جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

الأصْفی فی تَفْسیرِ القُرْآن تفسیری به زبان عربی و شامل تفسیر کل قرآن، اثر ملامحسن فیض کاشانی (۱۰۰۷ق/۹۷۷ش-۱۰۹۱ق/۱۰۵۸ش) است. الاصفی برگزیده‌ای از تفسیر صافی است. فیض در الاصفی به تفسیر اهل بیت اکتفا کرده است. با اين ديد تفسيرى روايى است. و نيز مى‌توان آن را آميخته‌اى از روايت و درايت دانست. الاصفى در 21 هزار سطر، حدود يك سوم صافى مى‌باشد كه در دو مجلد ارائه شده است. تفسير صافى در سال 1075 پايان يافت و بعد از دو سال الاصفى به نهايت رسيد. کتاب از دو جزء تشکیل شده که جزء اول آن شامل سوره‌های حمد تا اسراء و جزء دوم از سوره کهف تا آخرین سوره قرآن است. مفسر در مقدمه بر اين معنا تكيه دارد كه: كسيكه در فهم معانى قرآن به اخبار مراجعه مى‌كند، اگر بخواهد به تناقض و تضاد نرسد، بايد در معناى آيات و تفسير آنها بر برخى روايات آحاد و افراد تكيه نكند، بلكه به معناى عام و مفهومى كه از مجموعه روايات فهميده مى‌شود بايد تكيه كند، بدين ترتيب تناقض در اخبار نيز مرتفع مى‌شود، مواردى از اخبار كه بر تخصيص معنا دلالت دارد، براى اشاره به منزّل فيه، يا اشاره به يكى از بطون آيه است، و ممكن است معناى ديگرى را قصد كرده باشد، بستگى به فهم مخاطب و ميزان انس او با روايات دارد زيرا كلام معصومين( ع) به تناسب فهم مردم بيان شده است. اگر آن را بر معناى خاص، حمل كنيم، قرآن را محدود به همان موارد كرده‌ايم در نتيجه از فايده خواهد افتاد و حاشا كه چنين قصدى از روايات در كار باشد. با اين بيان معناى تأويل روشن مى‌شود و آن اراده بعض افراد معناى عام است، كه از ذهن مخاطب پنهان شده، كه در مقابل تنزيل مى‌باشد. روش ورود و خروج اين تفسير در مباحث به اين شكل است كه ابتدا، اطلاعات كلى شامل، مكى و مدنى بودن، نام سوره و تعداد آيات آن را بيان مى‌كند. پس از آن معناى آيات و كلمات را با روايات معصومين( ع) ذكر مى‌نمايد، رواياتى كه مصدر آنها، يعنى اسانيد و نام معصوم از آن به دليل اختصار حذف گرديده است. در مرحله بعد به معناى لغوى كلمات مى‌پردازد و سپس مطالب خود را كه برگرفته از اجتهاد خود يا تفاسير ديگران است، با عنوان« اقول» مطرح مى‌كند. در اين عنوان بين روايات نقل شده جمع كرده و گاه در اين جمع از آيات استفاده برده است، مانند ج 1 ص 8 در بحث« صراط مستقيم». و در نهايت با تعبير« و بالجمله»، تبيين و تفسير كلى فراز و جمع‌بندى آن را بيان مى‌دارد. در آخر هر سوره نيز به فضل سوره و ارزش آن به نقل از ثواب الاعمال مى‌پردازد. با وجود همت مفسر بر اختصار امّا از نقل شأن نزول از طريق روايت و غير آن، غفلت نمى‌ورزد، مانند ج 1 ص 14 آيه 8 سوره بقره. با اين وجود نيز گاهى به نقل اقوال مبادرت مى‌ورزد مانند ج 1 ص 17 آيه 19 سوره بقره.

موضوع رساله حاضر بررسی آیات تاریخی سوره احزاب از منظر تفاسیر شیعه و سنی با تأکید بر تفاسیر طبرسی، علامه طباطبایی، طبری و زمخشری‌ است. برای بررسی این موضوع، این سوال اصلی در نظر گرفته شده است که چه تفاوتی بین تفاسیر شیعی و سنی در ارتباط با آیات تاریخی سوره احزاب وجود دارد؟ جهت بررسی این سوال فصول زیر طراحی گردید: در فصل اول به بررسی موضوع کلی تفاسیر شیعه و سنی و به تفاوت دیدگاه‎های تفسیری آن پرداختیم در فصل دوم نیز به بررسی آیات تاریخی سوره احزاب پرداخته و آنها را دسته بندی و معرفی نمودیم و در فصل سوم دیدگاه‌های مفسران شیعه (طبرسی و علامه طباطبایی) را در ارتباط با آیات تاریخی سوره احزاب و در فصل چهارم دیدگاه‎های مفسران سنی (طبری و زمخشری) را در ارتباط با آیات تاریخی سوره احزاب مورد بررسی و ارزیابی قرار دادیم و در پایان به نتیجه گیری از مباحث پیشین پرداختیم که در مجموع می‎توان از بررسی صورت گرفته به این نتایج دست یافت:بین دیدگاه‎های تفسیری شیعه و اهل سنت هر چند در کلیات مباحث(تفاسیر) با هم اشتراک دارند اما در تفسیر بعضی از آیات، اختلافاتی وجود دارد از جمله در آیه تطهیر که مفسران شیعه همچون طبرسی و علامه طباطبایی معتقد به عصمت اهل بیت هستند و این آیه را به اهل بیت نسبت می‎دهند ولی مفسران سنی همچون طبری ذیل آیه تطهیر گفته است: سبب نزول این آیه، بیش از این دلالت ندارد که امام علی (ع) و حضرت فاطمه (س) و امام حسن (ع) و امام حسین (ع) نیز از مصادیق آیه به شمار آید و این منافات ندارد که همسران رسول خدا (ص) نیز مشمول آن باشند، چون آیه در سیاق خطاب به آنان قرار گرفته است؛ اما زمخشری بدون ذکر هیچ‌گونه روایت و حتی نامی از امام علی (ع) و... در پایان تنها گفته است زنان پیامبر نیز جزء اهل بیت پیامبر می‎باشند.

سیاق آیات در صورتی که پیوستگی در نزول و وحدت موضوعی آنها ثابت باشد، از قراین معتبر آیات است که باید در فهم ظهور آیات به آن توجه شود. اسباب نزول آیات نیز در صورتی که دارای شرایط صحت سندی و محتوایی باشند، از قراین آیات است که توجه به آن نیز در تفسیر آیات لازم است. در تفسیر برخی آیات این دو تعامل دارند و در تفسیر برخی آیات تعارض. این مقاله در صدد است که پس از بیان شرایط اعتبار سیاق و اسباب نزول و ذکر نمونه هایی از موارد تعامل آن دو، موارد استقرار تعارض میان آنها را بررسی، و وجه تقدیم یکی از آن دو بر دیگری را با توجه به ملاک اعتبار آن دو بیان کند.

یکی از آیات مهمّ قرآن که اشاره به مقام والای انسان دارد، آیة امانت می باشد که از متشابهات قرآن است. تاکنون برای تفسیر واژة «امانت» در این آیه، مصداق های متفاوت و زیادی بیان شده است که ابهام آیه را بیشتر می کند. این نوشتار برای تفسیر امانت در آیة مذکور با تحلیل تفاسیر، روایات، سایر آیات مربوط به امانت و شواهد موجود در آیة 73 سورة احزاب، بسیاری از مصادیق مذکور را رَد می کند؛ زیرا این امانت، امری مربوط به دین حقّ و مقسّم انسان ها به سه دستة منافق، مشرک و مؤمن است، امّا بسیاری از مصادیق بیان شده برای امانت الهی مقسّم انسان ها نیست. از این رو، قابل اثبات نمی باشد. از سویی، استعداد تحمّل امانت الهی فقط در انسان وجود دارد. بنابراین، مواردی که در سایر موجودات وجود دارد؛ مانند عقل در فرشتگان یا تکلیف در جنّیان، قابل حذف از مصادیق امانت است. به نظر می رسد مصداقی که با شواهد مذکور تناقضی ندارد و می تواند مصداق امانت الهی باشد، کمال دین، یعنی ولایت کلّیّة الهی است که تنها انسان قابلیّت پذیرش آن را دارد. از این رو، خلیفةالله گشته است. این استعداد در انسان کامل، یعنی ائمّه(ع) به اوج کمال خود رسید. لذا به اوّلین آنان، «امین الله» خطاب می شود.

هدف از انجام این پژوهش بررسی تطبیقی سوره احزاب در تفسیرجامع البیان طبری و المیزان علامه طباطبایی بر اساس دو دیدگاه و نظرات و اشتراک و افتراق دو مفسر در تفسیر سوره احزاب بوده که خداوند قرآن را بر پیامبر اکرم (ص) نازل کرد. شامل دستورات و آموزه‌های دینی در تمام زمینه‌ها است. عرب جاهلی هم‌عصر بعثت پیامبر اکرم(ص) نسبت به تفسیر قرآن و احکام اطلاعات کافی نداشتند و پیامبر اکرم (ص) را مجبور می‌کردند که خواسته‌های آنان را بپذیرد، و از آنان اطاعت نماید. که خداوند در سرآغاز سوره احزاب پیامبر اکرم (ص) را از اطاعت کافران نهی فرمود، و به اطاعت خود دعوت نمود. و بسیاری از عادت‌های زشت جاهلی مانند پسر‌خواندگی و ظهار را قلم بطلان کشید، و پیوندهای خویشاوندی را در پیوندهای واقعی و طبیعی منحصر ساخت. و به همسران پیامبر (ص) در سوره احزاب توصیه نموده در همه چیز الگو و اسوه برای زنان مسلمان باشند. و آنان را به حفظ حجاب و پوشش در برابر افراد نامحرم سفارش نمود و ازدواج با زنان پیامبر (ص) تحریم نمود تا مورد سوء استفاده افراد منافق و بیمار دل قرار نگیرند. و خداوند سبحان مستمراً و دائماً اراده دارد که اعتقاد باطل و اثر عمل زشت را از اهل بیت ببرد و به جای آن موهبت عصمت اختصاص دهد. حمل امانت الهی بزرگترین افتخار بشر در سوره احزاب است که مسائل مهمی که در این سوره در زمینه ایمان ، عمل صالح، جهاد، ایثار، عفت، ادب و اخلاق آمده است. تکمیل می‌کند و نشان می‌دهد که انسان چگونه دارای موقعیت بسیار ممتازی است که می‌تواند حامل رسالت عظیم الهی باشد، و اگر به ارزش‌های وجود خود جاهل گردد چگونه بر خویشتن ظلم و ستم کرده و به اسفل السافلین سقوط می‌کند. و خداوند امانت خود را بر آسمان‌ها و زمین و کوه‌ها عرضه داشت. اما این موجودات عظیم و بزرگ عالم خلقت از حمل این امانت ابا کردند و اظهار ناتوانی نمودند، و از این کار هراس داشتند و در این میان انسان این امانت را بر دوش کشید. و این انسان می‌تواند با کسب معرفت و تهذیب نفس و کمالات به اوج افتخار برسد و از فرشتگان آسمان هم بگذرد. دو مفسر، عادت زشت جاهلی پسرخواندگی را رد می‌کنند، و به مسأله حجاب تأکید می‌نمایند. و در اهمیت آیه تطهیر ابتدا به ساحت پاک رسول خدا و به 5 نفر اتفاق نظر دارند. و در امانت داری الهی انسان نظر اشتراک و افتراق دارند.

از نظر فخر رازی، ضروری است که پیامبران بعد از بعثت معصوم باشند. در عین حال، او عصمت قبل از بعثت را برای پیامبران لازم نمی‌داند. او معتقد است که پیامبران به صورت عمد گناه کبیره انجام نمی‌دهند، اما صدور گناه کبیره از آنان به صورت سهوی امکان دارد. او گسترۀ عصمت انبیا را در چهار مسئلۀ اعتقاد، تبلیغ و رسالت، احکام و فتاوی، و افعال و سیرت می‌داند. او با تکیه بر برخی مبانی، مثل جبرانگاری عصمت؛ دلایل عقلی، مثل بداهت عقل؛ و دلایل نقلی، مثل آیۀ 23 سورۀ جن، عصمت انبیا را اثبات کرده است. همچنین او به شبهاتی که در این خصوص با توجه به برخی از آیات قرآن مثل آیۀ 87 سورۀ انبیا جلوه کرده پاسخ داده است.

یکی از شبهات مطرح در تفسیر آیه «لا اکراه فی الدین»، مساله تعارض جهاد ابتدایی در اسلام با این آیه است. مراد از آیه لا اکراه، نفی حقیقی هر امر مکروه در دین خدا، نفی هر گونه اکراه درونی در پذیرش دین الهی یا غیر الهی و نهی از اکراه بیرونی در قلمرو دین الهی است و هیچ یک از این حالات مغایر با اراده و اکراه الهی بر حاکمیت دین خود نیست. مفسرین جهت حل شبهه فوق راهکارهای متعددی را ارائه نموده اند که لزوم حمل آیات مطلق جهاد بر آیات مقید، بهترین آن است. از این رو هیچ یک از آیاتی که در آن به قتال با کافران و مشرکان دستور داده شده است، فرمان مطلق نیست و مقید به قیودی مانند: تعدی، قتال، ظلم، آزار و اذیت، اخراج مسلمین، پیمان شکنی، فتنه گری، طعنه زدن به دین خدا و خیانت کافرین و مشرکین است.

کتاب «آیة التطهیر» تالیف علی حسینی میلانی، به بررسی آیه تطهیر که از آیات مهم در اثبات عصمت و ولایت اهل بیت (ع) می باشد می پردازد. مولف در ابتدای کتاب خود به تعیین مصداق اهل بیت در آیه تطهیر می پردازد و سعی می کند تا صدق اهل بیت بر همسران پیامبر (ص) را مورد نقد قرار دهد. وی در ادامه موضوعاتی مانند: معنای اذهاب رجس، اراده تکوینی یا اراده تشریعی، بررسی برخی از تحریفات در رابطه با آیه و دیگر مباحث مرتبط را مورد بررسی قرار می دهد.

معناشناسی سوره مبارکه احزاب با تکیه بر روش شناختی با هدف تدبر در آیات این سوره به شیوه ای جدید و علمی صورت گرفته است. این روش یکی از معناشناسی‏های رایج میان زبان‏های بشری است که مفسر را در رسیدن بهدستاوردهای جدید یاری می‏رساند.منابع قاموسی، تاریخی، تفسیری و زبان‏شناسی، منابعی بودند که در روند پیش‏رفت این تحقیق به یاری مولف آمده و در بررسی موضوعات مختلف پشتیبان او بودند. نخستین موضوع بررسی شده؛ تعیین ساختار روایی سوره‏ی احزاب بود. بررسی ساختار روایی سوره احزاب با توجه به اصول روایت‏گری، از تعیین گزاره‏های کلّی و جزئی آغاز شده و با مشخص شدن محورهای وقوع ماجرا های موجود در این سوره و محورهای نقل آن‏ها، توالی و ترتیب زمانی هر ماجرایی مورد بررسی قرار می‏گیرد. در این مقاله نقش شخصیّت‌های موجود در آیات تحت عنوان ساختار عاملی به تحقیق گذاشته می‏شود و نگارنده جایگاه راوی و کانون روایت در آیات را مشخص کرده و رابطه آن‏ها را مورد تحلیل قرار می‏دهد.در بخش‏های مربوط به مباحث شناختی، آیات بر اساس اصول این دانش مورد تحلیل قرار گرفتند. با قبول این اصل که تعابیر قرآنی به خودی خود داری اصالت هستند. برای دست‏یابی به این مهم مولفه‏ها و ویژگی‏های نهفته درمفاهیم آیات با توجه به سیاق و بافت آنهادر قالب اصل تعیین پذیری روشن شده، معانی مرکزی و توسیعی واژه‏ها که به شعاعیّت معنا ختم می‏شود، مورد بررسی قرار گرفت. در قالب اصل مقوله‏بندی سطوح هر مقوله بررسی شده و درجه و میزان حرکت مقولات از سطح پایه به سطح بالاتر یا پائین‏تر یا به کارگیری یک مقوله به جای مقوله دیگر به معرض تحلیل درآمد . همین‏طور میزان توجه گوینده به موضوعات مختلف و تغییرآن در هر بخش تحت عنوان اصل حرکت خیالی تبیین شده و نیروهای موجود در هر آیه ساختار نیرو-پویایی هر آیه را روشن کرد. استعاره‏هایی که در آیات به‏کار رفته و منجر به تلفیق‏های مفهومی شده بودند، مشخص گردیده و پنجره‏های علّی که متناسب با سیاق و بافت آیه در مراحل مختلف زنجیره‏های علّی باز می‏شوند، مورد تحلیل قرار گرفتند. تحقیق پیش‏رو در دست‏یابی به معنای واژه‏های نور ، اهل بیت و امانت با ابزارهایی چون اصل شعاعیّت معنا یا اصل تلفیق مفهومی نتایج قابل توجهی به‏دست داد و با توجه به اصالت تعابیر قرآنی و اصل تعیین‏پذیری مفاهیم آن مشخص کرد؛ آیه تطهیر در جایگاه درست خود بیان شده و برخلاف نظر برخی از مفسران آیه‏ای مجزا نیست بلکه متناسب با سیاق و بافت آیه‏ 33 سوره احزاب بیان شده است و همین‏طور با توجه به اصل پنجره‏های علّی دلیل مطرح شدن جریان جنگ احزاب و بنی‏قریظه در میان آیاتی که از اطاعت خدا، احکام و عاقبت انسان سخن گفته است، روشن می‏شود. و طبق اصل مقلوله‏بندی واژه‏های مومن و کافر مقولات متنوع انسان هستند که قرآن به بررسی حالات و ویژگی های هریک پرداخته است.کلید‏واژه‏ها: سوره احزاب، معناشناسی‏شناختی، مفهوم‏سازی، سیاق، بافت