جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

پژوهش مذکور به این پرسش خواهد پرداخت که خلیفه واقعی بعد از پیامبر اسلام (ص) چه کسی است؟ با توجه به ترکیبات قومی، مذهبی، فرهنگی و اعتقادی در بعضی کشورهای اسلامی، جهت همبستگی بیشتر لازم است به بررسی مسأله امامت از دیدگاه اسلامی بپردازیم.

مبحث «وحدت وجود» از مسائل مشکل عرفان و فلسفه اسلامی است که فهم آن منوط به مطالعات عمیقی است. بر این اساس، این تحقیق با هدف بررسی «وحدت وجود» در قرآن کریم و سنت به روش کتابخانه و با استفاده از فیش برداری از منابع فقهی، آیات و روایات انجام شد. آیات و روایاتی که از میان نصوص دینی دالّ بر وحدت وجود در این پژوهش آمده، به چندین دسته تقسیم شده‌اند: آیات و روایات دالّ بر آیت بودن ما سوی الله، مشاهده خدا قبل از هر شناختی، وحدت صمدی حق، مالک حقیقی بودن خدا، حدیث قدسی گنج پنهان، احادیث مربوط به قرب نوافل و فرایض، احاطه حق‌تعالی بر اشیا، ملکیت حقیقی خداوند نسبت به اشیا، وحدت اطلاقی او، آیات قرب خداوند، ظهور و بطون حق‌تعالی، معیت خدا با اشیا، آیات فقر ذاتی موجودات و آیات و روایات دالّ بر توحید افعالی. بر اساس نتایج بررسی ها، در اسلام وحدت حق تعالی، وحدت حقه ی حقیقیه است زیرا او وجود صرف و خالص است و وجود همان وحدتی است که به ذات خود قائم است و وحدت همان وجود است. آیه 3 سوره حدید «هُوَ الْأَوَّلُ وَالْآخِرُ وَالظَّاهِرُ وَالْبَاطِنُ» بیانگر آن است که تنها او ظاهر است و تنها او باطن است و همچنین قرآن کریم در سوره مبارکه توحید: «قُل هُوَ اللهُ اَحَد»؛ با تأکید بر احدیت و یکتایی هویت غیبیه و ذات احدی و شریک نداشتن او راه را برای قول به انحصار وجود در خداوند باز می‌کند. از سوی دیگر، وحدت وجود همواره محل نزاع و مشاجره بین موافقان و مخالفان بوده است.مطابق با ادلّه موافقان وحدت وجود عرفانی بحثی بسیار دقیق، ذوقی و تخصّصی است و مبانی قرآنی، روایی و فلسفی دارد و با مبانی اندیشه اسلامی کاملاً سازگار است؛ اما از نظر مخالفان، وحدت وجود، از نگاه فلسفی دارای یک ایراد وجودشناختی است که همان نفی علیّت می شود و دارای یک ایراد معرفت شناختی است که منجر به قبول سفسطه و شکّاکیّت معرفتی می شود.

چیرگی نور اسلام، بر جهان ظلمانی و رواج تعلیمات معارف الهی آن، سبب شد تا مسلمانان متفکّر و طالبان حقیقت و کمال انسانی، با اندیشیدن در باب توحید، معرفت حق و راههای وصول به حقیقت و غایت وجود، و با یاری جستن از قرآن کریم و احادیث، یک مکتب فکری، و علمی به نام عرفان به وجود آورند که بعدها بخش عمده‌ای از هویّت ملّی ما محسوب گردید.با توجه به اینکه ادبیّات فارسی در زمینه فرهنگ اسلامی تکوین یافته، از این رو عمیقاً با مفاهیم و معانی اسلامی و عرفانی درهم آمیخته است. این آمیزش و پیوند در آغاز شعر فارسی، سطحی و کم رنگ بود ولی با تکامل اندیشه‌های عرفانی به تدریج عمق و گسترش بیشتری یافت و سبب شکوفایی و غنای ادب فارسی گردید.از آنجا که اشعار عرفانی، بیشترین بهره را از الفاظ و مفاهیم قرآنی و مأثوری برده اند، لذا فهم و درک دقیق معانی آنها مستلزم آشنایی با آیات و احادیث و نحوه استفاده شاعران از آن متون دینی است. به این سبب به گمان نگارنده، استخراج آیات و احادیث و مأثورات عرفانی و آوردن نمونه‌های شعری مرتبط با آنها، علل و عوامل نفوذ و جاذبیّت شعر عرفانی را افزونتر آشکار خواهد ساخت و نشان خواهد داد که عرفانی بودن آنها صرفاً از طریق کاربرد آن مفاهیم ممکن گردیده است.آغاز جلوه آن تأثّرات در شعر به صورت جدّی از سنایی، شاعر قرن ششم، شروع و در فاصله زمانی تا جامی از طریق اشعار سخنورانی چون نظامی، عطار، مولوی، حافظ به اوج خود رسیده است، از این رو برای کشف رمز و راز مضامین باریک عرفانی در متون ادبی و نشان دادن میزان تأثّر شعرای عارف و متصوّف از لطایف آیات و مأثورات که سبب تابناکی اندیشه‌های ایشان گشته، از پژوهش در این زمینه بی نیاز نیستیم.این رساله به منظور دستیابی به چنین مقصودی فراهم آمده و در آن، پس از مطالعه مجموعه‌ها و دیوان‌های شعری از سنایی تا جامی و بررسی نحوه بهره‌‌گیری سرایندگان این آثار از آیات، احادیث و اخبار عرفانی که از قرن ششم تا نهم در شعر فارسی مورد استفاده شاعران قرار گرفته، استخراج و طبقه‌بندی گردیده است. بررسی‌ها بیانگر آن است که از همان آغاز نفوذ دین اسلام، ادبیّات فارسی با الفاظ و مضامین عرفانی و اسلامی درآمیخته و به مرور با تکامل اندیشه های عرفانی عمق و گسترش یافته است.رساله حاضر سرانجام در دو فصل تنظیم گردید؛ فصل اوّل به اشعار ملهم از آیات قرآنی اختصاص یافت و در فصل دوّم به آن دسته از اشعاری که از احادیث و مأثورات تأثیر پذیرفته اند، پرداخته شد.

شناخت عوامل آرامش و اضطراب، موضوعی است که در این تحقیق از دیدگاه قرآن و سنت مورد تحلیل و بررسی قرار گرفته است، به همین منظور ابتدا به حوزه معنایی اضطراب و آرامش در لغت، آیات و روایات و نیز به مفهوم اضطراب در روان‌شناسی، توجه گردیده و سپس با متقابل خواندن آرامش با اضطراب، همانند دو حالت بیماری و سلامتی انسان، بررسی عوامل اضطرابهای مخرب، و آرامش مفید، مورد اهتمام ویژه قرار گرفته است که در این بخش نخست عوامل اضطراب به سه دسته کلی شناختی، رفتاری، و اخلاقی-روانی، تقسیم و زیرمجموعه‌های هر یک مورد کنکاش واقع شده است. در این خصوص با تمسک به ظواهرآیات و روایات، شرک‌ورزی، خدافراموشی، از خود بیگانگی، و جهل به معمای هستی و فنا، مهمترین عوامل شناختی اضطراب شناخته شده و در مقام تحلیل، زندگی فرد جاهل به مقام پروردگار، مملو از ترس، اندوه، و پراضطراب معرفی گردیده است.این پژوهش یکی از پیامدهای خودبیگانگی را عدم تعادل روانی و اضطراب دانسته و بر اضطراب‌زایی جهل به معمای هستی و فنا، نیز تأکید نموده است. در بخش عوامل رفتاری، با ذکر مستندات قرآنی و حدیثی، گناه موجب عذاب وجدان و در نهایت عامل اضطراب تلقی شده و دنیاپرستی و عوامل اخلاقی مانند برخی مراتب حسدورزی نیز، مایه اضطراب و زوال آرامش فکری مطرح گردیده است. در فصل دیگر با تأثیرگزار خواندن تفکر و بینش بر نگرشهای عینی، رفتار، عواطف و احساسات با تکیه بر آیات و روایات، خداباوری و ایمان به غیب عامل مهم آرامش به شمار رفته است و چنین تحلیل گردیده که ایمان، ضمن پاسخ‌دهی به پرسشهای بنیادین از راه خوش بین ساختن انسان به سیر جهان، چهره جهان را در نظر انسان مومن زیبا و سختیهای آنرا قابل تحمل جلوه میدهد، زیرا او هر واقعه‌ای را انعکاسی از مشیت الهی می‌داند. اعتقاد و رضا به قضا و قدر الهی و توکل نیز با استناد به آیات و روایات، موجب آرامش درونی دانسته شده است. سپس با اشاره به تأکید اسلام بر خودشناسی، از آن به عنوان دیگر عامل شناختی آرامش یاد و از نقش نماز، دعا، صبر و تقوا نیز به عنوان عوامل رفتاری-عملی ایجاد آرامش، نام برده است. با توجه به ظواهر برخی متون دینی، به تأثیر خواب شبانه و همسر در آرامش فرد به حیث عوامل محیطی اشاره گردیده است. در نتیجه، بر اینکه رهیافتهای شناختی و نیز راهکار رفتاری-عملی، از نگاه قرآن و سنت، برجسته‌ترین رهیافتهای مواجهه با اضطراب و کسب آرامش است تأکید و ضمن اشاره به اظهارات و یافته‌های تجربی برخی دانشمندان، مبنی بر اثبات نقش برجسته شناخت و ایمان، در این زمینه، بر اختصاصی خواندن رهیافت "رفتاری-عملی" به قرآن و سنت، پافشاری و درنهایت، با ناکام دانستن تلاشهای بشری در مهار اضطراب و ایجاد آرامش بر ضرورت روآوری انسان به معنویت و دین توصیه و بر نقش بی‌بدیل آن، در جهت حل مشکلات روانی و پیشگیری و کاهش اضطراب بشر معاصر، با توجه به پیامدهای جهانی شدن، و روند رو به رشد احساس بی‌هویتی تأکید شده است.

این نوشتار با نگاه به مبانی قرآنی و روایی، به بررسی موضوع ‏تأثیرپذیری صدرا از قرآن و روایات در مسئله اختیار پرداخته است و این نتیجه حاصل شده که‏ وی میان رهیافتهای ‏قرآنی، عرفانی و فلسفی نوعی اتّحاد ایجاد کرده است؛صدرا،در حلّ مسئله ‏انسان‌شناسی و اختیار او، از ره آوردهای مختلف فلسفی، عرفانی،قرآنی و احادیث استفاده کرده،وی در راهیابی به تعریف مطلوب خود از انسان و اختیار او، به آموزه های شریعت توجّه داشته و یکی از مهمترین ویژگیهای انسان رااراده و اختیار او می داند.در قرآن انسان پرتوی از وجود خدا و جانشین او بر روی زمین است و درعین حال حرکت و اختیار او نیز، نادیده گرفته نشده، و عاملی مهم برای هدایت و ضلالت انسان به شمار آمده،و مشیّت الهی و اختیار انسان هر دو مورد توجّه قرار گرفته است.صدرا،با بهره گیری از قرآن و روایات به مساْله اختیار پرداخته، از سویی نقش عامل انسانی یعنی اراده و قدرت را در تحقّق افعال انسانی می پذیرد و از سوی دیگر همان فعل را مستند به خداوند می داند.قدرت الهی بر انسان و افعالش احاطه دارد ولی این احاطه و سیطره به نحوی نیست که موجب خدشه دار شدن آزادی و اراده انسانی گردد،زیرا اراده حق بر این تعلّق گرفته که افعال انسان به نحو اختیاری پدید آید.

رساله ای که در پیش رو قرار دارد تحت عنوان "قضا و قدر" از دیدگاه آیات و روایات تدوین شده است. در آغاز، "کلیات تحقیق" بیان مسأله، طرح تحقیق، ضرورت تحقیق، و کلید واژه ها (قضا و قدر، جبر، اختیار، تفویض، امر بین الامرین، بدا، علت و معلول و دعا) و پیشینه ای موضوع (قضا و قدر) و پیشینه ای تحقیق مورد بررسی قرار گرفته است. از این بررسی به دست آمد که قضا و قدر و کنجکاوی درباره آن، در ادیان الهی خصوصاً اسلام، سابقه ای طولانی داشته است. سپس انواع و اقسام قضا و قدر، یعنی قضا و قدر علمی و عینی و قضا و قدر حتمی و غیر حتمی و موارد آن ها و نیز قضا و قدر تکوینی و تشریعی، بیان شده و هر یک از آنها از دیدگاه متکلمین با استفاده از آیات و روایات مورد تأیید قرار گرفته است. در ضمن، تفاوت های قضا و قدر و مراتب آن ها در علم الهی و انفکاک ناپذیری قضا و قدر با توجه به آیات و روایات ارزیابی شده اند. و آنگاه به عناوین ذیل پرداخته شده است:1- رابطه ی قضا و قدر و نظام علت و معلولی، که طی این عنوان، چیستی علت و معلول، ضرورت نظام علت و معلول در عالم و رابطه ی قضا و قدر و نظام علت و معلول به بحث گذاشته شده است و در این راستا موارد سازگاری و ناسازگاری قضا وقدر و نظام علیت نیز بیان گردیده و به اثبات رسیده که در دیدگاه " جبر و تفویض" قضا و قدر و نظام علی و معلولی ناسازگارند و در دیدگاه مکتب امر بین الامرین، ارنباط و همخوانی دارند، به گونه ای که از هم انفکاک ناپذیرند.2- رابطه ی قضا و قدر و اختیار انسان، در طی این عنوان، ابتدا به دیدگاههای جبر، تفویض، امر بین الامرین پرداخته شده و سپس موارد تنافی و عدم تنافی قضا و قدر و اختیار انسان بررسی شده و نیز نتیجه این شد که قضا و قدر و اختیار انسان، در دیدگاه "جبر و تفویض" ناسازگارند و در مکتب امر بین الامرین ارتباط حقیقی دارند.3- رابطه ی قضا و قدر و "بداء" که در ابتدا تعریف "بداء" و نیز "بداء" از دیدگاه امامیه و عامه بیان گردیده و سپس این نتیجه بدست آمد که رابطه ی بداء با قضا و قدر غیر حتمی با دلایل کافی، از نظر امامیه ثابت شده و خدشه ای هم بر آن وارد نیست.4- رابطه ی قضا و قدر و دعا که ابتدا معنا و مفهوم دعا و موارد کاربردی آن در اسلام ذکر گردیده و سپس رابطه ی آن با قضا و قدر الهی از دیدگاه آیات و روایات روشن گردیده که دعا خود از مقدرات الهی است و منافاتی میان آنها وجود ندارد.و در آخر سه مسأله مورد تحقیق و کنجکاوی قرار گرفته:1- به پیشینه ی تاریخی ایمان به قضا و قدر الهی، در امت های گذشته اشاره شده و سپس ضرورت ایمان به قضا و قدر از دیدگاه عقلی و نقلی ثابت و تبیین گردیده است.2- از نظر عقلی و نقلی آثار و نتایج مثبت دنیوی و اخروی ایمان به آن کاملاً به اثبات رسیده است.3- از نظر احادیث و روایات و نیز از دیدگاه عقلی آثار سوء دنیوی و اخروی آن، نیز تذکر داده شده است.در پایان پاسخ به سه شبهه داده شده:1- آیا قضا و قدر عامل عقب ماندگی است؟ که پاسخ به آن از نظر عقلی و کاربردی داده شده و با دلایل کافی ثابت گردیده که قضا و قدر، نه تنها عامل عقب ماندگی نیست بلکه سبب رشد و ترقی انسان ها است.2- قضا و قدر با نظام علیت ناسازگاری دارد؟ پاسخ به آن نیز از دیدگاه عقلی و نقلی بیان گردیده که ناسازگاری بین آنها نیست.3- قضا و قدر با اختیار انسان منافات دارد؟ پاسخ به شبهه و موارد تنافی و عدم تنافی قضا و قدر اختیار روشن شده و این مطلب به دست آمد که بر اساس مکتب امر بین الامرین تنافی میان آنها وجود ندارد.

یک مقدمه و پنج فصل است. مقدمه ضرورت بحث: مسأله معاد ارتباط تنگاتنگی با ذات انسان دارد و راز و رمز نهفته در وجود انسان معنی و تفسیر می‌کند. و لذا بحث مورد نظر ضرورت پیدا می‌کند. اما فصل اول: ماهیت و حقیقت معنی و تفسیر شده که مرگ به دیده قرآن توفی انفس است و در آخر فصل اثبات شده که مرگ یک نوع نعمت و رحمت است. فصل دوم:علل وحشت از مرگ بررسی شده که سه تاست، عدم شناخت کافی از مرگ، دل بستن به دنیا، پرونده تاریک انسان و آنگاه راههای علاج وحشت از مرگ بیان شده است که سه امر است، معرفت کافی از مرگ، دل بریدن ازدنیا، توبه در پیشگاه خداوند. فصل سوم:به بررسی آثار ایمان به معاد و قیامت پرداخته شده و چندین اثر مهم برای آن ذکر گردیده است. فصل چهارم:به کیفیت بازگشت انسان اشاره شده است و با استناد به قرآن و روایات اثبات شده که بازگشت انسان هم روحانی است و هم جسمانی. فصل پنجم: از کیفیت اعمال سخن گفته شده و با تمسک به قرآن و روایات اثبات شده است که در فردای قیامت خود اعمال انسان مجسم می‌شود و عدالت خداوند در همین امر هویدا است.

چکیدهدر تحقیق پیش رو در ابتدا معانی لغوی سنت و بدعت بیان گردیده است زیرا این روش مرسوم است که ابتدا مفردات بحث بیان گردد. آنگاه به اقسام سنت و معانی وتقسیمات سنت اشاره شده است. پس از آن حجیت و اعتبار سنت پیامبر و امام مورد بحث قرار گرفته است. در هر دو مقام؛ عمده آن است که عصمت اثبات شود زیرا مبنای همه اشکالات معترضان آن است که در واقع، پیامبر و امام را معصوم نمی‌دانند. پس از‌‌‌ فراغت از بحث اعتبار سنت پیامبر و امام؛ به طریق فهم سنت پرداخته شده است و در این باب اندکی از مباحث اصول فقه به ضرورت آورده شده است. مباحث بعدی در واقع اشکالات و اعتراضات است که اگر چه ظاهرا عنوان انکار و رد سنت نبوی را ندارد ولی در واقع همان است. معترضان به صورت کلی دو راه برای بی‌اعتبار ساختن و بی‌فایده گرداندن سنت داشته‌اند و از هر دو راهبهره برده‌اند. یک طریق آن بوده است که سنت پیامبر و امام را معصوم ندانند. لکن این راه، برابر دانستن وحی با تجربه دینی بوده است. چون در تجربه دینی، عصمت و مرجع نهایی وجود ندارد و هر کس می‌تواند مدعی تجربه دینی باشد پس راه برای بیاعتباری سخنان پیامبر باز خواهد بود. بر این اساس،باید نقد مفصلی نسبت به تجربه دینی انجام می‌گرفت. اگر چه تجربه دینی اساس انکار وحی نبوی است اما همین انکار در صور جزئی‌تری نیز سر بر‌آورده است از قبیل: مباحث ذاتی و عرضی دین و زبان دین وتکثرگرایی‌دینی، از ثمراتشجره تجربه دین است. راه دیگران است که در اصل سنت خدشه نشود بلکه در فهم آن خلل افتد. دعوی شود که قرائت سنتی از کتاب و سنت، خطاست و اکنون باید به قرائت‌های دیگری رو‌آورد. مباحث هرمنوتیک و قبض و بسط تئوریک شریعت از این دسته‌اند. و همچنین سکولاریسم که سرشتی دوگانه دارد به‌صورت مختصر بیان گردیده است.این مباحث به‌اجمال در تحقیق کنونی آمده‌اند اگر چه ‌غرض نویسنده بحث تفصیلی آنها نبوده است بلکه تنها مراد آن شماره کردن راه‌هایی است که با آنها سنت پیامبر و امام را انکار می‌کنند.

امام حسین(علیه السلام) همچون سایر معصومان (علیهم السلام) زیارت های ماثور فراوانی دارد که در مجامع روایی نقل شده است. در میان این زیارت ها، زیارت عاشورا از جایگاه و اهمیت ویژه ای برخوردار است و آثار و برکات فراوانی از سوی معصومان (علیهم السلام) برای آن ذکر شده است، از این رو مداومت بر این زیارت نورانی از دیر باز جزو سیره صالحان و محبان اهل بیت(علیهم السلام) بوده و اولیای الهی عنایت خاصی به این زیارت داشته اند. پس از گذشت قرن ها از صدور زیارت عاشورا و عمل مستمر شیعیان بدان، در زمان حاضر، شبهات و ابهاماتی از سوی برخی به انگیزه های مختلف در باب این زیارت نورانی مطرح شده است که پاسخ متقن و به موقع به آن ضرورت دارد. این پژوهش که در صدد پاسخگویی به شبهات محتوایی زیارت عاشورا با تکیه بر قرآن و سنت است، در سه بخش تنظیم شده است. در بخش اول پس از گزارشی تاریخی از زیارت عاشورا و نگاهی گذرا به جایگاه سندی آن، معیار شناسی ارزیابی متن حدیث بیان شده است. بخش دوم که با عنوان بررسی مضامین زیارت عاشورا در پرتو قرآن و روایات است، در فصل یک آن به بررسی محتوایی فرازهای زیارت عاشورا در پرتو قرآن و روایات پرداخته ایم و در فصل دو مبانی قرآنی و روایی زیارت عاشورا بیان شده است. البته در ضمن فصل های بخش دوم ثابت کرده ایم که فرازهای زیارت عاشورا از انسجامی محتوایی، ادبی و منطقی برخوردار است به گونه ای که مضامین آن دارای هماهنگی و هم پوشانی کاملی است. بخش سوم با عنوان بررسی و پاسخ به شبهات محتوایی زیارت عاشورا مشتمل بر دو فصل است که در فصل اول به شبهات مبنایی زیارت عاشورا و در فصل دوم به شبهات محتوایی غیر مبنایی زیارت عاشورا با تکیه بر قرآن و روایات پاسخ داده ایم.

بررسی‌های تاریخی نشان می‌دهد که توهین به مقدسات و مجازات مرتکبین آن، مسأله‌ای نیست که مخصوص به دین، آیین یا جامعه‌ی خاصی باشد؛ اما مبنای مقدسات و مجازات آن متفاوت است. محور اصلی این تحقیق، بررسی مجازات توهین به مقدسات در فقه و بررسی شرایط و چگونگی آن در قانون مجازات اسلامی ایران است. سوال اصلی آن است که فقه اسلامی بر اساس چه مبنایی حکم توهین به مقدسات را تعیین کرده و سایر شرایط آن چیست؟ قانون مجازات اسلامی ایران، چه مجازات و با چه کیفیتی برای این جرم تعیین کرده و چه مسیری را طی کرده است؟ برای رسیدن به این مهم، پژوهش را با روش تحلیلی و تطبیقی انجام داده‌ایم. در قرآن، سنت، اجماع و عقل، به‌طور ضمنی و صریح دلایلی می‌توان یافت که مبنای جرم‌انگاری توهین به مقدسات قرار می‌گیرند. نتیجه‌ی حاصل از این پژوهش این است که جرم‌انگاری توهین به مقدسات و مذموم بودن آن، در اسلام از منظر عقل و قرآن تأیید می‌شود. اما کیفیت و میزان آن در این دو منبع نیامده، بلکه در روایات بسیاری بدان پرداخته شده که مجازات برخی از آن‌ها تعزیری و برخی دیگر، حدّی هستند. بسیاری از فقها، بر این حکم ادعای اجماع نیز کرده‌اند. در این میان، ضروری به نظر می‌رسد که هر دو جنبه-ی رحمت و شدت عمل دین، مورد تحلیل و موشکافی بیش‌تری قرار گیرد و میدان‌های عمل به آن مشخص شود، تا احکام دقیق‌تر و بر مبنای سیره‌ی واقعی معصومین و سایر منابع دینی داشته باشیم و هم‌چنین از بروز مشکلات و حواشی جلوگیری کرده و مانع ورود اتهامات به دین شویم. قانون مجازات اسلامی نیز با وجود ابهامات و کلی‌گویی در این‌باره، در مواد قانونی 262 و 263 کتاب حدود، مجازات سب‌النبی و در ماده 513 کتاب تعزیرات، ملحقات و تعزیری بودن اهانت به سایر مقدسات را بیان می‌دارد. هر چند با وجود چند دوره اصلاحات، قانون مجازات هنوز از نواقص و ابهاماتی برخوردار است. ابهامات مهم در این میان، عدم ذکر مقدسات و عدم تعیین میزان مجازات دقیق آن‌ها، عدم تعیین معیاری برای تشخیص توهین، عدم مرزبندی میان انتقاد و توهین، ورود سلیقه‌ها در ابراز نظر در خصوص حکم با توجه به نواقص و سکوت قانون در برخی موارد، می‌باشد که عدم تحلیل صحیح این نکات، مشکلات و حساسیتهای ویژه‌ای ایجاد می‌کند. در این راستا پیشنهاد می‌شود کارشناسان حقوقی جهت تعیین معیارهای دقیق تشخیص مصادیق توهین و مقدسات و مرز‌بندی‌ها، تلاش شایسته ای انجام دهند و از کج‌روی‌ها و دخالت سلیقه‌ها در این مسأله‌ی حساس، جلوگیری کنند.