جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

ابن سینا (370 ــ 428) در این خطبهٴ كوتاه، فشردهٴ دیدگاه فلسفی خود را در باب ذات اقدس خدای متعال، امكان ناپذیری اطلاق مقولات بر او، صفات او، اركان نظام هستی، ترتیب موجودات، حكمت خلقت، جایگاه انسان و فیض و هدایت الهی بیان كرده است.

در میان عارفان و حكیمانی كه در ذیل عنوان «مكتب شیراز» قرار داده شده اند، معنای زیبایی از موضوع های اصلی است. آنان زیبایی را نه به مفهوم مدرنش كه با نام “aesthetics” شناخته می شود بلكه به معنایی خاص كه در عرفان و حكمت اسلامی از آن سخن گفته شده است، می شناسند. با توجه به این مقدمه، «هنر» هم كه درواقع امروزه مراد از آن «هنرهای زیبا» (fine arts) است، با در نظر گرفتن تغییر اساسی كه در معنای زیبایی در دوره مدرن رخ داده، مفهوم دیگری نزد حكمای شیراز داشته است. در این مقاله، حكمت زیبایی و هنر در مكتب شیراز با تكیه بر آرای یك عارف ـ روزبهان بقلی شیرازی (522 ـ606) ـ در موضوع زیبایی و یك حكیم برجستهٴ شیرازی ـ قطب الدین شیرازی (634ـ720) ـ در موضوع هنر از این حوزه و براساس كتاب كلیدی هر یك ـ عبهرالعاشقین و دره التاج ـ شرح داده خواهد شد.

در گفتار و كردار هایدگر كم نیستند تصریحات، اشارات و اماراتی كه نظرورزی او با شرق آسیا را باز می گویند، كه البته پرسابقه نیز بوده است. اهل نظر به این جانبِ از فلسفهٴ هایدگری توجه بسیار كرده اند و از این رو، منابع و مراجع آن در زبان های اروپایی نیز نسبتا ً غنی است. اما، آنچه در این مباحث نادیده می ماند، اهمیت نگاه هایدگر به شرق برای بسط و تداوم راه فكری خودش است. نوشتهٴ حاضر برای اینكه راهی به این مسئلهٴ بگشاید، رابطهٴ فكری یا گفت وگوی او با رودلف اتو، فیلسوف مشهور دین را بررسی می كند، كه از نكات مهم دربارهٴ آن ورود وی است به مسئلهٴٴ شرق و غرب. اتو عرفان را مبنای خویشاوندی شرق و غرب می داند. محور اصلی گفت وگوی فكری هایدگر با اتو، اصطلاح اتویی «غیر مطلق» یا «غیر بالكل» (das ganz Andere) است. این معنا را هایدگر برای برقراری این همانی میان وجود و عدم استفاده می-كند، كه از مباحث بسیار مفصل فلسفهٴ اویند: به اعتبار آنكه دربارهٴ وجود همانند همهٴ موجودات نمی توان گفت «وجود موجود است» یا «وجود وجود دار» یا «وجود هست»، پس غیر از همهٴ آن ها است. این غیریت وجود نسبت به موجود درعین حال به طور مطلق و علی الاطلاق هم هست، تا به آن حد كه باید از آن به عدم تعبیر كرد. پس، دربارهٴ وجود به اعتبار آنكه نسبت به همهٴ موجودات، غیریت علی الاطلاق دارد، چیزی نمی توان گفت، مگر آنكه عدم است. اما،، وجود و عدم به خصوص درنزد هایدگر متاخر، دو مفهوم نظری صرف نیستند، بلكه مبنای فهم او از شرق و غرب نیز هستند. هایدگر غرب یا تاریخ تفكر غربی را تاسیس یافته بر وجود می داند و اصل تفكر شرق آسیا را به معنای عدم برمی گرداند. سپس برمبنای این همانی وجود و عدم، هایدگر قائل به خویشاوندی میان شرق و غرب می شود. ولی هم این همانی دو مفهوم وجود و عدم و هم برگرداندن شرق و غرب به این دو معنا نخست در فلسفهٴ دین رودلف اتو طرح شده است. اینكه چرا هایدگر نامی از اتو نمی آورد برای پرهیز از سوء-تفاهمات زیادی است كه همواره پیرامون فلسفهٴ خودش وجود داشته است.

دربارهٴ چگونگی ادراك بصری از دیرباز نظرهای مختلفی وجود داشته است. سهروردی نظریهٴ علم اشراقی و حضوری به واقعیت های بیرونی را مطرح كرده است. اما، ملاصدرا به دلایلی آن را نادرست می داند. مهم ترین دلیل او می تواند این باشد كه جسم و جسمانی مانع ادراكند. چرا كه ماده، مبهم و جسم آمیخته به عدم است. هر جزء مفروض آن از اجزای دیگر و دیگر اشیا غایب است و بنابراین، در جسم كه حقیقتی افتراقی و قوهٴ عدم و زوال آن در وجودش نهفته است و وجود هر فردی از آن عین عدم فرد دیگر است، حضور معنی ندارد؛ در حالی كه علم عبارت از حضور و شهود است. اما، با توجه به مبانی فكری و دیگر اقوال او مانند اینكه هر وجودی و ازجمله جسم، به اندازهٴ بهرهٴ خود از هستی، از شهود و حضور برخوردار است؛ این نگرش صدرایی را با چالش مواجه می كند. هم چنین، اگر موجودات جسمانی را به دلیل نقصان ها، آمیختگی به عدم و پراكندگی، شایستهٴ معلوم واقع شدن ندانیم، پس نفس با قدرت خلاقیت خود چه چیزی را درك می كند و صورت ذهنی ساخته و پرداختهٴ آن چه واقعیتی را می نمایاند؟ در این مقاله كوشش بر این بوده است تا رویكرد ملاصدرا به نظریهٴ سهروردی نقد و بررسی شود.

هنرمندان به مثابۀ حامل (پیام) دین، در مرتبه دوم مدینه فاضله، پس از حاکمان نبوی جای دارند. رابطه میان دین و هنر بر اساس کارکردی که فارابی برای قوای خیالی در هر دو امر دین و هنر قائل است، تبیین پذیر است. درباره دین، فرشته وحی تمامی معقولات را به قوای نطقی و سپس به قوای خیالی پیامبر انتقال می دهد و پیامبر مرتبه محسوس و شکل تجسمی حقایق معقول را به خیال مردم منتقل می کد. درباره هنر، هنرمند مدینه فاضله نیز با عنصر خیال سروکار دارد و همان حقایق عقلی و سعادت معقول نبوی را تجسمی کرده، به واسطه صور حسی و خیالی در اذهان مردم انتشار می دهد.