، برخی از دیدگاه ها عبارتند از: از نظر علامه، علوم تجربی نمی توانند درباره آیات مرتبط با ماوراء طبیعت قضاوتی داشته باشند و در تطبیق بین علوم تجربی و آیات علمی قرآن نیز، باید تفکیک بین مسلمات و غیر مسلمات علمی مد نظر قرار گیرد. عبده معتقد است قرآن همگام با اندیشه بشری به تکامل می رسد؛ از این رو تغییر برخی احکام به اقتضای علوم تجربی، گریز ناپذیر است؛ چنان که به همین دلیل، تأویل برخی مفاهیم غیبی قرآن مجاز است

یکی از مسائل ذیل اصالت وجود، تبیین کثرات عالم بود که برای توجیه آن، نظریه تشکیک وجود مطرح شد. در حکمت متعالیه، علاوه بر انواع سه‌گانه کثرت به بعض ذات، خارج ذات و تمام ذات، معیار چهارمی برای توجیه برخی کثرات مطرح شد: اختلاف به تمام ذات در عین اشتراک به تمام ذات یا اختلاف به شدت و ضعف. اندیشمندان صدرایی در تبیین این معیار دچار اختلاف شدند. علامه طباطبایی معتقد است برخی کثرات عالم واقع با این معیار قابل توجیه نیست. وی با طرح ملاک جدید «عینیت مابه‌الامتیاز و مابه‌الاشتراک» معتقد است اگر اختلاف وجودات به اختلاف مراتب و شدت و ضعف بازگردد، تشکیک طولی وگرنه عرضی است. استاد مصباح نیز سخن علامه را مردود دانسته و معتقد است اگر مصادیق یک مفهوم رابطه علّی ـ معلولی داشته باشند، آنگاه آن مفهوم به نحو تشکیکی بر آن‌ها حمل می‌شود؛ در غیر این صورت، تشکیک عرضی‌ای وجود ندارد و چنین کثراتی متباین به تمام وجودند.

کم‌تر کسی است که با امور خارق‌العاده آشنا نباشد یا نمونه‌ای از آن‌ها را نشنیده باشد، اما پرسشی که برای بسیاری مطرح می‌شود این است که علت این امور چیست و تبیین علمی آن‌ها از چه قرار است؟ آیا یک امر طبیعی شناخته یا ناشناخته این امور را به وجود می‌آورد یا یک امر فراطبیعی؟ در این پژوهش که به شیوه تحلیلی - توصیفی سامان یافته، تلاش می‌کنیم به این پرسش با تکیه بر آرای علامه طباطبایی و فخر رازی پاسخ دهیم. این دو دانشمند بلندآوازه جهان اسلام در عین حال که هر دو هم متکلم‌اند، هم فیلسوف و هم مفسر، درخصوص این مسئله پاسخ‌های متفاوتی ارائه کرده‌اند. علامه با توجه به مبانی کلامی و فلسفی که اختیار کرده است امر طبیعی را علت معرفی می‌کند و یک تبیین علمی از امور خارق‌العاده ارائه می‌کند، اما فخر رازی با عنایت به مبانی اشعری خود از امر فراطبیعی به‌مثابه علت یاد می‌نماید و تبیین علمی را ناممکن می‌داند.

حقیقت وحی همواره دغدغه دانشوران بوده است و تحقیق درباره چگونگی حصول علم انبیا و اوصیا می‌تواند گامی در تبیین این حقیقت به شمار آید. پژوهش حاضر به روش توصیفی ـ تحلیلی، دیدگاه ملاصدرا و علامه طباطبایی را درباره نحوه حصول علوم انبیا (ع) و اولیا (ع) بررسی می‌کند. ملاصدرا اتصال و اتحاد حاصل از اشتداد وجودی نفس نبی (ع) یا ولی (ع) با عقل فعال را منشأ حصول علم معصومان (ع) می‌دانست. او توانست بر اساس مبانی حکمت متعالیه، چگونگی حصول علوم ایشان را تبیین کند، ولی دیدگاه او خالی از اشکال نبود. علامه طباطبایی ضمن بهره‌مندی از مبانی و مفاهیم حکمت متعالیه، توانست با استفاده روشمند از آیات قرآن کریم، کاستی‌های دیدگاه صدرا را جبران کند و آن را به شکلی تحلیل کند که با متون دینی و آیات و روایات هماهنگ‌تر باشد. بیان برخی کاستی‌های دیدگاه ملاصدرا و تبیین روش علامه طباطبایی در تحلیل علم معصومان از جمله یافته‌های این نوشتار است.