جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

کتاب «مولفات الزیدیة» نوشته احمد حسینی است. نویسنده در این کتاب به بررسی مذهب زیدیه كه یکی از شاخه های اصلی تشیع است و تا زمان ما در کنار اثنا عشریه و اسماعیلیه همچنان به حیات خود (عمدتا در کشور یمن) ادامه می دهد پرداخته است. گرایش زیدیه از اولین گرایشات شیعی است که در آغاز قرن دوم، فعال شده و در حوزه های گوناگون اندیشه و عمل، تاثیر گذار بوده و به نحو غیر قابل انکاری در تاریخ اسلام نقشی بزرگ ایفا کرده است. در دوران معاصر نیز شیعیان زیدی برای جهان اسلام به ویژه پیروان مذهب اثنا عشریه همچنان حائز اهمیت بسیارند. همچنین در این کتاب، تالیفات به چاپ رسیده درباره زیدیه و مهد شکوفایی و ادامه حیات سیاسی و اجتماعی آنان، را از آغاز تا کنون (حدود 950 عنوان)، گردآوری شده آمده است. ویژگی این کتاب این است که در صدد ارائه اطلاعات مربوط به چاپ کتاب های زیدیه نبوده و به معرفی مجموعه تالیفات زیدی مذهبان (اعم از چاپ شده و خطی) پرداخته است. از طرفی دیگر این کتاب تنها به آثار و تالیفات زیدی مذهبان پرداخته است. آنچه در این کتاب پیش روی شماست، معرفی شیوه این کار و بخشی از محصول آن است، که شامل فهرست تالیفات چاپ شده زیدی مذهبان چهار قرن نخستین شکل گیری این مذهب (از امام زید بن علی (ع) متوفای 122 تا علی بن بلال آملی در قرن پنجم قمری)، است. در خصوص این نوشته، ذکر نکات زیر سودمند است: 1- تالیفات ذکر شده بدون در نظر گرفتن موضوع آن و شامل همه تالیفات چاپ شده زیدیه می باشد. 2- در این کوشش، علاوه بر مراجعه به کتابخانه های متعدد و مطالعه دهها جلد کتاب که یا در مورد تالیفات زیدیه نوشته شده اشاره داشته اند. 3- از آنجا که مؤلفان و تالیفات زیدیه تا حدود زیادی ناشناخته مانده اند، به نظر رسید که تنظیم فهرست الفبایی آنها (آن گونه که در دو کتاب اعلام المؤلفین الزیدیة و مؤلفات الزیدیة آمده است) کم فایده باقی خواهد ماند، به همین جهت این اثر بر اساس تاریخ حیات مؤلفان زیدیه تنظیم شده است. 4- در این نوشته، تالیفات امامان، عالمان و همه مؤلفان زیدی مذهب (یا منتسب به این گرایش) گرد آمده است. 5- در اولین سطر، نام مؤلف و عناوین و القاب مشهور وی (تا حدی که حتی المقدور روشنگر نسب وی هم باشد)، ذکر شده است. 6- پس از ذکر نام مؤلف، تاریخ تولد و وفات او بر مبنای تقویم قمری، ذکر شده است. 7- در تعیین تاریخ وفات و تولد مؤلفان (با همه اختلافاتی که در آنها وجود دارد و از ذکر آنها در ارائه نهایی کار خودداری شده است)، سعی شده است، از منابع معتبر و در اغلب موارد، از منابع زیدیه استفاده شود. 8- پس از نام و تاریخ حیات مؤلف، در سطرهایی جداگانه، عنوان اصلی تالیف یا تالیفات به چاپ رسیده از وی به ترتیب الفبایی ذکر شده است. 9- بعد از عنوان تالیف، در سطری مستقل، مشخصات چاپ و در ابتدا محقق و مصحح آن (اگر تحقیق و تصحیحی در کار باشد)، ذکر شده است. 10- در مواردی که تالیفی مکرر چاپ شده است در حد توان و اطلاع، اطلاعات مربوط به چاپ های بعدی نیز ارائه شده است. 11- با توجه به این که بسیاری از تالیفات معرفی شده در دسترس نبوده است، در برخی موارد، اطلاع ارائه شده ناقص است. 12- این اثر علاوه بر کتاب، شامل مقالات و رساله های چاپ شده نیز می باشد. 13- در این نوشته به کتاب هایی که (با کسب خبر از منابع معتمد) زیر چاپ یا در دست تحقیق است، نیز اشاره شده است. 14- در این نوشته عنوان کتاب ها، رساله ها و مقالاتی که به صورت یک مجموعه در تحت یک عنوان گرد آمده و به چاپ رسیده، به صورت مستقل و جداگانه (و البته با درج عنوان مذکور) ذکر شده است. 15- در مواردی نام یک اثر، دو یا چند بار ذکر شده است.

کتاب «مولفات الزیدیة» نوشته احمد حسینی است. نویسنده در این کتاب به بررسی مذهب زیدیه كه یکی از شاخه های اصلی تشیع است و تا زمان ما در کنار اثنا عشریه و اسماعیلیه همچنان به حیات خود (عمدتا در کشور یمن) ادامه می دهد پرداخته است. گرایش زیدیه از اولین گرایشات شیعی است که در آغاز قرن دوم، فعال شده و در حوزه های گوناگون اندیشه و عمل، تاثیر گذار بوده و به نحو غیر قابل انکاری در تاریخ اسلام نقشی بزرگ ایفا کرده است. در دوران معاصر نیز شیعیان زیدی برای جهان اسلام به ویژه پیروان مذهب اثنا عشریه همچنان حائز اهمیت بسیارند. همچنین در این کتاب، تالیفات به چاپ رسیده درباره زیدیه و مهد شکوفایی و ادامه حیات سیاسی و اجتماعی آنان، را از آغاز تا کنون (حدود 950 عنوان)، گردآوری شده آمده است. ویژگی این کتاب این است که در صدد ارائه اطلاعات مربوط به چاپ کتاب های زیدیه نبوده و به معرفی مجموعه تالیفات زیدی مذهبان (اعم از چاپ شده و خطی) پرداخته است. از طرفی دیگر این کتاب تنها به آثار و تالیفات زیدی مذهبان پرداخته است. آنچه در این کتاب پیش روی شماست، معرفی شیوه این کار و بخشی از محصول آن است، که شامل فهرست تالیفات چاپ شده زیدی مذهبان چهار قرن نخستین شکل گیری این مذهب (از امام زید بن علی (ع) متوفای 122 تا علی بن بلال آملی در قرن پنجم قمری)، است. در خصوص این نوشته، ذکر نکات زیر سودمند است: 1- تالیفات ذکر شده بدون در نظر گرفتن موضوع آن و شامل همه تالیفات چاپ شده زیدیه می باشد. 2- در این کوشش، علاوه بر مراجعه به کتابخانه های متعدد و مطالعه دهها جلد کتاب که یا در مورد تالیفات زیدیه نوشته شده اشاره داشته اند. 3- از آنجا که مؤلفان و تالیفات زیدیه تا حدود زیادی ناشناخته مانده اند، به نظر رسید که تنظیم فهرست الفبایی آنها (آن گونه که در دو کتاب اعلام المؤلفین الزیدیة و مؤلفات الزیدیة آمده است) کم فایده باقی خواهد ماند، به همین جهت این اثر بر اساس تاریخ حیات مؤلفان زیدیه تنظیم شده است. 4- در این نوشته، تالیفات امامان، عالمان و همه مؤلفان زیدی مذهب (یا منتسب به این گرایش) گرد آمده است. 5- در اولین سطر، نام مؤلف و عناوین و القاب مشهور وی (تا حدی که حتی المقدور روشنگر نسب وی هم باشد)، ذکر شده است. 6- پس از ذکر نام مؤلف، تاریخ تولد و وفات او بر مبنای تقویم قمری، ذکر شده است. 7- در تعیین تاریخ وفات و تولد مؤلفان (با همه اختلافاتی که در آنها وجود دارد و از ذکر آنها در ارائه نهایی کار خودداری شده است)، سعی شده است، از منابع معتبر و در اغلب موارد، از منابع زیدیه استفاده شود. 8- پس از نام و تاریخ حیات مؤلف، در سطرهایی جداگانه، عنوان اصلی تالیف یا تالیفات به چاپ رسیده از وی به ترتیب الفبایی ذکر شده است. 9- بعد از عنوان تالیف، در سطری مستقل، مشخصات چاپ و در ابتدا محقق و مصحح آن (اگر تحقیق و تصحیحی در کار باشد)، ذکر شده است. 10- در مواردی که تالیفی مکرر چاپ شده است در حد توان و اطلاع، اطلاعات مربوط به چاپ های بعدی نیز ارائه شده است. 11- با توجه به این که بسیاری از تالیفات معرفی شده در دسترس نبوده است، در برخی موارد، اطلاع ارائه شده ناقص است. 12- این اثر علاوه بر کتاب، شامل مقالات و رساله های چاپ شده نیز می باشد. 13- در این نوشته به کتاب هایی که (با کسب خبر از منابع معتمد) زیر چاپ یا در دست تحقیق است، نیز اشاره شده است. 14- در این نوشته عنوان کتاب ها، رساله ها و مقالاتی که به صورت یک مجموعه در تحت یک عنوان گرد آمده و به چاپ رسیده، به صورت مستقل و جداگانه (و البته با درج عنوان مذکور) ذکر شده است. 15- در مواردی نام یک اثر، دو یا چند بار ذکر شده است.

«تاريخ الأئمة الزيدية في اليمن حتى العصر الحديث» به زبان عربى از آثار محمد بن محمد بن يحيى زباره است كه با اهتمام و مقدمه دكتر محمد زينهم محمد عزب منتشر شده است. نويسنده در اين اثر، ظهور امامان زيدى از قرن دوم هجرى تا نيمه اول قرن چهاردهم هجرى (1342ق) را همراه با توضيحى در مورد پرچم‌ داران آن شرح داده است. در مجموع در اين اثر، بيش از صد امام زيدى مطرح شده است.

کتاب «الحدائق الوردیة فی مناقب الائمة الزیدیة» نوشته حمید بن احمد محلی با تحقيق مرتضى بن زيد محطورى حسنى، اثرى است مهم در تاريخ‌ نگارى زيديه، به زبان عربی، درباره شرح حال و مناقب ائمه زیدیه نگاشته شده است. برخى از مطالب مهم كتاب را مى‌ توان در امور زير، خلاصه نمود: الف) روابط معتزله با زيديه: يكى از مسائل مهم در تاريخ زيديه، تأثيرپذيرى عالمان زيدى از مكاتب كلامى معتزله است. ب) زيديه و مطرفيه: يكى از ويژگى‌ هاى مهم كتاب، اشاره به درگيرى ميان مطرفيه و زيديه است. شدت درگيرى بين اين دو گروه را مى‌ توان از كثرت آثار در رد فرقه مطرفيه دريافت. ج) يكى از جنبه‌ هاى با اهميت كتاب، نقل برخى از كلمات جالب توجه يا برخى از مناظرات كلامى يا آگاهى‌ هاى خاص تاريخى است. بخش پايانى كتاب به نقل اشعار شاعرانى چون فرزدق و كميت بن زيد اسدى درباره اهل‌ بيت (ع) اختصاص يافته است.

کتاب «الزیدیة بین الامامیة و اهل السنة» نوشته سامی غریری، به بررسی تاریخی و تحلیلی فرقه زیدیه از آغاز و ظهور، نیز بررسی عقاید و فرق آن است که به زبان عربی نوشته شده است. مولف مباحث کتاب را در پنج فصل موضوعات بررسی نموده است: زمان ظهور تشیع، شرح حال و وقایع و روایات و احادیث زید بن علی (ع)، عقیده‌ زیدیه درباره‌ توحید و صفات آن، شروط امامت از دیدگاه این فرقه و علمای فرقه زیدیه.

«مقالات الاسلاميين و اختلاف المصلين» كتابى است به زبان عربى نوشته ابى‌ الحسن على بن اسماعيل أشعرى (متوفاى 324 ق) در موضوع فرقه‌ هاى اسلامى و آراء مختلف كلامى. اين كتاب از منابع كهن ملل و نحل است و از آن جهت كه نويسنده آن پيشواى مذهب اشعرى است، بسيار قابل توجّه است. اشعرى بحث را با اختلاف در امامت آغاز كرده است كه از اولين بحث‌ هاى مفصل وى درباره فرق شيعه است. او شيعه را به سه گروه غلاة و رافضه و زيديّه تقسيم كرده و با ياد كرد فرقه‌ هاى آنان در مورد مسائل اختلافى، از عقايد آن سخن گفته است. او غلاة را از رافضه جدا مى‌ داند؛ اما برخى از فرق غلاة؛ مانند بيانيّه و حربيّه را در ذيل رافضه نيز ياد مى‌ كند. مؤلف با اينكه اتهام معروف و بى‌ بنياد تجسيم را به هشام نسبت داده است؛ تصريح مى‌ كند كه رافضه معتقد به تجسيم نبوده‌ اند. اشعرى در تبيين عقايد فرق، بسيار متعادل‌ تر از بغدادى و امثال اوست. بحث از خوارج و مرجئه در صفحات بعدى آمده است و آنگاه به معتزله اشاره كرده است. مؤلّف پس از تبيين عقايد مختلف به تفصيل از عقايد خود -كه سازنده و پردازنده مذهب اشعرى است- سخن گفته است. از بخش‌ هاى مهم اين اثر، بابى است كه به آراء متكلمان در مباحث جهان شناسانه، نظير جوهر، جسم، حركت‌ و ادراك اختصاص يافته است كه از آن مباحث به «دقيق الكلام» تعبير مى‌ شود. از ويژگى‌ هاى اين كتاب كه بحث‌ هايى را درباره چگونگى تدوين آن برانگيخته است، نداشتن شيوه‌ اى واحد، و تشكيل آن از بخش‌ هاى ناهمگون است، چنانكه باب دقيق الكلام در اواسط كتاب آمده است. آراء و عقايد نيز در برخى موارد بر حسب فرقه‌ ها و در موارد ديگر بر پايه تقسيم موضوعى طرح شده‌ اند.

الحياة السیاسیة و الفكرية للزيدية في المشرق الإسلامي، اثر نویسنده معاصر عرب، احمد شوقى ابراهيم العمرجى است كه پيرامون حيات سياسى و فكرى فرقه زيديه در طول سال‌هاى 132 - 365ق، به نگارش درآمده است. كتاب، به شيوه‌اى علمى و با استفاده از منابع تاريخى اهل سنت تأليف شده است. كتاب، مشتمل بر مقدمه و سه باب است كه مطالب هر باب در ضمن عناوينى دسته‌بندى و ارائه شده است. در نگارش اين اثر از تعداد زيادى از كتب خطى و مصادر قديمى استفاده شده كه از آن جمله است: «الحدائق الوردية في مناقب أئمة الزيدية»، تأليف حميد المحلى (متوفى 652ق)؛ «كتاب في نصرة المذاهب الزيدية»، تأليف احمد بن حسین هارونى (متوفى 421ق)، «بغية الطالب في معرفة أولاد سيدنا علي بن أبي‌طالب»، تأليف طاهر بن حسین اهدل يمنى (متوفى 998ق) و «تاريخ الأمم و الملوك»، تأليف محمد بن جرير طبرى (متوفى 310ق). نویسنده در مقدمه كتاب به تبيين اهميت مقطع زمانى مورد بحث كه قيام زيد بن على در آن اتفاق افتاد و تأثير زياد آن بر دولت اسلامى و نيز معرفى مختصرى از اين فرقه و افكار آن پرداخته است. آنچه در ذيل خواهد آمد خلاصه‌اى از مطالب ابواب كتاب است كه البته بايد توجه داشت كه اين مطالب با استفاده از منابع تاريخى اهل سنت تأليف شده است: در باب اول، شكل‌گيرى و تطورات فرقه زيديه مورد بررسى قرار گرفته است. در ابتداى قرن دوم هجرى (هشتم ميلادى) به تبعيت از زيد بن على بن حسین كه بر امويين خروج كرد، فرقه زيديه شكل گرفت. نویسنده، فرقه زيديه و اماميه را مهم‌ترين مذاهب شيعه دانسته است. وى اماميه را كه پيروان راستين پيامبر اسلام(ص) و على(ع) هستند، با استناد به منابع اهل سنت رافضى مى‌نامد. از لابه‌لاى مطالب مى‌توان علت متصف كردن شيعه به چنين لقبى را دريافت؛ چراكه به نقل از بعضى، لقب رافضه به دليل آن است كه اماميه امامت عمر و ابوبكر را رد كرده و نپذيرفته‌اند و يا اينكه به گفته نوبختى اين لقب را مغيرة بن سعيد عجلى به دليل اينكه شیعیان از او تبرى جسته و او را رها كردند، به كار برده است. در ابتداى اين باب، صفات و ويژگى‌هاى اخلاقى و علم زيد بن على، خروج و اسباب خروج او، اقدامات او در كوفه و سرانجام قيام او بيان شده است. پس از شهادت زيد بن على(ع)، فرقه‌هاى ديگرى از اين فرقه منشعب شد كه در منابع از سه تا ده فرقه به زيديه منتسب شده‌اند كه از آن جمله است: جاروديه، سليمانيه، صباحيه. نویسنده، هريك از اين فرقه‌ها را به‌تفكيك معرفى كرده است. در اين باب، حيات سياسى فرقه زيديه در زمان عباسيان از زمان منصور عباسى تا حكومت المستعين مورد مطالعه قرار گرفته است. حسن بن زيد، از نوادگان زيد بن على، توانست دولت زيديه را در طبرستان بنيان نهد كه نزدیک به يك قرن (250 - 355ق) تداوم يافت و بخشى از كتاب بدان اختصاص يافته است. زيديه معتقدند كه مسئله امامت از مهم‌ترين مسائل اصول دين است. نویسنده، اعتقادات زيديه در رابطه با امامت را چنين برمى‌شمارد كه به اعتقاد زيديه با وجود افضل، مفضول هم مى‌تواند امام باشد. وى تصريح مى‌كند كه زيد قائل به افضليت على(ع) بر ابوبكر و عمر بود، اما درعين‌حال معتقد بود كه خلافت آن دو حق و اطاعت از آنها واجب است؛ اگرچه على(ع) به لحاظ مناقبش در اسلام و مواقفش در جنگ‌ها افضل است، اما مصلحت مسلمين در تولى منصب امامت توسط شيخين بوده است. از اولاد فاطمه(س) بودن، عدم عصمت امام، جايز بودن قيام دو امام هم‌زمان و وجوب اطاعت از آن دو از ديگر ويژگى‌هاى امام از ديدگاه زيديه است. در باب سوم، به آثار و تأليفات و حيات فكرى زيديه پرداخته شده است. نویسنده پيش از ورود به بحث، لازم ديده است كه فقها و علماى زيديه را ذكر كند؛ لذا شرح حال قاسم رسى (ت 246ق)، يحيى بن حسین (ت 298ق) و صاحب بن عباد (ت 385ق) را ذكر نموده است. مبادى عقيدتى زيديه عبارت است از توحيد، عدل، وعد و وعيد، منزلة بين المنزلتين، امر به معروف و نهى از منكر. اين مبادى، در همين باب، مورد بحث قرار گرفته است. زيديه اعتبار قرآن و سنت متواتر را از جهت قوت استدلال به آن دو در يك حد دانسته و عقل و اجماع را نيز حجت مى‌دانند. ارتباط زيديه با معتزله و اماميه در بخش ديگرى از مطالب اين باب آمده است. آخرين مطلب اين باب به حيات ادبى زيديه اختصاص دارد كه در دو بخش نثر و نظم تبيين شده است. در بخش نثر، ابتدا خطبه و مواعظ بزرگان زيديه و سپس نامه‌هاى سياسى و ادبى شخصيت‌هایى چون محمد نفس زكيه و صاحب بن عباد ارائه شده است. از جمله بخش‌هاى جالب توجه كتاب، انتساب كميت به فرقه زيديه و استفاده اعتقادات زيديه از «هاشميات» كميت است و حال‌آنكه كميت از بزرگ‌ترين شعراى شيعى است كه در فضائل اهل‌بيت(ع) شعر سروده و به مبارزه با حكام جور زمان پرداخته است. وى در بخشى از هاشمياتش از فدك و ميراث غصب‌شده حضرت زهرا(س) توسط ابوبكر و عمر و بازخواستى كه از آن دو در اين مورد در روز جزا خواهد شد، سخن گفته است. منابع مورد استناد نویسنده و به تبع آنها خود وى بر وجوه بلاغى شعر كميت چشم بسته و به سهو يا به عمد آنچه را كه امويين از آن دريافته و به وحشت افتاده‌اند را منكر شده‌اند. در بخش الحاقى كتاب، متن كامل خطبه زيد بن على بن حسین به هنگام خروج بر امويان، خطبه ابوعباس عبدالله در مسجد كوفه، خطبه ناصر اطروش در امل و چند نامه محمد نفس زكيه و يا جوابيه آن آمده است.

کتاب حاضر ترجمه «فرق الشیعة» می باشد که توسط امیر حسین خنجی به فارسی برگردانده شده است. «فرق الشیعة» کتابی است نوشته حسن بن موسی نوبختی، در معرفی فرقه های اسلامی به ویژه فرقه های شیعه. فرق الشیعه از منابع مهم برای شناسایی فرقه های شیعه تا پایان قرن سوم هجری قمری است. این کتاب افزون بر فرقه های شیعی مباحثی مفصل نیز درباره دیگر فرقه های اسلامی دارد. نظر به معاصر بودن مؤلف با دوره غیبت صغری و انشعابات شیعیان در آن روزگار، این اثر از منابع دست اول در این زمینه محسوب می شود. نوبختی مباحث خود را به اختصار نوشته وتلاش کرده است که بی طرفی خود را حفظ کند. او جز غلات نسبت به سایر فرقه ها نقد تندی ندارد و معیار تقسیم بندی فرقه ها در نظر او بیشتر سیاسی عقیدتی است تا اختلافات فقهی.

«الحور العين» كتابى است از ابوسعيد بن نشوان الحميرى، متوفى 573 قمرى كه در زمينه‏ هاى مختلفى سخن گفته، اما چون بيشتر مسائل آن شرح و توضيح فرقه ‏هاى مختلف اعتقادى است، لذا جزء كتب كلامى قرار گرفته است و الا مباحث اين كتاب را مى ‏توان چنين بيان كرد: از لغت و عروض و قافيه بحث مى ‏شود، از بعضى وقايع تاريخى صحبت مى ‏شود، در بعضى از فصول كتاب از بعضى معتقدات و عادات عرب؛ و اخلاق زمان جاهليت سخن گفته شده است، از اعراب به تنهايى نامى آورده نشده، بلكه از هنود و فارس و روم و معتقدات آنان مطالبى ذكر كرده شده است. همچنين فصولى از كتاب را به ذكر مذاهب بشرى، مباحث فلسفى در باب اصل عالم طبق نظر طبيعيين و فلاسفه و أطباء و حتى مذاهب و فرق اسلامى، نصرانى، يهودى، مجوسى، صابئى و... را معرفى نموده است. از مباحث مهمى كه مولف درباره آن تحقيق جالبى به عمل آورده است، اصل تسميه شيعه و اشتقاق اسم آن و ابتدا ظهور شيعه و مسائلى از اين قبيل است. از باب مثال درباره نام گذارى اين فرقه مى‏ نويسد، لمشايعتهم على بن أبى طالب و أولاده عليهم السلام. درباره ابتداء ظهور شيعه مى‏ گويد: شيعه كه على (ع) را بر قتال طلحه و زبير و عائشه و معاويه و خوارج در زمان حياتش مشايعت كردند، سه گروه بودند: 1- فرقه ‏اى از آنها كه قسمت كثيرى را شامل مى‏ شوند بر اين اعتقادند كه امامت ابى‏ بكر و عمر و عثمان بر سيره پيامبر نيست. 2- فرقه ‏اى ديگر كه تعدادشان كمتر از گروه قبلى است، مى ‏گويند: امام بعد از رسول (ص) ابابكر سپس عمر و سپس على است و براى عثمان امامتى قائل نمى ‏باشند. 3- گروه آخر كه به نظر وى عده قليلى مى‏ باشند، قائلند: بعد از رسول الله (ص) على أولى به امامت امت پيامبر است و امامت ابى‏ بكر و عمر را از طرف مردم، بر وجه راى و شورى مى‏ دانند؛ مولف مى‏ گويد: اين سه فرقه باقى بودند تا زمان كشته شدن حسين بن على (ع) كه در اين زمان باز سه گروه گشتند: أ- اماميه: وجه نامگذارى گروه به اين دليل است كه اين گروه قائلند كه امام بعد از حسين بن على (ع) فرزندش على بن حسين (ع) است كه با نص امام اول مشخص شده، اين امامت ادامه دارد، و زمين خالى از حجت نمى‏ گردد. ب- واقفيه، و بعد از آن زيديه كه بعد از حسين بن على (ع)، زيد بن على بن حسين را امام به حق مى ‏دانند. ت- كيسانيه؛ اين گروه بعد امام سوم، أبوحنيفه را امام مى‏ شمرند. سپس آقاى نشوان الحميرى به ذكر گروه هايى كه بعد از اين فرق پيدا شده ‏اند، مى‏ پردازد.

بحوث فی الملل و النحل تالیف فقیه محقق آیت‌ الله سبحانی است که به زبان عربی جهت بیان آراء و عقائد فرق اسلامی تالیف شده است. در تالیفات اسلامی، کتاب‌ های زیادی در این زمینه نوشته شده است من جمله الفصل فی الملل و النحل تالیف علی بن خرم مظاهری، ملل و نحل شهرستانی، الفرق الاسلامیه کرمانی و... مولف در جمع آوری عقاید، هرگونه هوا و مصالح شخصی و عواطف دینی و تعصبات باطل و هر گونه تساهل در ضبط عقاید و مذاهب را کنار گذاشته و از کتب غیر قابل اعتماد استفاده نکرده، مخصوصا کتاب‌ هایی که دشمنان یک قوم در مورد آنها نوشته‌ اند. ایشان هیچ مطلبی را در مورد مذهبی یا شخصی ننوشته‌ اند مگر اینکه با دقت کافی مصادر آن را پیدا کرده و به کتبی مراجعه کرده‌ اند که توسط بزرگان و علمای آنها نگاشته‌ اند، مؤلف با عنایت خاصی عقاید امت‌ ها را تحلیل و نقد می‌ کنند لذا این کتاب علاوه بر بیان عقاید، اثری کلامی در بیان زندگی و حالات بزرگان فرق است. ایشان پس از بیان علت تفرق امت اسلام بعد رسول اکرم صلی‌ الله‌ علیه‌ و‌ آله‌ به هفتاد و سه فرقه و علت شروع اختلاف در عصر رسالت، ده فرقه از امم اسلامی را ذکر می‌ کنند.