جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

محمد عزت دروزه یکی از مفسران معاصر است که قرآن کرمی را برحسب ترتیب نزول، تفسیرکرده است. التفسیر الحدیث از جمله تفاسیر اجتهادی - عقلانی به شماره می آید که مولف بر پایه منابع و مصادر و بیشتر با تکیه بر سیاق و توجه به نظم آیات و دقت درنکات و دقایق نحوی و بیانی و به خصوص توجه به مقتضیات نزول و ... به تفسیر آیات پرداخته است. مفسر دریک نگاه کلی، سوره ها را به دوبخش کلی - مکی و مدنی - تقسیم می کند و پس از آن، براساس روش اجتهادی خود از روایات در تفسیر بهره می گیرد. این تفسیر، نخستین تفسیری است که بر این سبک نگارش یافته است. این نوشتار به بررسی این تفسیر و تحلیل شیوه تفسیری آن پرداخته است.

یکی از روشهای تفسیری، تفسیر عرفانی است و عرفای اسلامی با توجه به نکاتی که در برخی روایات، در این زمینه وجود داشته، سعی کرده اند با ذوق عرفانی خود، اشارات و لطایفی را، از ورای معانی ظاهری و تحت اللفظی قرآن کریم، استخراج کرده و بیان نمایند. قشیری در لطایف الاشارات فی حقایق العبارات دست به چنین کاری زده است. در اینجا ضمن معرفی اجمالی مفسر و روش وی در تفسیر، نکات مهم مطرح شده در آن را بیان می کنیم و در پایان آن را با دو تفسیر قبل و بعد از آن مقایسه اجمالی خواهیم نمود.

از جمله آیات بحث بر انگیز میان مفسّران و دانشمندان علوم قرآن که در مورد روز قیامت و چگونگی حال انسان ها در آن زمان و مکان، سخن به میان می آورد آیه 71 سوره مریم می باشد و همواره معنای آیه یاد شده و معنی کلمه «واردها» که به معنی ورود و مشرف شدن همه انسان ها به جهنم است، موافقان و مخالفان زیادی داشته است؛ چراکه آیه برطبق تفسیر مفسران و روایات، در بردارنده ی ظاهری شگفت است، از ورود همه مردم چه خوب و چه بد به جهنم خبر می دهد. در تفسیر آیه 71 سوره مریم، مفسرین هر کدام از روش های مختلف کمک گرفته اند و همین روش های مختلف باعث به وجود آمدن اختلاف در معنای کلمه «واردها» درآیه مذکور شده، برخی قرآن را منبع مهم، قرار داده اند و روششان قرآن به قرآن شده و برخی از روایات بهره گرفته اند، که روش آن ها قرآن به روایات شده، عده ای هم از عقل به عنوان ابزار کمک گرفته اند، که روششان قرآن به عقل شده. برخی با کمک روش های یاد شده، کلمه «واردها» را به معنای اشراف بر جهنم دانسته اند، در صورتی که اکثر مفسران با استفاده از روش های قرآن به قرآن و روایی و عقلی معتقدند: این کلمه به معنای دخول همه(چه مومن و چه کافر) به جهنم می باشد، امّا آتش بر کسانی که تقوای الهی را در دنیا پیشه کرده اند، سرد می شود. درنتیجه این تحقیق که به روش تحلیلی- توصیفی و کتابخانه ای جمع آوری شد بر آن است، تا گامی درجهت نزدیک شدن به مراد واقعی خداوند در این آیه با بررسی روش شناسی مفسران فریقین و انتخاب روش صحیح در تفسیر این آیه، برداشته باشد. و به نظر می رسد روش صحیح، جمع هر چهار روش قرآنی و روایی، عقلی و عرفانی و در واقع روش اجتهادی یعنی کنار هم قرار دادن همه منابع لازم تفسیر یک آیه (آیات، روایات، عقل...) می باشد. با توجه به بررسی های صورت گرفته همه داخل آتش می شوند، اما با توجه به اعمالی که دارند از آن می گذرند در نتیجه مومنانی که آتش با آن ها هیچ سنخیتی ندارد به راحتی از آن خارج می شوند در واقع، طبق برخی روایات(روش روایی) این مکان محل حسابرسی اعمال است(جایگاه عدل الهی) که در برخی روایات با نام صراط آمده؛ چراکه این مکان به اصحاب خود آگاه(اهل آتش) و آن ها را از بقیه جدا می سازد.

چکیدهتفسیر القرآن العظیم ابن‌کثیر از تفاسیر روایی قرن هشتم است که متأثراز تفاسیرجامع البیان طبری و همچنین اصول تفسیری ابن‌تیمیه است. زمینه‌ها و بسترهای شکل‌گیری این تفسیر از یک‌سو و روش‌های تفسیری مفسر از سوی دیگر به این تفسیر ویژگی‌های ممتازی بخشیده که آن را شایسته‌ی تتبع قرار می‌دهد. به ویژه زمانی‌که آن را در ترازوی سنجش با تفسیری چون تفسیر صافی فیض کاشانی قرار دهیم که براساس رویکرد حدیثی علمای شیعه در قرن یازدهم و دوازدهم و به دنبال آن سیر تدوین تفاسیر اثری شیعه در دو قرن یاد شده سامان یافته است. که نگارنده را برآن داشت تا سوالاتی را در این پایان نامه بررسی کند و پاسخ دهد.1. فیض کاشانی و ابن‌کثیر درتفسیر خود از کدام روش تفسیری پیروی نموده اند؟ 2. فیض و ابن‌کثیر در تفسیرشان دارای چه رویکردی در اسرائیلیات هستند؟ 3. تأویل از دیدگاه فیض و ابن‌کثیر چگونه به کار رفته است؟ در پاسخ به سوال اول باید گفت: روش تفسیری ابن‌کثیر تفسیر قرآن به قرآن و قرآن به سنت براساس منابع روایی اهل‌سنت و روش فیض کاشانی روش آمیخته با تأویلات باطنی براساس منابع روایی شیعی است.در پاسخ به سوال دوم نیز به این نتیجه دست می‌یابیم که: هر دو مفسر (ابن‌کثیرو فیض کاشانی) نسبت به اسرائیلیات رویکردی نقادانه دارند، اما مبانی وروش هر یک در نقد اسرائیلیات متفاوت از دیگری است.در پاسخ به سوال سوم: علیرغم اثرپذیری ابن‌کثیر از ابن‌تیمیه در زمینه‌های گوناگون، تأویلات باطنی به معنای مصطلح آن در تفسیر وی به چشم نمی‌خورد؛ اما در تفسیر فیض کاشانی تأویلات باطنی وجود دارد.روش روایی هر دو تفسیر با توجه به آنکه تفسیر ابن‌کثیر براساس روایات اهل‌سنت و تفسیر صافی براساس روایات اهل‌بیت شکل گرفته و کیفیت نقد اسرائیلیات و همچنین رویکرد تأویلی در دو تفسیر یاد شده نکات برجسته‌ای است که در این پژوهش مورد بررسی قرار می‌گیرد.کلمات کلیدی: ابن‌کثیر، تفسیرالقرآن‌ العظیم، فیض‌کاشانی، تفسیرصافی، ‌روش تفسیری‌، اسرائیلیات، تأویل.

تفسیر مراغی از تفاسیر مهم معاصر است. مولف آن احمد مصطفی المراغی رئیس اسبق دانشگاه الازهر و از شاگردان مکتب تفسیری المنار است. مفسر با تکیه بر مبانی و روش هایی به تفسیر آیات قرآن پرداخته است. حجیت ظواهر کتاب، عدم حجیت اخبار آحاد در تفسیر، عدم تحریف قرآن، ممنوعیت تفسیر به رای و اعتقاد به تناسب آیات، از مبانی تفسیری وی به شمار می رود. وی در مواردی مانند تفسیر آیه 3 و 4 فیل و آیه 65 و 243 و 259 بقره به مبانی تفسیری خود ملتزم نبوده است و در مواردی مانند تفسیر آیه 55 آل عمران، اخبار متواتر و یا اخبار محفوف به قراین صدق نزد اهل سنت را نادیده گرفته و آیات را بر خلاف ظاهر و بر خلاف آن روایات تفسیر نموده است. ایشان در روش تفسیری خود از روش های مختلف تفسیری بهره برده است. در این مقاله برخی از برداشت های تفسیری وی، که متاثر از اندیشه های وهابیت یا ناشی از تحلیل مادی آیات است، نقد شده است.

یکی از روش های تفسیر قرآن در عصر حاضر «روش تفسیر قرآن به قرآن» است. این منهج ریشه در روش تفسیری معصومین علیه السلام دارد. پژوهش حاضر، مقایسه ای گذرا میان دو تفسیر «التفسیر القرآنی للقرآن» از عبدالکریم خطیب و «المیزان» سید محمدحسین طباطبایی می باشد. از آنجا که این دو مفسر، تفسیر خود را بر اساس روش قرآن به قرآن نگاشته اند، مقاله در صدد آن است تا بخشی از دیدگاه های تفسیری خطیب، در مواجهه با اندیشه های تفسیری طباطبایی را به شیوه تطبیقی مورد نقد و بررسی قرار دهد. هر چند تفاسیر مذکور، از روش تفسیر قرآن به قرآن بهره جسته اند، اما التفسیر القرآنی للقرآن برخلاف المیزان، رویکرد تفسیری خود را بیشتر بر پایه تامل و تدبر در خود آیات قرآن و اهتمام به عقل و خرد آزاد مفسر، بدون امعان نظر به روایات و دیدگاه های تفسیری دیگر مفسران، استوار نموده است.

چكيده اين نوشتار در تلاش است كه روش‌هاي گوناگون جامعه‌شناسي دين را مطالعه و آسيب‌هاي آن را شناسايي نمايد تا از اين طريق، الگوئي از جامعه‌شناسي دين را ارائه نمايد تا از حيث روش‌شناختي فاقد مشكلات جامعه‌شناسي دين موجود باشد. بدين منظور، پس از طرح مسأله و بررسي ابعاد و سطوح گوناگون دين، سه روش «اثباتي»، «تفسيري» و «انتقادي» مورد بحث قرار گرفته و پيش فرض‌هاي اساسي آنها مشخص شده است. پس از آن، ارتباط اين روش‌ها با جامعه‌شناسي دين و اينكه هر كدام، چه سطح و يا بعدي از دين را به عنوان موضوع جامعه‌شناسي دين بر مي‌گزينند، موشكافي شده است. سرانجام، روش اثباتي بُعد عيني، روش تفسيري بُعد ذهني و روش انتقادي هر دو بعد عيني و ذهني را به عنوان موضوع جامعه‌شناسي دين انتخاب نموده است. البته، بررسي پيامدهاي هريك و نقد آنها نيز مغفول نمانده است.

شناخت روش تفسیری مفسران در کشف مراد خداوند و مبانی آن‌ها در چگونگی فهم مفاهیم عالیه ‏قرآن یکی از شاخه‌های پژوهش در علوم قرآن می‌باشد. در این پایان‌نامه روش تفسیر «الجدید فی تفسیر ‏القرآن المجید» اثر آیه‌الله محمّد سبزواری نجفی، مورد بررسی قرار گرفته است. الجدید تفسیری به زبان ‏عربی ساده، روان و مناسب برای طالبین فهم بیشتر معارف قرآنی است.‏آیت الله سبزواری در این تفسیر، از جوامع حدیثی شیعه بهره فراوان برده لذا تفسیرش ذیل تفاسیر ‏روایی شیعه جای می‌گیرد. البته این بدان معنا نیست که مفسر هیچ اجتهادی در امر تفسیر نکرده و به ‏نقل قول اکتفا کرده باشد بلکه از اقوال مفسرین صحیحترین نظر را برمی‌گزیند و در مواردی، با استفاده از ‏روایات، لغت و سایر آیات نظر خود را بیان می‌کند. تفسیر الجدید از لحاظ ساختار و ایجاز، از جمله بهترین ‏تفاسیر معاصر می باشد به گونه ای که مفسر ابتدا شناسنامه کلی سوره را بیان و سپس آیات را ترجمه ‏کرده و به دنبال آن مباحث مربوط به لغت و نکات ادبی را مطرح می کند و مباحث کلامی، فقهی، علمی و ‏برخی مسائل روز را نیز ارائه می نماید.‏تفسیر ایشان فاقد مقدمه است که بیانگر مبانی، قواعد، روش‌ها و گرایش‌های تفسیری آن باشد، لذا با ‏تتبع در متن مشخص می‌شود که وحیانی بودن قرآن، مهم‌ترین مبنای مفسر در تفسیر قرآن می باشد. ‏همچنین ایشان، به جامعیت و معجزه بودن و حکیمانه بودن قرآن نیز، معتقدند.‏در قواعد تفسیری هم از تمامی لوازم مورد نیاز در تفسیر بهره جسته است؛ از جمله: علم لغت، اسباب ‏النزول، سیاق و ... . روش تفسیری سبزواری در تفسیر الجدید، روش جامع می باشد؛ تا حد امکان، تمام ‏جوانب تفسیر مورد ملاحظه قرار گرفته و این روشى است که شامل تفسیر قرآن به قرآن، قرآن به روایات ‏و قرآن به عقل مى‏شود و حقیقت اینکه مفسر، خود را مقید و محدود به یک روش خاص نکرده و خود را ‏از قراین عقلى یا نقلى در تفسیر محروم نمی کند. گرایش تفسیری تفسیر الجدید شامل انواعی از گرایش ها ‏در تفسیر می‌باشد، با این وجود گرایش کلامی در تفسیر الجدید نمود بیشتری دارد.‏

مواهب علیّه یا تفسیر حسینی از تفاسیر مشهور قرن نهم هجری، تألیف کمال الدّین حسین واعظ کاشفیبه زبان فارسی است. افزون بر مواهب علیّه، وی تفاسیر دیگری به زبان فارسی دارد همانند جواهر التفسیر لتحفه الامیر، جامع الستّین یا تفسیر سوره یوسف. این تفسیر بر مشرب عارفان نوشته شده و البته در عبارت‌پردازی‌های ادبی نیز برجسته بوده و در آن به اقوال عارفان و صوفیان، نظیرِ ابن عربی، قشیری، سنایی، مولوی و عطّار نیشابوری چه در نثر و چه در نظم، فراوان تکیه شده است.در مواهب علیّه تفسیر عرفانی به مثابه یک روش تفسیری دیده می‌شود و مفسر آن، بر این باور است که الهامات و واردات قلبی عارف می‌تواند مقصود الهی از آیات قرآن باشد. علی‌رغم عرفانی بودن تفسیر مواهب علیّه، وجوه کلامی نیز در آن برجسته می‌نماید گرچه نمی‌توان به طور قاطع گفت وی از مشرب کلامی خاصّی مانند کلام شیعی یا معتزلی و یا اشعری دفاع کرده، چرا که رگه‌هایی از هرکدام از این رویکردهای کلامی در آن به چشم می‌خورد و شاید راز قطعی نبودن مذهب وی هم در همین نکته نهفته باشد. با این وصف، بر اساس گزارش افندی، این نکته که فیض کاشانی به توصیه شاه عباس دوم،این تفسیر را اصلاح کرده و نام تنویر المذاهب بر آن نهاده است حاکی از غلبه یافتن اندیشه‌های کلامی اهل سنّت در این تفسیر است. این تنوّع و رویکردهای گونه‌گون کلامی در تفسیر، از یک سو محصولِ پیچیدگی عصر وی و تنوّع نگرش‌های مخاطبانش و استقبال عامّه از این تفسیر و از سوی دیگر کوشش کاشفی برای جلب رضایت همه مخاطبان بوده است. بهره‌گیری از دیدگاه‌های تفسیری کشف الأسرار در فراز و فرودهای تفسیر مواهب، انگاره و فرضیه تأثیرپذیری از این تفسیر کهن و عرفانی را پیش روی محققان قرار داده است. این بهره‌گیری بر اساس نوبه سوم کشف الأسراربوده که یکسر، عرفانی است. تأثیر کشف الأسرار بر مواهب به گونه‌های مختلفصورت گرفته است، از اقتباس عین عبارات یا مضامین آن، همراه با استناد به اقوال بزرگان عارف گرفته، تا تأثیر مبانی عرفانی و مفسران عارف نظیر، تأویل‌گرایی و توجه به جنبه‌های باطنی آیات قرآنی و بسنده نکردن به معنای ظاهری .