كتاب «جامع الأفکار و ناقد الأنظار»، مفصل ترين و كامل ترين كتاب محمد مهدی نراقی است كه درباره توحيد نوشته شده است. نراقى اين كتاب را در سال 1193 ق؛ يعنى در او
... وج اقتدار علمى و توان نويسندگى خود نگاشته است، از اين رو آراء حكماء و متكلمين متقدم؛ همچون فارابى، شيخ بهمنيار، شيخ اشراق، خواجه طوسى، قوشجى، خضرى و نسفى را مورد نقد و بررسى قرار داده است.
او گرچه در كتاب خود به تفصيل سخن گفته، اما مسائلى باعث شده اند در مباحث پايانى كتاب، از نقل و بررسى اقوال ديگران چشم پوشى كند.
مسائل و مصائبى؛ مانند ناامنى پديد آمده از فوت سلطان عصر، بيمارى عمومى، هجرت از وطن مأنوف، دورى از اولاد و... كه مصنف در خاتمه به تلخى از آن ها ياد مى كند.
مولف وجه تسميه اين كتاب را جامعيت آن بر افكار الهى و نقد آن ها بيان مى كند.
به خصوص نقد آرائى كه متعلق است به حواشى به كتاب شرح جديد قوشجى بر كتاب تجريد الاعتقاد خواجه.
به طور كلى كتاب از سه مقدمه و دو مقاله در دو جلد تشكيل يافته است.
عناوين جلد اول عبارتند از:
مقدمه اول: در اين مقدمه آراء اشاعره را در ترجّح مساوى و مرجوح، رد مى كند.
مقدمۀ دوم: در مقدمه دوم مولف قاعدۀ ما لم يجب لم يوجد را اثبات مى كند.
مقدمۀ سوم: مولف در مقدمه سوم كه مفصل تر است، موجود شدن ممكن را بدون علت يا به اولويت ذاتى و يا خارجى مورد نقد قرار مى دهد و اثبات مى كند كه هر ممكن نياز به علتى دارد.
مقالۀ اول: مولف در مقاله اول واجب الوجود لذاته را به سه مسلك كه مسلك حكما، متكلمين و مسلك اهل كشف مى باشد، اثبات مى كند.
بیشتر