جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در این مقاله با روشی توصیفی، تحلیلی و مقایسه‌ای به دو متأله بزرگِ مسیحی در دورۀ مدرن، فریدریش شلایرماخر و کارل بارت، و خصوصاً تحولی که آن‌ دو در الهیات مسیحی پدید آوردند، پرداخته شده‌است. مقایسۀ این دو اندیشمند، نشان‌دهندۀ ربط و نسبتی بین دیدگاه‌های نسبتاً معارض آنهاست. آن‌ها کوشیدند، نوعی از شورمندی‌ در دیدگاه‌های الهیاتیِ زمانه‌شان پدید آورند، لیکن با توجه به مشکلی که در آن الهیات می‌دیدند، این شورمندی را با تکیه بر مبانیِ مختلفی وارد کردند. شلایرماخر بر احساسِ بشری و شهود و پارسامنشی تأکید داشت و بارت بر امری آن‌سویی و کاملاً متفاوت از تجربۀ بشری. به همین ترتیب، اکثرِ دیدگاه‌های آن‌ها خصوصاً دربارۀ کتابِ مقدس و کلامِ خدا و مسیح، تفاوت‌هایی دارد. به‌رغم این تفاوت‌ها، بارت معتقد بود، با تفسیری مبتنی بر روح‌القدس یا مبتنی بر مسیح‌شناسیِ بارتی از شلایرماخر می‌توان به تأسیس پلی بین دیدگاه‌های شلایرماخر و او امیدوار بود.

در مجموعه کتب عهد جدید، کتاب اعمال رسولان از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. این اهمیت را می‌توان در نکاتی همچون اطلاعاتی که درباره تأسیس و گسترش کلیسای اولیه مسیحی به لحاظ جغرافیایی و الهیاتی همراه با گزارشی از مأموریت‌های تبشیری رسولان ارائه می‌کند، و به‌ویژه نقشی که این داده‌ها در معرفی پولس رسول، تأیید شخصیت رسولانه او و تلاش‌های بی‌وقفه‌اش در لحظات بحرانی صدر مسیحیت و دفاع از پیام مسیح در برابر معارضان یهودی و غیریهودی دارد، بررسی و تحلیل نمود. در این راستا، کتاب اعمال رسولان، به مثابه حلقه ارتباط میان دو مجموعه «اناجیل» و «رسالات» پولس در سدۀ نخست به‌شمار می‌آید. افزون بر این، شبهات موجود در باب نویسنده این کتاب (لوقا) و حجیت و سبک نگارش او، و اتفاق‌نظر بر یکی‌بودن نویسنده دو کتاب اعمال و انجیل لوقا، و توالی و پیوستگی موضوعی آنها که نهایتاً این دو را ذیل عنوان «تاریخ لوقا» به منزله یک «کتاب مرجع» قرار می‌دهد، بحث و فحص می‌شود. در واقع، تبیین ویژگی‌های تاریخی، محتوایی و الهیاتی این کتاب در همسازی با بستر هلنیستی زمانه که سبب جایگاه خاص آن شده، مد نظر این مقاله‌است.

قاعدۀ زرین اخلاق، که اغلب با عبارت «آن‌چه برای خود می‌پسندی، برای دیگران نیز بپسند» شناخته می‌شود، از دیرباز در ادیان و فرهنگ‌های مختلف مطرح و مورد توجه قرار گرفته است. از میان تعاریف ارائه شده در فرهنگ‌های مختلف و به زبان‌های گوناگون، تعریفی که هری ج. گنسلر در کتابش، اخلاق و قاعدۀ زرین، ارائه کرده است، جامع‌تر و مقبول‌تر می‌نماید: «با دیگران فقط به-گونه‌ای رفتار کنید که رضایت دارید با شما در شرایط مشابه، همان‌گونه رفتار شود». مسألۀ مطالعۀ پیش‌رو، این است که خاستگاه این قاعدۀ اخلاقی چیست و چه خصوصیتی در این قاعده وجود دارد که سبب شده است، صرف‌نظر از نوع دین، فرهنگ و دوران زندگی، مورد توجه مخاطبان و موافقان بسیاری قرار بگیرد. در این مقاله، به روش توصیفی-تحلیلی و با بررسی منابع اسلامی، روایات موجود در این حوزه و دسته‌بندی آن‌ها، در‌می‌یابیم که علت پویایی و بقای این قاعدۀ اخلاقی در ادیان و مکاتب گوناگون، تمایل عقل و فطرت به مفاهیمی مانند عدالت، تواضع و انصاف است که طبق روایات اسلامی، این مفاهیم، خاستگاه رعایت قاعدۀ زرین اخلاق هستند و در نهایت نتیجه گرفته می‌شود که خاستگاه قاعدۀ زرین اخلاق طبق روایات، فطرت انسان و پذیرش عقلی این قاعده است و از میان گزاره‌های طرح شده توسط جاناتان هایت در مورد ریشۀ مسائل اخلاقی، این مطالعه بر رویکرد ذات‌گرا تأکید می‌کند.

ابن‌عربی، از یک سو، دربارۀ «خودگرایی سرشتی» سخن می‌گوید و تأکید می‌ کند، سرشت انسان چنان است که گرایش حاکم بر اعمالش، کسب خیر فردی است، و آدمی خود می‌داند که ثمرۀ هر عملی، از لحاظ مادی یا معنوی، به خود او باز می‌گردد؛ اما شیخ اکبر از سوی دیگر، بر «دیگرگرایی اخلاقی» با محوریت شفقت و کاستن از درد و رنج‌های همۀ انسان‌ها تأکید می‌کند. مسئله مقالۀ حاضر این است که چگونه سازگاری‌ میان خودگرایی سرشتی و دیگرگرایی اخلاقی امکان‌پذیر است؟ به‌منظور پاسخ به این پرسش با روش توصیفی-تحلیلی، ابتدا خودگرایی سرشتی بر اساس مبانی عرفانی ابن‌عربی دربارۀ مظهریت خاص اسمایی انسان‌ها و استعدادهای اعیان ثابته‌شان و فردانیت‌ آنها از حیث سلوک معنوی و نیز غایت شخصی‌شان تبیین می‌شود؛ آنگاه با تکیه بر دیدگاه ابن‌عربی دربارۀ خلقت انسان‌ها به صورت الهی و یگانگی بنیادین‌شان، دیگرگرایی اخلاقی بر مبنای حرمت ذاتی انسان‌ها و بازگشت خیر هر عمل خیرخواهانه به خود فرد، البته با وسعت دادن معنای «خود» به‌ «خود کلی»، توجیه می‌شود و در نهایت، با تأکید بر توقف خیر و سعادت فردی بر خیر و سعادت جمعی، سازگاری مذکور نشان داده می‌شود.

در عرفان اسلامی، شناخت انسان از ارکان مهم دستیابی به معرفت حقیقی به شمار می‌رود و به همین دلیل توجه به دیدگاه‌های انسان‌شناختی عرفا در تبیین مبانی و اصول بینش عرفانی آنان دارای اهمّیت بسیاری است. ما در این پژوهش، مولوی و ابن‌عربی را به‌عنوان نمایندگان سنّت اول و دوم عرفانی در نظرگرفته‌ایم؛ مولوی به‌عنوان عارف بزرگ سنّت اول که وسیع‌ترین مجال را برای طرح دیدگاه‌های این سنّت در حوزۀ انسان‌شناسی فراهم کرده‌است و محیی الدین ابن‌عربی به‌عنوان چهرۀ برجستۀ سنّت دوم عرفانی که آرا و اندیشه‌های عرفانی وی، الهام‌بخش بسیاری از بزرگان عرفان و ادب اسلامی بوده‌است. مقالۀ حاضر، از طریق مقایسه و تطبیق دیدگاه‌های مولوی و ابن‌عربی دربارۀ کلیّات مبانی انسان‌شناسی، بررسی مراتب انسان و تبیین ویژگی‌های انسان‌های کمال یافته، به این پرسش پاسخ می‌دهد که آیا نظام فکری و مبانی عرفانی این دو عارف پرآوازه، متفاوت از یکدیگر‌اند.

شیخ روزبهان یکی از مشایخ تأثیرگذار در تحول جریان تصوف است که به سبب پیچیدگی‌های نظام اندیشگانی و زبانی‌اش کمتر شناخته‌ شده‌است. یکی از این پیچیدگی‌ها که در مرکز نگرش عرفانی وی قرار دارد و با تثلیث بنیادین ساختار فکری او یعنی: «عشق، زیبایی و تجلی» و نیز مراحل سه‌گانۀ سلوک روزبهانی پیوندی ناگسستنی برقرار می‌کند، اصطلاح «التباس» و لایه‌های مختلف معنایی آن است. به رغم پیچیدگی مفهوم «التباس» و اهمیت آن در زمینۀ ادراک جهان‌بینی عرفانی روزبهان، تاکنون تحقیقی که تمام جوانب این اصطلاح را روشن گرداند، انجام نشده‌است. در این پژوهش با تفحص و غور در آراء شیخ، روشن می‌شود که اصطلاح التباس در نگرش شیخ، دو معنای کلی دارد؛ نخست، التباس در معنای سادۀ پوشش و لباسی از جنس طاعت، نور و زیبایی است و دوم، در معنای حجاب یا واسطه‌ای است که ظرف تجلی است و تجلی از مسیر همان حجاب رخ می‌دهد. «التباس» در معنای دوم خود، کارکردی بسیار اساسی در تمام منازل سلوک شیخ دارد. اگر سلوکِ مبتنی بر منظومۀ فکری روزبهان را دارای سه منزلگاه اصلی (عشق انسانی، عشق الهی، معرفت و توحید) فرض کنیم، التباس، با سه لایۀ معنایی گوناگون، یعنی تجلی التباسی از نوع اول، تجلی التباسی از نوع دوم و تجلی التباسی از نوع سوم، در تمام مراحل حضور فعال دارد.

پژوهشگران معاصر به بنیادهای فکری جریانات معنوی اسلام در موضوعاتِ مرتبط با حیات مادی و شیوه‌های زندگی دنیایی کمتر توجه کرده‌اند. کسب و کار، از جملۀ این مقولات است که در دوران معاصر اهمیت ویژه‌ای یافته و از قضا، در معنویت اسلامی نیز به ابعاد اخلاقی و معنوی آن توجه شده‌است. ملامتیان خراسان که از اصیل‌ترین گروه‌های معنویت‌گرای ایرانی در دوران اسلامی‌اند، نگرشی ویژه به کسب و کار به‌مثابه امری معنوی داشته‌اند. توجه به مبانی فکری و شیوۀ عملی برجسته‌ترین نمایندگان اهل ملامت (حمدون قصار، ابوالحفص حداد و عثمان حیری)، با روش تحلیل متنی، نشان می‌دهد که تأکید آنان بر ملامت نفس و در پی آن، پنهان داشتن سلوک و مبارزه با ریاکاری، سبب نقد آنان از کسانی شده که به بهانة زهد و توکل، بر ترک کسب و کار توصیه می‌کرده‌اند. اندک گزارش‌های موجود نشان می‌دهند که اهل ملامت هم در عرصۀ نظر و هم در عرصۀ عمل، کار را وسیله‌ای برای رشد باطن و مبارزه با نفس می‌دانسته‌اند. در نظر آنان، کار بهترین راه برای کسب روزی حلال است و با پرداختن به آن، علاوه بر خوارداشتن نفس، سالک از سقوط در دام ریاکاری رها می‌شود و اینکه، کار نه‌تنها با دو آموزۀ توکل و فقر منافات ندارد، بلکه، چون یکی از بهترین راه‌های اخفای سلوک است، پرداختن به آن ضروری است.

چارلز هارتسهورن (1897-2000 م) سرشناس‌ترین فیلسوف و الهیدان پویشی، پس از وایتهد (1861-1947 م)، است. وی در پیِ نقد این وجه از خداباوری سنتی، که به‌واسطۀ تعالی‌گرایی، مانع ارتباط دوسویه میان خدا و جهان است، بدیل متفاوتی را مطرح می‌کند، که مطابق آن، خدا واجد دو قطب انتزاعی و غیرانتزاعی (بالفعل)، فرض می‌شود. به زعم او، قطب انتزاعی خداوند مطلق و تغییر‌ناپذیر است و قطب بالفعل او نسبی و تغییر‌پذیر؛ و به‌واسطه همین قطب تغییرپذیر است که خداوند، جهان را در خود جای می‌دهد. به‌نظر می‌رسد، همین نگرش دوقطبی هارتسهورن به ساحت الهی است که به نظریۀ «همه‌درخداانگاری» انجامیده‌است. پژوهش حاضر، با روش تحلیلی-انتقادی، ضمن تحلیل نظریۀ «همه‌درخداانگاری» و استخراج مشخصه‌های آن از آثار هارتسهورن، به بررسی خداباوری دوقطبی به‌عنوان بن‌مایۀ اصلی «همه‌در‌خداانگاری» می‌پردازد. یافته‌های پژوهش پیش‌رو حکایت از این دارند که «همه‌درخداانگاری»، متضمّن پیامدهایی، چون زمانمند شدن خدا و علم او، تغییرپذیری کمال الهی، تأثیرپذیری خدا از مخلوقات، حلول خدا در جهان و محدودیت قدرت الهی است. دیدگاه‌های هارتسهورن، همچنین به‌خاطر تأکید بر پویش و تغییرپذیری خداوند، نمی‌تواند به‌عنوان جایگزین مناسبی برای خداباوری سنتی پذیرفته شود. با وجود این، در جهان‌شناسی هارتسهورن، چون خدا و مخلوقات به‌عنوان هویّاتِ متمایز از یکدیگر، به رسمیت شناخته شده‌اند، نظام فکری او متمایز از اندیشۀ «همه‌خداانگاری» است که یکسانی و همسانی خدا و جهان را مسلم فرض می‌کند.

عشق، از مباحث پربسامد در عرفان اسلامی است که از دیرباز، محور اندیشه و سخنوری بسیاری از شاعران و نویسندگان بوده‌است. در شعر عرفانی-عاشورایی نیز عشق یکی از مضامین پرکاربرد است؛ چنان‌که در منظومه‌های زبده‌الاسرار صفی‌علیشاه اصفهانی (به‌عنوان اولین منظومۀ عرفانی دورۀ قاجار) و گنجینه‌‌الاسرار عمان سامانی (به‌عنوان بارزترین منظومۀ عرفانی این دوره) اشارات آشکار و پنهانی به عشق حقیقی شهیدان کربلا و به‌ویژه امام حسین(ع) دیده می‌شود. مسألۀ اصلی پژوهش حاضر، تطبیق، توصیف و تحلیل موتیف «عشق» و عناصر متعلق به آن در شعر این دو شاعر و چگونگی استفادۀ ایشان از ظرفیت‌های زبانی و صورخیال برای بیان هنری این مفاهیم است؛ لذا مشخصه‌های زبانی و ویژگی‌های تصویری (بلاغی) این اشعار با روشی توصیفی-تحلیلی بررسی می‌گردد. نتیجه این‌که در شعر آن دو، هیچ موضوعی به اندازۀ «عشق»، به‌ویژه عشق به امام حسین(ع) مورد توجّه نبوده‌است. در لایۀ آوایی، انتخاب اوزان عروضی ملایم، گزینش و تکرار واژه‌های متناسب با مفاهیم عشق، معنای درونی شعر را به سمت فضایی غنایی و عاطفی سوق داده‌است. از نظر ادبی نیز، ساختار و طرز تشبیهات، استعاره‌ها و تلمیح‌ها بر پایة تصاویر عاشقانه شکل گرفته‌است و شاعران با استفاده از این عناصر در القای مؤثر تفکرات بنیادین عرفانی خویش کوشیده‌اند.

حافظ از یک سو با تقدیرگرایی افراطی، مخاطب خود را به پذیرش قسمت ازلی و «رضا به قضا» فرا می‌خواند؛ اما از سوی دیگر، با اعتراض‌های حماسی و طنزهای گزنده شورش‌ زبانی و ذهنی خود را در برابر ناملایمات جهان و مصائب بشری نشان می‌دهد. مسأله پژوهش حاضر این است که چگونه می‌توان میان این دو رویکردِ ناسازگار در اندیشه حافظ، رابطه‌ای منطقی برقرار کرد؟ آیا گزاره‌های تقدیرگرایانه حافظ حاکی از رویکردی تئولوژیک از سنخ دیدگاه اشاعره یا معارف صوفیه‌است؟ یا تقدیرگرایی وی ابزاری راهبردی در شکل‌دهی به گفتمانی انتقادی است؟ بررسی‌ها نشان داد که حافظ در روکشی از تقدیرگرایی، به نفی ایدئولوژی‌های مولّد «ریا» و «قشری‌گری» پرداخته و در برابر هژمونی گفتمان‌هایی که جهان را مطابق با اراده حاکمان خودکامه، و منافع دو نهاد عوام‌فریب متشرعه و متصوفه روایت می‌کند، مقاومت می‌کند و بدینسان تقدیرباوری را به مثابه راهبردی گفتمانی برای طرد «تعصب» و «خشونت»، و ترویج «آزاداندیشی» و «تساهل» به کار می‌برد.