جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

آشتی دادن عرفان، برهان و قرآن از ویژگی­های بارز فلسفه صدرالمتألهین شیرازی به شمار می­آید. اما با توجه به تناقض­باوری برخی از عرفا و تأکید فلسفه بر عقل برهانی، این رسالت چندان ساده به نظر نمی­رسد. از جمله مواضع تناقض­باوری عارفانه می­توان به اعتقاد عرفا به تحقق برخی تناقضات در عالم مثال اشاره کرد. این مقاله در صدد بررسی آن است که ملاصدرا در موضع یاد شده چه راه­کاری­هایی را برای خروج از تناقض­باوری اتخاذ کرده و این راه­کارها تا چه اندازه از درستی برهانی و منطقی برخوردار هستند. نگارنده با استفاده از روش تحلیل انتقادی این فرض را داشته است که صدرالمتألهین برای رهایی از تناقض­باوری عارفانه و آشتی آموزه­های عرفانی در مورد عالم مثال، دست به تقیید قاعده تناقض در عرصه عوالم مجرد از ماده زده است. بررسی نگارندگان حاکی از آن است که برخی از براهین صدرالمتألهین در این زمینه از اشکالات منطقی رنج می­برد. با این حال، برخی از براهین او نیز قابل­پذیرش هستند. این مقاله ابتدا به تبیین تناقض­باوری عارفانه در عالم مثال، سپس تلاش صدرا برای رهایی از آن، و در نهایت تحلیل انتقادی تلاش وی پرداخته است.

هیدگر معتقد است الثیا نزد یونانیان به معنای ناپوشیدگی است که امری ذاتی برای موجودات است و به زبان شعر به بیان در می آید، اما افلاطون با قائل شدن به عالم مُثل، حقیقت را به مثابه مطابقت مطرح و آنرا به عقل انسانی منتقل کرد. به همین دلیل، حقیقت خصوصیت ذاتی اش را از دست داد و تبدیل به مطابق شناخت با متعلق خود و بنابراین دوگانگی های مرسوم فلسفه شد. ملاصدرا هر چند شباهت های بنیادین با هیدگر دارد، اما حقیقت را دارای معانی چندگانه ای می داند و در مرحله سوم تفکر فلسفی خویش با رسیدن به تشأن، با تفسیر خاصی که از فلسفه افلاطونی می کند دوگانگی های مرسوم فلسفه قبل از خودش را کنار می گذارد و به وحدت گرایی می رسد و حقیقت نزد افلاطون را امری دارای مراتب وجودی قلمداد و آنرا می پذیرد. در این مقاله با روش توصیفی- تحلیلی و با ابزار کتابخانه ای، ضمن نگاه کوتاه به حقیقت نزد افلاطون، به بررسی نگاه هیدگر و ملاصدرا و در نهایت استخراج انتقادات صدرایی به تفکر هیدگری درباب حقیقت خواهیم پرداخت.

گرچه نظام فلسفی صدرالمتألهین با نگاهی استقلالی به تربیت نپرداخته است؛ اما مبانی و اصول او بیانگر آن است که حکمت متعالیه به تمامه یک نظام تربیتی است، همانطور که در اسفار می فرماید: هدف فلسفه تربیت انسان صالح است و یا مطالبی که در تفسیر سوره عصر و تین بیان می‌کند؛ بیانگر تربیت پذیری نفس و اهمیت تربیت است، و البته این برآمده از مبانی فلسفی اوست. انسان از نظر ملاصدرا، دارای مراتب و قوایی ا‌ست که هر مرتبه‌ای از آن متضمن نوعی کمال برای نفس است. یکی از قوایی که در تربیت نفس نقش گسترده‌ای دارد، خیال است، زیرا ایشان تبیین متفاوتی از خیال ارائه داده‌اند. ملاصدرا خیال را برخلاف سایر فلاسفه، جوهری مجرد به تجرد برزخی می‌داند. از نظر ایشان خیال صرفاً به مثابه‌ی قوه‌ای خازن صور نیست، بلکه مُدرِک است. در عباراتی ملاصدرا آن را کل نفس حیوانی دانسته که کارکرد‌ها و وظایفی از قبیل ادراک، حفظ، بازیابی، ترکیب و تفصیل، محاکات و ابداع دارد. این تبیین از خیال، بیانگر کارکردی وسیع در شکل‌گیری هویت و صیرورت انسان است. البته خیال بما‌‌هو خیال نمی‌تواند ضامن سعادت انسان شود، چون ماهیتی ابزاری دارد و بسته به این که تحت سیطره عقل یا قوای تحریکی باشد، پیامد‌های تربیتی متفاوتی خواهد داشت. از این رو، تربیت خیال نسبت به نقش آن در تربیت به معنای رشد و استکمال، اولویت دارد. در شرع و علم اخلاق مواردی برای تزکیه و کنترل خیال مطرح شده است، از قبیل: استمداد از منبع وحی، کنترل ورودی‌های حسی، مراقبه، اعتدال مزاج و... . از این روست که خیال در تربیت(استکمال) نفس و رسیدن به خلیفه‌اللهی که هدف تربیت است، نقش خواهد داشت که عمده تاثیر آن در صدور افعال اختیاری است. از آنجا که وجود انسان با معرفت کمال می‌یابد، خیال با نقش مبدئیت برای افعال مهم‌ترین و اساسی‌ترین مؤلفه در ساختن هویت و تشخص نفس است.

صدرالدین شیرازی ملقب به ملاصدرا از فلاسفه قرن دهم هستند که در فلسفه کتبی نو را بنا نهادند که بسیاری از مسائل فلسفی قبل از خود را پاسخ دادند و مباحث جدیدی نیز به فلسفه اسلامی افزودند و بین مباحث فلسفه و عرفان و دین ارتباط عمیقی برقرار کردند و از جمله ابداعات ایشان قاعده بسیط الحقیقه کل الاشیاء و لیس الشیء منه است که حاصل مقدمات فلسفه صدرایی است که از وجود شروع می شود و بعد از بیان ویژگی های وجود حقیقی از جمله اصالت داشتن، مشکک بودن، بسیط و صرف بودن، به این قاعده می رسیم که در عین خلاصه و کوتاه بودن یک دنیا حرف دارد از جمله: اثبات توحید و وجوب واجب الوجود، عینیت ذات و صفات حضرت حق، علم تفصیلی علت به معلیل خود که همه مباحث دریافت شده از این قاعده مورد تایید قرآن و روایات ما نیز هست ما در این تحقیق بر آنیم که این قاعده را از نظر فلسفه و آیات و روایات بسنجیم .

موضوع نوشتار حاضر، تحلیل نسبت بین جنسیت و نفس، از دیدگاه ملاصدرا است. ملاصدرا، باتوجه به حدوث جسمانی نفس و حرکت جوهری آن، رابطه نفس و بدن را اتحادی و انسان را حقیقتی ذو مراتب معرفی می کند. از دید فلاسفه پیش از ملاصدرا رابطه نفس و بدن رابطه عرضی است و نه ذاتی لذا از دید ایشان جنسیت به عنوان یکی از ویژگیهای بدن صفت ذاتی نفس نیست. ملاصدرا در فلسفه ضمن رد دیدگاه فلاسفه پیشین از جمله ابن سینا و سهرودی، رابطه نفس وبدن را رابطه ذاتی و اتحادی می داند. یعنی نفس و بدن در فلسفه ملاصدرا به هیچ وجه دو جوهر مجزا نیستند بلکه هر دو مراتب یک حقیقت واحدند. وی بر اساس نظریه حرکت جوهری نفس را حادث به حدوث جسمانی دانسته و نسبت آن را به بدن نسبت ذاتی و اتحادی می داند. بر این اساس جنسیت باید نسبتی ذاتی با نفس داشته باشد. اما ملاصدرا علیرغم مبانی فلسفی خود هر گونه نسبت ذاتی بین جنسیت و نفس را رد کرده و نفس مرد و زن را از حیث ذات حقیقتی واحد می داند. ملاصدرا پیدا شدن بدن زنانه و مردانه را مربوط به قوه مصوره می‌داند. البته می توان با توجه به مبانی فلسفی ملاصدرا از جمله بدنمندی ذاتی نفس در مرتبه تجرد مثالی به نوعی جنسیت را به نفس به واسطه اتحاد آن با بدن در این مرتبه نسبت داد. اما در مرتبه تجرد عقلی و تام نفس راهی برای انتساب جنسیت به نفس وجود ندارد.

تأثیر نظر و عمل در کمال انسان در زمره مباحث مهم فلسفه اسلامی و فلسفه غرب است. ربط میان نظر و عمل زیربنای بسیاری از دیدگاه‌ها در حوزه انسان شناسی به شمار می‌آید. مسأله کمال انسان در حکمت متعالیه و مکتب اگزیستانسیالیسم از جهات و ابعاد مختلف می‌تواند مورد بحث قرار گیرد. در اﻳﻦ پژوهش نسبت نظر و عمل در کمال انسان از دیدگاه ملاصدرا و کی یرکگور مورد ﺑﺮرﺳﻲ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ‌اﺳﺖ. برای انجام این کار، ابتدا مبانی هستی‌شناسی و انسان‌شناسی از نظر دو متفکر بیان شده، سپس به بحث در باره انسان و ابعاد وجودی او پرداختیم. در وهله بعد، تبیین نسبت نظر و عمل در کمال انسان هدف اصلی پژوهش بوده است. در ضمن مقایسه و تطبیق بین آراء این دو فیلسوف نتایجی به دست آمد که در ذیل بیان خواهد شد. از نظر ملاصدرا جنبه معرفتی و بعد عقلانی انسان مهم‌ترین عامل برای رسیدن به کمال و سعادت حقیقی است. اعمال به عنوان بستری شرایط تحقق این امر را فراهم می‌کند و به جنبه عقلانی مدد می‌رساند. انجام اعمال باعث سعه و گستردگی و شدت جوهری وجود انسان می‌شود و از این رو به کمال و سعادت او کمک می‌کند. عمل به تنهایی (بدون نظر و حوزه عقلانی) نقشی در این راستا ندارد و به تبع نظر است که عمل نقش پیدا می‌کند. کمال در این تعریف، کمالی جوهری و حقیقی است. آن‌چه در نظر کی یرکگور سبب کمال و سعادت انسان می‌شود توجه به عمل است. اندیشه او در تقابل با فلسفه‌های متافیزیکی و صرفاً نظری شکل گرفته است. توجه به عمل در سایه فردیت، و با طرد عقل و مسائل عقلانی و استدلالی (هم در حوزه کلی تفکر و هم در حوزه ایمان) محقق میشود. هنگامی که او در مبحث کمال انسان از سپهرهای وجودی انسان سخن می‌گوید معتقد است حوزه غیرعقلانی (همچون احساس و ایمان) نقش اصلی در عمل انسان را بر عهده دارد و کمال حقیقی انسان در سپهر ایمانی عمل حاصل می‌شود.

رساله حاضر مربوط به بررسی مراتب هستی از دیدگاه سهروردی و ملاصدرا و وجوه تشابه و تمایز دیدگاه های این دو فیلسوف می باشد. فصل اول رساله به بیان کلیات و ادبیات پژوهش که همان دیدگاه های سهروردی و ملاصدرا در مورد مراتب هستی می باشد پرداخته شده ، در فصل دوم به بیان دیدگاه سهروردی در مورد وجود و مراتب عالم ، و همچنین بیان دیدگاه های اواشاره شده است، سهروردی یک فیلسوف اشراقی است ،وبر همین اساس مبنای فلسفه او نور است ،وی معتقد است است که اصالت با نور است ،و بر همین مبنا مراتب هستی را به چهار دسته تقسیم می کند که عبارتند از ؛ نور قاهر«نورالانوار»،عقول یا انوار طولیه ، نفوس یا انوار عرضیه . این سه مرتبه ، از انوار . انوار قائم بالذات هستند. ،هیأت های مثالی، مادی، جمادی، نباتی، حیوانی، این مرتبه از نور، قائم بالغیر است. سهروردی دیدگاه های خود را در باره مراتب هستی،بر مبنایی مشایی و مشایی با نگرش انتقادی و همچنین بر مبنای حکمت اشراقی تقریر نموده است .همچنین در یک تقسیم بندی کلی مراتب عالم را به ؛عالم انواره قاهره(عقول)،عالم انوارمدبره(نفوس)،عالم برزخیان (اجسام)،عالم مثل معلقه یا خیال،تقسیم می نماید و در ادامه نیز برای اثبات مراتب عالم از قاعده امکان اشرف را به کار می برد. در فصل سوم این رساله دیدگاه ها و نظرات ملاصدرا بیان شده است،ملاصدرا که یک فیلسوف طرفدار اصالت وجود است،او نیز مراتب عالم هستی را به سه دسته یعنی ؛ عالم محسوسات،عالم مثال،عالم معقولات ، که هر کدام از این عوالم تعریف خاص خود را دارند ،محسوسات که همان عالم دنیوی است ،یعنی ماده .عالم مثال ،همان عالم صور است. و عالم معقولات ، همان عالم است که مجرد از ماده است .ملاصدر با تأثیر پذیری از حکمت اشراقی و مشایی، عامل اصلی پیدایش کثرت در عقل اول و سایر عقول را، حیثیات اعتباری معرفی می-کنند.صدرا نیز همانند سهروردی برای اثبات مراتب هستی در فلسفه خود قاعده امکان اشرف را به کار برده است.وی معتقد است، وجود منبسط نفس صدور حقیقی حضرت حق است نه صادر اول،ملاصدرا نیز دیدگاه های خود را در باره مراتب هستی ،بر مبنای مشایی ،عرفانی تقریر نموده است.فصل چهارم این رساله نیز به بیان دیدگاه های این دو فیلسوف بزرگ در بحث مراتب هستی می باشد،که در آن ضمن بررسی دیدگاه آنها بیان می شود.

بیماری های جسمانی امروزه یکی از مهم ترین مشکلات بهداشتی در سراسر جهان محسوب شده و بسیاری از افراد و خانواده هایشان را دچار درد و رنج کرده است. لذا با پیشرفته شدن جهان و ماشینی شدن زندگی، بیماری های مختلفی نیز بوجود آمده است. بیماری های جسمانی که نه تنها جسم را دچار ضعف و نقص بلکه روح بیمار را نیز دچار مشکل می کند. پژوهش حاضر به صورت مسئله محور و با روش توصیفی-تحلیلی به موضوع کاهش رنج ناشی از بیماری های جسمانی با توجه به مبانی اصیل عرفان و فلسفه؛ و ادغام آن با روش پزشکی، به بیمارانی که شرایط جسمی و روحی مناسبی ندارند کمک می کند. پس جناب محیی الدین ابن عربی و صدرالدین شیرازی با مطرح کردن نظریه، انسان شناسی، هستی شناسی و قضا و قدر، به اثبات رسانده اند که وجود شروری مثل بیماری نتیجه ی اعمال خود انسان یا به نوعی شر مرکب است. ایشان به پرسش های پیرامون مسئله شرور از جمله اینکه: آیا این همه شرور در محیط پیرامون ما با صفت عدالت و رحمانیت پروردگار تناسب دارد، پاسخ داده و با دادن پیشنهاداتی از جمله امید به رحمت واسعه پروردگار و دعا و توکل انسان را به سمت آرامش و نشاط سوق داده است.

مسئله‌ی نفس/ذهن و بدن، از مهم‌ترین مباحث در فلسفه‌ی ذهن و منشأ بسیاری از مباحث دیگر بوده است. چگونگی ارتباط ذهن و حالات ذهنی با حالات بدنی، دغدغه‌ی اساسی فیلسوفان ذهن است. نظریه‌ی کارکردگرایی ماشینی یکی از متأخرترین پاسخ‌ها به این مسئله است. هرچند کارکردگرایی به‌خودی‌خود مستلزم فیزیکالیسم نیست، رویکرد فیزیکالیستی و ماشینی آن، انسان را موجودی مادی و نظیر رایانه‌ای پیچیده در نظر می‌گیرد. بر این اساس آنچه تعیین‌کننده‌ی رفتارهای انسانی است، روابط علّی محیطی و درونی مغز است و توضیح اراده آزاد انسان با توجه به جبر علی نیاز به بررسی جدی دارد. کارکردگرایی ماشینی و نگاه محاسباتی به ذهن در توضیح پیشرفت-های علوم عصب شناسی و نیز توضیح توصیفات روان‌شناسی عامیانه گام‌هایی برداشته است و آن دسته از کارکردگرایان که فیزیکالیسم تحققی معتقدند، جهان‌بینی چند سطحی و دارای مراتب را نسبت به علوم ارائه داده‌اند. ملاصدرا با تکیه بر مبانی فلسفی و معرفت‌شناختی خاص حکمت متعالیه با نفی دوگانگی بین نفس و بدن به مسئله‌ی تاریخی ارتباط نفس و بدن پاسخ می‌دهد. او نفس را حقیقتی واحد و دارای مراتب تشکیکی می‌داند که هم مرتبه‌ی مادی و هم مرتبه‌ی مجرد را شامل می‌گردد. در نگاه ملاصدرا به انسان، کرامت انسان و قابلیت دستیابی انسان به مراتب مختلف کمال، در نظر گرفته شده است. او آزادی و اختیار انسان و ارتباط بین انسان با مبدأ هستی‌بخش و معاد و غایت نهایی را منطبق بر مبانی هستی‌شناختی حکمت متعالیه تبیین می‌نماید. با توجه به مبانی ملاصدرا حالات ذهنی را نباید صرفا از جهت کارکردی و انتزاعی دید و حالات ذهنی ویژگی‌های یک شی و از شئون نفس هستند. بنابر این نیاز به جوهری مستقل که حامل ویژگی‌های ذهنی باشد، وجود دارد. بنابر فلسفه ملاصدرا بین حالات ذهنی و بدن از لحاظ وجود اتحاد برقرار است و نفس انسان مطابق با هستی میتواند دارای مراتب مختلفی باشد. با توجه به انسان‌شناسی حکمت متعالیه، می‌توان علوم انسانی را در جهت تعالیم اسلام تدوین نمود.

قرآن کریم همه انسان‌ها را از فطرت الهی برخوردار می‌داند: «فِطْرَتَ اللَّهِ الَّتِی فَطَرَ النَّاسَ عَلَیْها» (روم: 30). در پاره‌ای از روایات، فطرت، به ولایت خداوند، ولایت پیامبر و ولایت امام تفسیر شده است. پژوهش پیش رو، به منظور ضرورت گسترش مبحث انسان‌شناسی اسلامی، ضمن تبیین مفهوم فطرت و ولایت، به بررسی رابطۀ این دو مقوله پرداخته است. هدف این پژوهش، بازنگری در مفهوم «فطرت» و تبیین رابطۀ آن با «ولایت» از دیدگاه ملاصدرا(ره) و علامه طباطبایی(ره) است. از آنجا که این پژوهش، یک پژوهش نظری است، از روش استدلال و تحلیل عقلانی بهره برده و برپایه مطالعات کتابخانه‌ای شکل گرفته است. مهمترین دستاورد این پژوهش، این است که فطری‌بودن ولایت بر اساس حکمت متعالیه، این‌گونه است که ولایت خداوند بی‌نیاز بر انسان نیازمند، به منظور برطرف‌کردن نیازهای او، اساس خلقت انسان را تشکیل می‌دهد. اوست که بر ایجاد و نحوۀ وجود انسان تصرف تام دارد(ولایت تکوینی) و اوست که پس از ایجاد بشر، به منظور بقای وی، او را در مسیر درست هدایت می‌کند تا به کمال مطلوب خود دست پیدا کند(ولایت تشریعی). بنابراین فطرت انسان، خلقت ویژه‌ای است که اساسش بر رابطه‌ای دوسویه استوار است: 1. ولایت خداوند بر انسان؛ چون اوست که بی‌نیاز مطلق است؛ 2. نیازمندی مطلق انسان به خدا؛ چه در اصل خلقت و چه در بقای وجود خویش.