جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

نظریه «حکومت اسلامی» یا گفتمان تفکیک‌‌ناپذیری دین از سیاست از گفتمان‌های مشهوری است که توسط برخی از فقهای شیعه در تاریخ تشیع به­عنوان راه نجات جوامع شیعی از بحران‌های گوناگون ارائه شده است. در این گفتمان، اسلام به­مثابه یک ایدئولوژی جامع در نظر گرفته شده که دنیا و آخرت انسان را در برگرفته است و برای همه حوزه‌های زندگی دستورها و احکام روشنی دارد. در این چارچوب، پژوهش حاضر در پی آن است که چرایی ارائه طرح حکومت اسلامی را از منظر دو تن از فقهای شیعه معاصر، یعنی امام خمینی و آیت‌الله سیدمحمدباقر صدر واکاوی کند. این پژوهش می‌کوشد ضمن بررسی شرایط تاریخی، سیاسی، اجتماعی و مذهبی حاکم بر دو کشور ایران و عراق، به بررسی عوامل مؤثر بر طرح این نظریه بپردازد. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد شرایط سیاسی حاکم بر دو کشور از جمله استبداد داخلی و استعمار خارجی، نفوذ اندیشه‌های انحرافی و همچنین موقعیت جغرافیایی و بافت جمعیتی دو کشور به‌مثابه عوامل تأثیرگذار، در ارائه طرح تأسیس حکومت اسلامی مؤثر واقع شده است. این پژوهش با رویکرد «توصیفی - تحلیلی» و با روش «تاریخی» به گردآوری داده­ها بر اساس مطالعات کتابخانه‌ای و اسنادی پرداخته است.

دوران تسلط خاندان آل ‌بویه بر دارالخلافه بغداد (334-447ق)، که به «قرن شیعه» معروف است، اغلب به عنوان دوره‌ای از احیای فرهنگی و علمی در جهان اسلام شناخته می‌شود. این پژوهش با بهره‌گیری از رویکرد تاریخی- تحلیلی، به بررسی تأثیرات و میراث این دوره بر روابط میان پیروان مذاهب اسلامی ‌پرداخته است. نتایج پژوهش نشان می‌دهد که در نیمه اول قرن شیعه، امیران بویهی با تکیه بر اقتدار نظامی و به­کارگیری سیاست‌های غیر مذهبی، موفق به ایجاد تعادلی میان سران سیاسی، نظامی و مذهبی داخل و خارج از قلمرو خود شدند. این تعادل قدرت، زمینه‌ساز ترویج رواداری مذهبی و همگرایی بیشتر میان مذاهب گردید و به تبع آن، رشد و توسعه علمی و فکری را به همراه داشت. در این فضای نسبتاً باز، علمای امامیه توانستند با بهره‌گیری از فرصت‌های به‌وجود‌آمده و به‌کارگیری رویکردی تقریبی، زمینه‌های رشد هویتی، فقهی و کلامی مکتب تشیع را در جهت همپایگی با مذاهب اهل سنت فراهم آورند. اما در نیمه دوم این قرن، با تغییر در مناسبات قدرت و افزایش تنش‌ها، شرایط دگرگون شد. جامعه اهل سنت بغداد با هدایت خلیفه عباسی، به تقویت سنت‌گرایی و احیای مکتب تسنن پرداخت و مشروعیت نظریه‌های غیر سنی خلافت و راست‌دینی شیعیان و معتزله را به چالش کشید. بدین­روی، برای قرن شیعه می‌توان میراثی دوگانه و ترکیبی از همگرایی و واگرایی میان مذاهب اسلامی تصور کرد؛ دوره‌ای که همزمان بستر همکاری و رشد مشترک و نیز زمینه تقابل و تفرقه را فراهم ساخت.

نگاه غیر تعمیم­گرا به هویت ملی و وابسته دانستن آن به اندیشه‌های سیاسی، در مطالعات جغرافیای سیاسی- انتقادی در سالیان اخیر مورد توجه بسیار قرار گرفته است. در این زمینه یکی از مکاتب زمینه‌­ساز در باب مطالعه چگونگی برساخت بُعد جغرافیایی هویت ملی در ذیل مکتب «پدیدارشناسی»، به رهیافت‌ «پدیدارشناسی روح» هگل بازمی‌گردد که شناخت پدیدار را مستلزم این­همانی عینیت و ذهنیت در دوره‌ای از تاریخ و حاصل خودآگاهی اندیشه سیاسی می‌داند که توسط دولت در جهت معنا بخشیدن به این باهم بودگی مطرح می‌گردد. در این زمینه یکی از مهم‌ترین تحولات سیاسی عصر صفویه (1501- 1724م) تبدیل مذهب تشیع به اندیشة سیاسی حکومت و استفاده از آن برای شکل‌دهی به هویت ملی در ایران بود. این پژوهش کوشیده است با اتکا به روش «تفسیری» و در چارچوب مفهوم «پدیدارشناسی روح» هگل مؤلفه‌های اصلی اندیشة سیاسی تشیع را در برساخت هویت ملی ایران در دو مقیاس ملی و فراملی بررسی کند. یافته‌های تحقیق نشان می‌دهد خوانش حکومت صفوی در این دوره از آموزه‌های مذهب تشیع موجب اعطای مشروعیت و جایگاه معنوی به پادشاهان و از جمله انتساب آنها به امامان شیعی گردید و به دنبال آن امکان محوریت یافتن پادشاه در برساخت هویت ملی فراهم آمد. از سوی دیگر، حکومت صفویه با سیاسی نمودن مذهب تشیع، آن را در تضاد با برابرنهاد (آنتی تز) خود قرار داد، به گونه­ای که در این دوره غیریت‌سازی جغرافیای سیاسی (ژئوپلیتیک) با حکومت اهل سنت عثمانی و ازبک نیز در مقیاس فراملی در برساخت هویت ملی مردم ایران مؤثر بود.

جامعه لبنان در خاورمیانه به‌خاطر زیست‌بوم پیروان ادیان مختلف، جامعه‌ای متکثر محسوب می‌گردد و این فرصتی مناسب برای‌ شناخت شهروندان و پیروان ادیان، مذاهب و اقوام از یکدیگر است‌. از سوی دیگر این جوامع مستعد تنش­ها و منازعه‌های دینی، مذهبی و قومی نیز هستند. از دیگر ویژگی‌های این جوامع، داشتن شکاف‌های متراکم‌ اجتماعی است. نقش نخبگان فکری و مذهبی در ایجاد تعامل، هم‌افزایی و همزیستی مسالمت‌آمیز یا‌ به­عکس ایجاد تقابل، منازعه و فرسایشِ منابع بالفعل و بالقوه جامعه، بسیار مهم و اساسی است. امام موسی صدر یکی از شاخص‌ترین رهبران شیعه در تاریخ معاصر است که با اتکا به سازوکار «اجتهاد پویا» و به‌کارگیری روشی جدید در قرآن‌پژوهی و ارائه تفسیرهای اجتماعی - سیاسی از قرآن، علاوه بر هویت‌بخشی به شیعیان لبنان در سطح ملی، منطقه‌ای و بین‌المللی، به تعامل، هم‌افزایی و گفت‌وگو بین ادیان، مذاهب و اقوام همت گماشت و تجربه­ای موفق و قابل ‌تعمیم به جهان اسلام و در سطح جهان ارائه داد. ایشان الگوی تعاملی خود را بر اساس تفسیر عقلانی از قرآن و بر اساس نیازها، معضلات و مسئله‌های جهان اسلام و جامعه لبنان راهبردی کرد. با چنین رویکردی پرسش اصلی این است که روش قرآن‌پژوهی و راهبرد قرآنی امام موسی صدر برای توسعة جامعه لبنان، جامعة شیعیان و جهان‌ اسلام چیست؟ مدعای مقاله این است که مهم‌ترین راهبرد قرآنی ایشان گفت‌وگوی دائمی در عرصة عمومی و استفاده از تجربة زیسته بشر در گسترة تاریخ اجتماعی انسان، برای تبدیل پیام‌های اجتماعی قرآن به نهادهای راهبردی در جامعه است؛ از جمله مسئله احسان اجتماعی، دفاع مشروع، نقش برابر همة اقوام و ادیان در اداره جامعه و به تعبیر دیگر، حکمرانی بر اساس خرد و مشارکت جمعی و چگونگی فعال ‌کردن ظرفیت‌های اقتصادی، اجتماعی، سیاسی جامعه برای بهبود و ارتقای سطح زندگی و توانمندسازی مردم.

«نشانه‌شناسی» به ‌طور ساده علمی است که به بررسی نشانه‌ها، از جمله شناخت نمادهای مذهبی می‌پردازد. ازآن­رو که در دوره صفویه فلزکاری از اهمیت زیادی برخوردار و دارای ارزش‌ فرهنگی، هنری و مذهبی در ابعاد مادی و معنوی بود، پژوهش حاضر با هدف بررسی نشانه‌شناسی نمادهای مذهبی در فلزکاری دوره صفوی، به این سؤال پاسخ داده که کدام نمادهای مذهبی در نقوش (هندسی و خیالی) در فلزکاری صفوی کاربرد داشته‌اند؟ روش پژوهش «توصیفی - تحیلی» بوده و جمع‌آوری اطلاعات با استفاده از منابع اسنادی، مشاهده و مصاحبه صورت گرفته است. نتایج پژوهش حاکی از آن است که مهم‌ترین نمادها در نقوش (هندسی و خیالی) نمادهای شمسه، اژدها، سیمرغ، کتیبه‌های نمادین و کلاه قزلباش بوده است. بسیاری از نمادها معانی قبلی خود را از دست داده و دربر گیرنده مطالبی با مضامین دعایی، مدحی، ادبی یا قرآنی هستند و یکی از مشترکات آنها شعار شیعه و نام بردن از اسامی مبارک امامان معصوم‰ یا آیات قرآنی است. بنابراین آثار مذکور وظیفه‌ای غیر از رساندن اصل پیام به مخاطب به عهده داشته‌اند و آن انتقال پیام مذهبی و مذهبی ساختن ظاهر و روح آثار است.

بازتولید اندیشة نهفته در هر متن با دستیابی به گفتمان‌هایی که کارگزاران اجتماعی در افکار عمومی می‌سازند، امکان‌پذیر است. ون لیوون در نظریه‌ای گفتمان­مدار از رویکردهای تحلیل گفتمان انتقادی، لایه‌های پنهان متن را با تأکید بر کارگزاران اجتماعی بررسی کرده و شیوه‌های بازنمایی آنها را آشکار ‌ساخته است. این پژوهش بر پایة مؤلفه‌های «جامعه‌شناختی- معنایی» در الگوی ون لیوون، متون نقر شده بر سکه‌های دورة شاه اسماعیل اول صفوی را به روش «توصیفی - تحلیلی» بررسی کرده و قابلیت کارکرد این رویکرد را در مطالعة متون نقر شده بر سکه‌ها سنجیده و شیوة بازنمایی کارگزاران اجتماعی در ساختارهای زبانی و رابطة ایدئولوژی و قدرت را در لایه‌های پنهان این متون نشان داده است. نتایج حاصل از این پژوهش نشان می‌دهد شاه اسماعیل اول علاوه بر استفاده از شعارهای روی سکه برای یکپارچگی هویت ملی و دینی مردم، از این متون برای تهدید دشمان، تشجیع سپاهیان و نشان دادن اقتدار و قدرت آسمانی خود بهره برده است. پرکاربردترین مؤلفة گفتمان­مدار در رسیدن به این اهداف، اظهار از گونة نام­دهی و طبقه‌بندی است.