حلاج به عنوان یکی از پرنفوذترین چهره های عرفان و تصوف، از یک سو با ارائۀ نظرات و دیدگاه‌های خاص و از سوی دیگر با تأثیر بر زبان و تفکر عرفای پس از خود، در طول ت
... تاریخ تصوف همواره در کلام موافقان در نقش الگویی مشهور ظاهر شده است. ادبیت، شطح و رمز در آثار حلاج با جایگاهی عمده، ضمن دادن وجهه‌ای خاص به زبان او، بعدها در متون و سخنان عرفا و نویسندگان، نفوذ قابل توجهی پیدا کرد. در این نوشتار علاوه بر زبان حلاج، اندیشۀ بدیع و منحصر به فرد او در چهار حوزۀ دین، عرفان، فلسفه و اجتماع که بن‌مایۀ اصلی آنها، تجارب عرفانی وی بوده است مورد تحلیلقرار می‌گیرد که این امر به فهم باورها و جایگاه او در این حوزه‌ها و نیز سبب کثرت حضور او در کلام عارفان بعدی مدد می‌رساند. در عرصۀ دین، او خود را همچون متشرعی معرفی می‌کند که اندیشه‌های دینی را در سایۀ معرفت روحانی معنا کرده است. دایرۀ تفکرات عرفانی حلاج در باب توحید، تجلی، معرفت، وحدت ادیان، تقدیس ابلیس، اسقاط الوسایط و... با مضامین عمدۀ وحدت، عشق، فنا و حیرت که از تجارب عرفانی اوست، به سبب نگاه تازه و انفرادی وی تا حد زیادی از دیگران متمایز می‌گردد. حلاج همچنین به موازات اندیشه‌های دینی و عرفانی از مباحثی سخن به میان آورده که می‌توان آنها را زیرمجموعۀ افکار فلسفی شمرد. آراء او دربارۀ عقل، نور محمدی، اسما و صفات الهی، جبر و اختیار، وقت و ... در این زمره قرار دارند. در حوزۀ سیاست و اجتماع او در لباس اصلاح‌گرایی ملامتی در پی ترویج اندیشه‌های باطنی و معنوی خود در مقام یک واعظ ظاهر می‌شود و از عزلت‌جویی معهود صوفیان کناره می-گیرد. مهمترین تجارب عرفانی حلاج یعنی عشق، فنا، وحدت و حیرت اساس اندیشه‌های او واقع می‌شوند. بارزترین اوصاف عشق از دیدگاه او معرفت، بی‌اختیاری و تبرای از صفات خود است و فنای ذات که نتیجه غایی عشق حقیقی است، نزد وی به انحاء مختلف با زبان شطح، تمثیل و رمز مورد تأکید یا اشاره قرار می‌گیرد. حلاج از تجربۀ عملی وحدت با عنوان عین الجمع یا جمع یاد می‌کند که با تحلیل سخنان او در این موضوع نه تنها وحدت شهود که وحدت وجود نیز برای او نه به مثابۀ اندیشه بلکه تجربه قابل تأیید است. در بخش دوم این نوشتار نفوذ افکار حلاج بر چهار عارف بزرگ یعنی: احمد غزالی، عین‌القضات همدانی، عطار نیشابوری و مولوی در هر سه حوزه زبان و اندیشه و تجربه مورد تحلیل و بررسی قرار می‌گیرد تا نفوذ و گسترش مبانی زبانی و اندیشگانی و تجربی حلاج تا قرن هفتم هجری در یک بررسی نظام‌مند ارایه شود. تأثیر حلاج بر عرفای مذکور در حوزه‌های مختلف به‌ویژه در حوزۀ اندیشه و تجربه با استناد به بسیاری از کلمات و عبارات حلاج تا جایی است که به هیچ روی نمی توان نقش بنیادین او را در تاریخ عرفان و تصوف اسلامی نادیده گرفت.
بیشتر