جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

قرآن کتاب رحمت و هدایتگر انسانها در تمامی عرصه های زندگی است. با توجه بهنقش هدایتگری قرآن،هر سوره دربردارنده هدف و غایتی است که این مهم از طریق چینش حکیمانه آیات انجام می شودو حتی گزینش یکایک واژگان نیز بر اساس نظام حکمت می باشد . بنابراین چنین نگرشی – بر اساس علم تناسب - بر آیات قرآن، سبب عمق بخشیدن بر تأملات قرآنیمی شود.علم تناسب میان دانشمندان مسئله ای مورد اختلاف است و پژوهش حاضر بر اساسقول موافقان تنظیم یافته است زیرا تألیفات در این زمینه، هم بستگی زنجیر وار میان صدر، میانه و ذیل آیات را بهتر و زیباتر نمایان می سازد که این خود نوعی از اعجاز بیانی قرآن را به نمایش می گذارد. تناسباسماء خداوند در پایان آیات با محتوای آیات سوره نور، موضوع مسئله مورد پژوهش را تشکیل می دهد که در این نگارش 24 آیه از آیات(سوره نور) مختوم به صفات الهی می باشد و غالباً این تناسبات بر اساس قائده تعلیل، وعد وتبشیر، وعید وهشدار و یا ترکیبی از این موارد می باشد و گاه با صدر یا میانه آیه مربوطهو گاه با آیات قبل مرتبط بوده اند. همچنین ذکر این نکته نیز لازم است که در برخی موارد نیز دیده شده است که گاهی میان اسماء مختوم در پایان آیه با دیگر واژگان موجود در آیه، نوعی همخوانی و هماهنگی وجود دارد که این امر می تواند بر تناسب زنجیروار درون آیه تأکید ویژه ای داشته باشد .

قرآن کریم در آیات متعدّدی به صراحت بیان داشته که همه‌ی اسماء الحسنی تنها مخصوص ذات حق است از آن جهت که غیر او هیچ موجودی از موجودات نمی‌تواند دارای کمالی مطلق باشد. خداوند از طریق ذکر این اسماء نیکو، شناخت ذات وصف ناپذیرش را برای انسان‌ها میسّر می‌سازد. عرفا و حکما، آدم را به اعتبار آنکه همه‌ی اسماء را از خداوند آموخت، آیینه‌ی وجود حق و تجلّی اسماء و صفات او می‌شمارند. بنابراین وجود آدم، صورت مجمل عالم و هدف غایی نظام هستی است چرا که با آفرینش او اراده‌ی پروردگار به ایجاد موجودی که نمودگاه کمالات الهی باشد تحقّق یافته است. در داستان آدم آنچه بیش از هر چیز دیگر اهمّیّت دارد، دو مسأله است: 1- برگزیده شدن آدم به عنوان جانشین خداوند 2- تعلیم اسماء به آدم جهت شایستگی آدم برای خلافت الهی و برتری او نسبت به فرشتگان. مقصود از تعلیم اسماء از این حیث بوده که خداوند انسان را از قوا و حواسّ مختلف خلق کرده تا از طریق آن‌ها مستعد و مهیّا برای شناسایی حقیقت اشیاء و خواص آن‌ها گردد و نحوه‌ی فراگیری و معرفت حقیقی به این علم را از طریق الهام فطری در درون انسان به ودیعه گذارده تا هر انسانی به قدر ظرفیّت وجودی خود از آن بهره مند گردد. بانو امین در معنای اسماء تعلیم داده شده به آدم دو احتمال را پذیرفته است: 1- اسماء نام ملائکه باشد به اعتبار انواع و اشخاص آنها 2- اسم، لفظی دال بر معنا و غیرمقیّد به زمان‌های سه گانه است.اسماء الهی به حسب ازدواج آن‌ها با یکدیگر و توالدی که از این حیث حاصل می‌شود، غیر محصور و بی نهایت است. گرچه برخی آن‌ها را از حیث اصول و امّهات محصور دانسته اند. در این پایان نامه اسماء شش گانه «رحمان»، «رحیم»، «غفور»، «شکور»، «رزّاق» و «ودود» مورد بررسی قرار گرفته است. مخزن العرفان تفسیری ترتیبی، جامع و عصری است که با صبغه‌ی عرفانی تألیف شده است. از منظر بانو امین تجلّی اسماء الحسنای الهی ذیل آیات متناسب با مضمون و هدف آن‌هاست. این تناسب گاه ظاهر و صریح و گاه غیرصریح و باطنی است. ایمان به وحیانیت قرآن؛ تصدیق مصونیت قرآن از تحریف؛ معجزه دانستن قرآن؛ تأکید بر تفسیرپذیری قرآن و تأیید حجّیت ظواهر قرآن از مبانی عام تفسیری مخزن العرفان است. مبانی خاص بانو امین نیز عبارتند از: استناد به روایات؛ بهره گیری از عقل و اجتهاد؛ بهره گیری از دریافت‌های قلبی و شهود عرفانی. ضمن آن که در بهره گیری از دریافت‌ها و الهامات غیبی پیوسته بر چهار بینش: اجتهادی؛ فلسفی- کلامی؛ عرفانی و حدیثی خود متّکی بوده است.

صحیفه سجادیه متنی کهن از مجموعه متون دعایی، اثر امام سجاد(ع) امام چهارم شیعیان است. این کتاب مجموعه‌ای از معارف الهی می‌باشد که امام (ع) به علت شرایط سیاسی آن روزگار به زبان دعا بیان فرموده است. پرسش اصلی که در این پایان نامه مطرح می‌شود این است که، اخلاق اجتماعی چیست؟ اصول اخلاق اجتماعی در صحیفه سجادیه کدام است؟ نگارنده کوشیده است با مبنا قرار دادن کلام امام (ع) به شیوه‌ی کتابخانه‌ای ـ با تحلیل و تفسیرـ بند بند صحیفه سجادیه را مورد بررسی قرار داده و اصول اخلاق اجتماعی مندرج در آن را استنباط نماید. این پایان نامه در چهار فصل تنظیم گردیده است که در فصل اول به بیان مقدمه، بیان مسئله، روش و هدف تحقیق، فرضیات و ماهیت اخلاق اجتماعی ، زندگی نامه و شرایط اجتماعی امام سجاد(ع) و همچنین ویژگی‌های صحیفه سجادیه پرداخته شده است. و سپس در فصول بعدی در هفت محور کلی که عبارتند از : اخلاق خانواده، نحوه‌یسخن گفتن، آداب معاشرت، اصلاح و افساد، امر به معروف و نهی از منکر، عدالت و ظلم و مباحث مالی و اقتصادی به بررسی و تشریح بیست و سه اصل از اصول اخلاق اجتماعی صحیفه سجادیه می‌پردازد که از آن جمله : اصل مسئولیت در برابر خانواده، فروخوردن خشم، احترام به انسانیت، حسن خلق، عفو و بخشش، نرمی و مدارا، وفای به عهد، تواضع، عزّت نفس، دوست داشتن مردم، اصلاح فی مابین، خیرخواهی، مقابله سیئه با حسنه، نظارت اجتماعی، مسئولیت پذیری، عدالت و انصاف، مساوات و مواسات، اعانت به مظلوم، تعاون، اهتمام به امور مردم، عدم پذیرش سلطه کافران، ادای امانت و حرکت به نفع دیگران را می‌توان نام برد. در خاتمه ضمن نتیجه گیری کلی، پیشنهادهایی جهت روی آوری جامعه اسلامی به صحیفه سجادیه ارائه گردیده است.

انسان و صفات زشت و زیبای او در مطاوی شعر شاعران سنتگرای معاصر به رغم تفاوت ها و شدت و ضعف‌ها در بسامد و محتوا، بسیار وسیع بازتاب یافته است و هر کدام آنها به فراخور توان علمی و مراتب حکمی و عرفانی خود از منظر آموزه های دینی در تبیین آن صفات اهتمام ورزیده و رجاحت انسان شناسی دینی را در کلامشان تبلور داده اند. اما از آنجایی که تاکنون پژوهش مبسوط در این زمینه به سامان نرسیده و شعر بسیاری از این سخنوران ناشناخته و نکاویده مانده است و به تموج مبانی فکری و اعتقادی آنها در شعرشان پرداخته نشده است، لذا پژوهش مستقل در این خصوص ضروری به نظر رسید؛ از این رو نگارنده برای معرفی برخی از شاعران سنتگرا و معناگرای برخوردار از شم عرفانی یا فلسفی معاصر و تبیین نوع نگرش و بینش آنها و تطبیق مضامین تربیتی و تعلیمی کلام آنها و نیز آشنا کردن خوانندگان با این مفاهیم و مطالب، دست به این پژوهش زد. این سطور با این فرضیات رقم خورد که شاعران این پژوهش در نگاه به چیستی و کیستی انسان و انعکاس اوصاف زشت و زیبای او، تحت تأثیر آموزه های دینی قرار گرفته و با الهام از مبانی اسلامی، صفات انسان را به نکوهیده و پسندیده تقسیم کرده و فضیلت و رذیلت او را در اتصاف بدان صفات دیده اند. البته برخی از شاعران حکیم و عارف این نوشتار نظیر علامه هیدجی و حسن زاده آملی، تلاش کرده اند که با معارف و باورها و یافته های اخلاقی، عرفانی و فلسفی کلامشان را پر مغز و نغز کنند و شکل و صورت گفتارشان را بیشتر با جلوه های هنری و زیبایی های ادبی نیارایند.

دوستی خداوند، صادقانه ترین، خالصانه ترین و برترین دوستی هاست. به گونه ای که آن را (ذاتی) خوانده اند. دوستی ای که قبل از آفرینش انسان بوده است و پس از او نیز ادامه خواهد داشت. خداوند رحمان و رحیم هم بندگان شایسته دارد و هم ناشایست. ولی همگان را بایسته رحمت عام خود می داند و روزی رسان همگان است. این دوستی و دوست داشتن موضوعی است که در قرآن در طی آیات بسیاری بدان پرداخته شده که موضوع این رساله نیز بر این پایه استوار است. روش این پژوهش، کتابخانه ای و جستجو در منابع قرآنی و حدیثی، کلامی، فلسفی و عرفانی است که پس از جمع آوری داده ها به تحلیل و بررسی آنها پرداخته ایم.یکی از ستون های دین الهی بر پایه حب و عشق بنا شده است. مومنان واقعی تمام محبت خود را نثار حق تعالی نموده و فقط او را محبوب خود قرار می دهند «??????????? ??????????? ?????? ????? ??». پس لازمه ایمان، تحقق این دوستی و محبت است که اگر به حقیقت پیوست ایمان نیز کامل می شود. چرا که محبت، اخلاص و توحید را سبب می شود و همین محبت بستر دل و جان آدمی را برای پذیرش تمام خواسته ها و دستورات محبوب آماده می سازد، او را به همه چیز و در همه جا می بیند وناله عاشقانه سر می دهد: « ????? ?? ???????? ???????? ??????????». حب و محبت در قرآن به کار رفته است ولی واژه «عشق» نه، اما بسیاری از بزرگان و دانشمندان اسلامی واژه عشق را در مورد خداوند متعال به کار برده اند. هرچند که مخالفانی هم در این زمینه وجود دارند. آنچه خداوند دوست دارد در قرآن با فعل «یُحِبُّ» و آنچه را دوست ندارد با فعل «لا یُحِبُّ» بیان شده است. از طریق بررسی این آیات محبوب های خداوند استخراج شده و بنا به قاعده «یعرف الاشیاء باضدادها» غیر محبوب های الهی نیز شناخته می شود.کلمات کلیدی : قرآن، محبّ، رابطه ی انسان با خدا، صفات خدا، تفسیر قرآن.

سوال اصلی در این تحقیق، این است که آیا می‌توان با استفاده از برهان نظم، صفات الهی را اثبات کرد. نتیجه‌ای که از بررسی منابع اسلامی و غربی و با روشی تحلیلی توصیفی در ضمن این تحقیق به دست آمد این است که درباره میزان دلالت برهان نظم بر وجود خداوند بايد گفت اين برهان از طریق وجود نظم در عالم وجود ناظم را اثبات می‌کند. افزون بر این، این برهان با تمسک به وحدت رویه مشهود در سراسر عالم توحید ناظم عالم را نیز اثبات می کند. آری با برهان نظم می‌توان برخی از صفات خداوند را اثبات کرد. برای نمونه برهان نظم از توانایی لازم برای اثبات برخی صفات ذاتی مانند حیات و قدرت و برخی صفات فعلی مانند خالقیت برخوردار است. البته اين برهان توانايي اثبات صفت علم ذاتی خداوند را ندارد، زیرا اثبات صفت علم به وسيله برهان نظم متوقف بر تحقق متعلق علم در خارج است كه در آن صورت صفت مذکور از جمله صفات فعل و خارج از ذات خواهد بود. همچنین برهان نظم از اثبات علم و قدرت نامتناهی الهی عاجز است. افزون بر اين بايد گفت که آیه شریفه (لَوْ كانَ فِيهِما آلِهَةٌ إِلَّا اللَّهُ لَفَسَدَتا) بر توحید ربوبی دلالت می‌کند، همان معنایی که از برهان نظم نیز انتظار می‌رود.همچنین به اشکالات فخر رازی و دیوید هیوم در باب دلالت برهان نظم بر صفات الهی پاسخ گفته شده است.

علمای جامعه‌شناسی معرفت ، قایلند که همه آرای کلامی و فلسفی دارای زمینه‌ای سیاسی و اجتماعی‌اند، پیوستگی کلام و سیاست در خاورمیانه بسیار آشکار است و درست تا پیش از شروع عصر امویان، در منازعات سیاسی درون دولت اسلامی، تاثیر مسائل کلامی را در این گونه منازعات می‌توان پیدا کرد. انتقال خلافت به بنی‌امیه، پیامدهایی آشکار در زمینه‌های سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و اصول حکمرانی داشت . حوداث سیاسی که در پی مساله خلافت ، روی داد، دیدگاههایی به وجود آورد که براساس آنها نظریاتی با جلوه سیاسی، شکل گرفت و به سرعت قیافه مذاهب دینی به خود گرفت . این مذاهب به مساله اصول حکمرانی، توجه شدید داشتند و براساس دیدگاه خود، مبانی این اصول را تبیین می‌کردند و طبعا" حکومت و خلافت را تنها شایسته خود می‌دانستند. این دیدگاهها نخست در چهار مذهب متجلی شد: شیعه، خوارج، مرحبه و اهل سنت . بررسی‌هایی که تا به حال پیرامون مدل و نحل صورت گرفته، از دو زاویه بوده است : 1 - از نظر درستی و نادرستی اصل اعتقاد و مذهب ، که از این جهت جزو علوم عقلی است و در فلسفه و کلام باید مورد بحث قرار گیرد. 2 - از نظر آشنایی به زمان پیدایش و اطلاع بر خلاصه معتقدات این مذاهب و تحولات تاریحی بدون لحاظ جرح و تعدیل و اثبات و نفی، که مربوط به تاریخ و بویژه تاریخ مذاهب است . هر پژوهشگری که قصد تتبع و کاوش در مورد هر یک از مذاهب اسلامی داشته باشد، چاره‌ای جز این ندارد که به کتب کلامی و تاریخ مذاهب ، مراجعه کرده و مقصود خود را از منابع، استخراج کند. از سویی پژوهندگان بسیاری وجود دارند که نیازشان به آشنایی با یک مذهب ، کاملا" جانبی و ضمنی است (کمااینکه دانشجویان ادبیات فارسی و عربی، در مواجهه با متون، چنین نیاز جانبی را احساس می‌کنند)، علاوه براین معمولا" همه آن منابع و ماخذ در دسترس نبوده و فارسی‌زبانان با آنها، مانوس نیستند. اینجاست که ضرورت تالیف فرهنگنامه‌هایی درخصوص معرفی مذاهب ، بخوبی نمایان می‌شود و از این رو برخی صاحبنظران را بدین کار واداشته است . کتاب "معجم‌الفرق الاسلامیه" اثر شریف یحیی الامین، از زمره چنین کتابهایی است . نویسنده کتاب اگرچه اثری آکادمیک ارائه نداده، اما توانسته با مراجعه به منابع دست اول (و حتی با نقل دقیق عبارت آنها)، در حدود 480 فرقه اسلامی را معرفی کند و خواننده را از جستجوی مستقیم در کتابهای کلام و تاریخ و فرق، بی‌نیاز گرداند. در ترجمه کتاب ، سعی برآن بوده که حتی‌المقدور ترجمه‌ای روان و ساده و تعهد به متن ارائه شود و پیداست که چنین کاری در مورد مقالاتی که از کتب مربوط به قرون پنجم و ششم هجری قمری، برگرفته شده‌اند، چندان آسان نمی‌نماید. همچنین بر آن بوده‌ام تا برخی مذاهب و فرق از قلم افتاده را که نویسنده به خاطر عدم دسترسی بدان منابع، در فرهنگنامه خود بدانها اشاره نکرده (همچون برخی فرقه‌های صوفیه)، به کتاب بیفزایم، البته حتی‌المقدور سعی برآن بوده که از فرقه‌هایی که شناخت آنها به نحوی به فهم فرهنگ و ادبیات فارسی، کمک می‌کند، سخنی به میان آید.

بحث صفات خدا یکی ازشیرین ترین مباحث خداشناسی است . این مباحث درزمان اکثرپیامبران به صورت ابتدایی مطرح بوده است اما در آغاز طلیعه اسلام و در زمانپیامبر اکرم (ص) با این سئوالات توسعه پیدا کردکه :آیا خدا کیفیت و صفتی دارد؟ آیا فکر و اندیشه و حواس ما می تواند صفات او را ادراک کند ؟ آیا خداوند طبق ظاهرآیات دارای دست و گوش و چشم و صورت است ؟ یا این آیات باید با تیغ تأویل کالبدشکافی شود ؟ و … موضوع اصلی این رساله “ تشبیه و تنزیه ” است کـه یکی ازمسائل مهم در بحث صفات خداست . این رساله درسه فصل تنظیم شده است در فصل اول طرح تحقیق ارائه شده کـه شامل مقدمه ، اهمیت و ضرورت تحقیق و تعاریف اصطلاحات است . در فصل دوم به پیشینه نظری تحقیق در متون کلامی و فلسفی و عرفانی پرداخته ایم و ازاین رهگذر به آراء سلف مسلمین و أئمه معصومین در خصوص آیات تشبیه و تنزیه اشاره کرده واقدامات تأویلگرایانه پیشوایان دینی را در خصوص آیات تشبیه مطرح کردیم ، آیاتی کـه خداوند را به داشتندست و چشم و گوش و صورت توصیف می کند .سپس به ترتیب زمانی به جستجوی پیشینه نظری مسئله تشبیه و تنزیه در آراء بیانیه ـ زیدیه – مرجئه ـ معتزله ـ اشاعره پرداخته و آنگاه بطور مشروح این مسئله را ازدیدگاه هشام بن حکم کـه در این مورد اتهامات ناروایی به او زده اند ،مورد بررسی قرار دادیم . و سپس تشبیه و تنزیه را ازدیدگاه موسی بن میمون و ابن تیمیه وعلامه حلی مطرح کرده وتا اینجا پیشینه نظری تشبیه و تنزیه را در متون کلامی مورد توجه قرار داده ایم . سپس به بررسی این مسئله در متون فلسفی پرداخته و قسمت اصلی این فصل را به دیدگاه صدرالمتألهین و تفسیرایشان ازتشبیه و تنزیه اختصاص داده و جلوه حکمت تشبیهی و تنزیهی را در آثار وی به تماشا نشسته ایم . دیدگاه حاجی سبزواری آخرین نظریه ای است کـه در این رساله پیرامون تشبیه و تنزیه ازمتون فلسفی انتخاب و ارائه شده است . سپس به بررسی این مسئله در متون عرفانی پرداخته ایم . به همین منظور ابتدا دیدگاه ابن عربی را ازمجموعه آثارش استخراج و بیان کردیم . او در کتاب “ فتوحات مکیه ” بشدت اهل تنزیه است اما در کتاب “ فصوص الحکم ” طرفدار تشبیه است . سپس“تئوری جمع ”‌را براساس آراء ابن عربی توضیح داده ایم . آنگاه همین تئوری را در آثار شیخ عبدالکریم گیلانی و عبدالرحمن جامی به اختصار جستجو کردیم . فصل سوم این رساله به تجزیه و تحلیل یافته های تحقیق اختصاص دارد . ازآنجاکه تمام مباحث صفات خداوند در متون کلامی و فلسفی ازدو حیثیت “ هستی شناختی ” و “ معرفت شناختی ” برخوردار است به توضیح این دوحیثیت پرداخته و یافته های تحقیق را درفصل دوم ازهمین دوزاویه طبقه بندی کردیم . سپس تقسیمات معنا شناختی صفات خدا را مطرح کرده و در پایانبه مفسرهای مختلف ثنائیه تشبیه و تنزیه اشاره کردهوقالبها و فرمولهایی را مطرح کردیم کـه متکلمین و فلاسفه درتفسیر و تأویل صفات خداوند مورد استفاده قرار داده اندوالسلاممحمد حسین ایراندوست

چکیدهفلسفه صدرایی و حکمت متعالیه با مبنا قرار دادن عقل در کنار نقل و نقل در کنار عقل می تواند در تبیین مسایل مختلف اسلامی ورود پیدا کند و پایه های نظری و کاربردی علوم تجربی و علوم دیگر را استحکام بخشد.معتقدیم همان طور که با اثبات «جسمانیه الحدوث و روحانیه البقاء» بودن روح و نیز «حرکت‏جوهرى‏» در حکمت متعالیه صدرایى بسیارى از مسائل فلسفه نظرى دگرگون شده، بسیارى از مسائل اخلاقى نیز دگرگون خواهند شد. مقامات وجودی نفس تاثیر پذیری مستقیمی از صفات رذیله و یا صفات حسنه اخلاقی دارند ، نفس برای ارتقاء رتبه به مقامات و درجات بالاتر درمسیر استکمالی - اشتدادی ، از صفات اخلاقی کسب فیض می کند وحرکت جوهری نفس دررتبه بالاتر از نباتی وابستگی آشکاری به کسب مقامات وجودی – اخلاقی دارد . در این حرکت استکمالی – اشتدادی، صفات اخلاقی به مثابه وجودهای تشکیک پذیری هستند که رتبه ی نفس را تعین می بخشند. دستاورد این تفکر اثبات نوعی تشکیک و یا به عبارت دقیق تر ، حرکت اشتدادی – استکمالی در صفات اخلاقی است که طبق مبانی صدرالمتالهین در سایه حرکت جوهری نفس، که یک حرکتی استکمالی بشمار می‌آید، لاجرم حرکتی اشتدادی هم شکل می‌گیرد که هر نفس انسانی با توجه به توجهات و نیات الهی که دنبال می‌کند و خلوصی که در مقام اکتساب صفات اخلاقی بکار میگیرد می‌تواند به بینهایت مقام و رتبه ی وجودی دست پیدا کند .در حقیقت صفات و سجایای اخلاقی اموری واقعی و وجودی هستند که تشکیک پذیرند و حرکت استکمالی – اشتدادی نفس را شکل می دهند.

این پایان نامه در چهار بخش علم الهی از دیدگاه غزالی و طباطبایی را بررسی می کند. بنیاد دیدگاه غزالی در علم خداوند به ذات خود بر حی بودن اوست حدوث عالم دلالت براراده خداوند و اراده دلالت برعلم دارد و هر دو بر حیات و هر موجود زنده ای به خود علم دارد اصلاحی بودن به شعور به نفس و علم به ذات است. گذشته از آن آنگاه به دیگران علم داده است به خود به نحو اعلی علم دارد. غزالی بر علم خداوند به موجودات دلیل می آورد که وجود یا حادث است یا قدیم و قدیم ذات و صفات خداوند است و ماسوای کل حادث به اراده اوست و از این روی معلوم مرید او از نگاه غزالی جزییات نامتناهی در آینده هم مانند ذات و صفات خداوند به علم ازلی نامتناهی غیر کسبی و غیرضروری مبتنی بر اراده قدیم مکشوف اوست. از نظر علامه طباطبایی خداوند مجرد از ماده و خالی از قوه است و هرچیزی که چنین باشد به خود علم دارد (علم به ذات) و علم حضور شیء برای شیءو چون خداوند وجود صرف و بسیط است و وحدت است و وحدت حقه دارد همه کمالات را به گونه برتر و والاتر بدون تمایز و جدایی از یکدیگر دارد. به همین دلیل او به همه موجودات در مرتبه ذات خود علم حضوری ازلی ضروری و .... تفصیلی در عین اجمالی و اجمالی در عین تفصیلی دارد. (علم قبل از ایجاد). از آنجا که همه موجودات معلولهای خداوند هستند وجودهای رابطی دارند و معلول عین ربط به علت است و وابسته به او و با یک یا چند واسطه به او منتهی می شوند معلوم حضوری خداوند در مرتبه وجودشان به صورت متکثر متمایز فعلی و واقعیت مند است اگر مجرد باشند به خود آنها واگر مادی باشند به صورشان (علم بعد از ایجاد) طباطبایی همچنین امکان تبیین علم تفصیلی را براساس اطلاق وجودی خداوند لازمه فرض وجوب وجود بالذات طرح می کند که نظر خاص اوست.