جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در مورد ماهیت و خلقت ابلیس نظرات مختلفی وجود دارد. عارفان به وجود مبدأ آسمانی و امریِ حتمی در خلقت ابلیس باور دارند ولی تعدادی او را همان نفس اماره، تعدادی وهم و بعضی هم یکی از دو قطب هستی و تجلی اسم مضلّ الهی می‌دانند. در این پژوهش، از روش توصیفی و تحلیل محتوای متون با تأکید بر منابع تفسیری-عرفانی، با هدف وصول به شناختی نو از ماهیت و خلقت ابلیس، استفاده شده که بیان می­کند ظهور وی در قالب شیطان و هم‌زمانی‌اش با خلقت انسان مختار نشان می‌دهد که از شئون وجودی انسان کامل است؛ زیرا او جامع تمام مراتب وجود است. از منظر تعابیر دوگانۀ عرفان اسلامی در مورد انسان - نظیر «انسان کبیر»، «انسان‌ صغیر»- یا تعبیر «کون جامع»، بسته به اینکه از چه ساحتی به شیطان بنگریم، می‌تواند هم در درون، هم در بیرون انسان باشد، اما در هر دو حالت، وابسته به وجود انسان است.

اُنس دیرینه و فراوان شاه نعمت‌الله ولی با قرآن و به‌کارگیری گستردۀ آیات قرآن در آثار وی، نگارنده را برآن داشت تا با طرح سؤال از مبانی قرآن‌شناختی و وحی‌شناختی شاه به خوانش این مبانی که مواجهه او با قرآن را تحت تأثیر خود قرار داده است، بپردازد. این مقاله با روش توصیفی و با تحلیل محتوای آثار منظوم و منثور شاه، مبانی قرآن‌شناختی او را در دو گروهِ مبانی ناظر به متن و مبانی ناظر به فهم، تحقیق و تحلیل نموده است. مهم­ترین مبانی متن­ شناختی شاه عبارت‌اند از: نگاه معرفت‌شناسانه به وحی که ظهور علم حق و نزول معانی عقلی مجرد در لباس محسوس است؛ وحی گشایش و مکاشفۀ روحی است؛ قطبیت ظاهر و هم باطن قرآن و تفاوت علوم مستنبَط از هر کدام؛ اتحاد قرآن و انسان کامل و عینیت سخن رسول و وحی و همچنین تلقی رمزی و اشاری از الفاظ قرآن، از دیگر مبانی متن‌شناختی شاه است. اما مبانی ناظر به فهم قرآن، از دیدگاه شاه ولی عبارت است از: لزوم ایمان قلبی برای وصول به باطن و اسلام برای درک ظاهر قرآن؛ اختصاص تأویل ظاهر متشابهات به قطب زمان؛ تدبّر در قرآن، نزول آن بر دل و اتصاف به احکام آیات است و همچنین ضرورت استفاده از احادیث پیامبر(ص) و ائمه(ع) و کاربست یافته‌های عرفان نظری در فهم و تفسیر آیات از دیگر مبانی فهم قرآن است.

انسان‌ها برای درک بهتر مفاهیم انتزاعی طرحواره‌ای را در ذهن خود شکل می‌دهند. این طرحواره‌ها ساخت­های مفهومی هستند و حاصل تجربه‌ای است که انسان از محیط پیرامون خود کسب می‌کند. یکی از این مفاهیم انتزاعی که بهاءولد سعی در عینی‌سازی آن داشته مفهوم عدم است. عدم در عرفان اسلامی به معنی نیستی مطلق نیست، به همین دلیل تصاویر فراوانی از عدم توسط عارفان ارائه شده است. بهاءولد نیز هنگامی که از تجربه‌های عرفانی و مکاشفات خود سخن می‌گوید، مفهوم انتزاعی عدم را با زبان انگاره و طرحواره‌های تصویری متعددی بیان می‌کند. نگارندگان در این مقاله با رویکرد شناختی به بررسی طرحواره‌های تصویری عدم در معارف پرداخته‌اند. روش این پژوهش توصیفی- تحلیلی است و براساس داده‌های به دست آمده می‌توان نتیجه گرفت: هریک از طرحواره‌های ادغام، تکرار، مقیاس، فرایند، شیء، قدرتی، انطباق، حرکتی، ارتباط، شکافت و تماس به نوعی می‌تواند مفهوم عدم را در قالب پدیده‌ای عینی قابل درک نماید. همچنین طرحوارۀ حجمی، بیشترین بسامد را به خود اختصاص داده است؛ زیرا بهاء معتقد است که همه چیز از درون عدم پا به عرصۀ هستی می‌گذارد؛ درواقع عدم مکانی است که کائنات از غیب به ظهور می‌رسند.

یکی از مسائل مهم در فلسفه و عرفان، کیفیت صادر شدن کثرات از واحد و مسئلۀ اولین مخلوق است. ابن­ برّجان (د.536 ق)، عارف اندلسی، نیز به این مسئله پرداخته و اصطلاح عبد کلّی را به کار برده است. هدف این پژوهش بررسی اصطلاح عبد کلّی از دیدگاه ابن‌برّجان است. یافته­ ها حاکی از این است که از دیدگاه ابن‌برّجان، عبد کلّی اولین مخلوق خداوند و واسطۀ خلقتِ مخلوقات است که به صورت خداوند خلق شده است. عبد کلّی موجودی جامع و واحد است که دربردارندۀ همۀ مخلوقات است. عبد کلّی مسبوق به عدم و حادث لنفسه و قدیم لغیره است. از نظر ابن­ برّجان عبارت قرآنیِ «کل شیء» ناظر به عبد کلّی است. ابن­برّجان در توضیح عبد کلّی از تمثیل ­های انسانِ در حال عبادت، آدم(ع)(عبد جزئی) و کِشتی استفاده می­کند. هرچند عبارت «عبد کلّی»، کاربرد قابل توجهی در آثارِ عرفانی ندارد، به نظر می­رسد او در این موضوع تحت تأثیر اخوان ­الصفا بوده و بر ابن­عربی تأثیرگذار بوده است.

مذهب انگلیکن از جمله فرق برجستۀ مسیحیت، با پایه‌گذاری و مرجعیت در کلیسای اسقفی انگلیس تأسیس شده است. شاخه‌ای مستقل و جدا از کلیسای کاتولیک، پروتستان و ارتدوکس است؛ اگرچه از درون پروتستان شکل‌گیری شد، اما به لحاظ اعتقادی و آیینی با آن تفاوت دارد. ازدواج و مناصب کشیشی از جمله موارد قابل توجه در این مذهب است و قوانین ازدواج در این کلیسا در طول قرون متمادی دستخوش تغییرات و نوآوری‌های زیاد و قابل ملاحظه‌ای شده است. در سده‌های اولیۀ مسیحیت، اروپای قرون وسطی قوانین را براساس احکام شرعی حاکم به اجرا درمی‌آورده است. شورای چهارم لاتران (1215) ازدواج مخفیانه را ممنوع کرد وازدواج ها می­ بایست به طور علنی توسط کشیشان در کلیسا اعلام می‌گردید. کلیسای انگلیکن با توجه به سوابق اعتقادی و شرعی موجود در کلیسا‌های قرون پیش تحولاتی را به وجود آورد. مناصب کلیسایی به شکلی تبعیض آمیز اعمال می‌شد، به طوری­که زنان به ندرت در جایگاه واقعی خود قرار می‌گرفتند و توانمندی‌های آن‌ها کاملاً نادیده گرفته می‌شد. در این مقاله قوانین وضع شدۀ کلیسای انگلیکن در طی قرون در رابطه با ازدواج کشیشان و چالش­های پیش ­رو، همچنین مناصب کشیشی زنان و حقوق طبیعی آنان مورد بررسی قرار می‌گیرد.

بهار هر سال در آبادی اسفنجان از توابع شهرستان اسکو استان آذربایجان شرقی آیینی بر محور قربانی گاو انجام می‌شود که متضمن عناصر مهمی از باورها و آیین ­های ایرانی است. بر اساس این سنت دیرینه مردم این آبادی، گاو نری را که از مدت‌ها قبل در نظر گرفته ‌شده خریداری و صبح پنجشنبه‌ای که 36 روز از بهار گذشته باشد، در آبادی گردانده و نذورات مردم را از درب خانه‌ها دریافت می‌کنند. پس ‌از اینکه آب قنات آبادی را به گاو نوشاندند، آن­را به زیارتگاه پیر سنگ که در رأس تپه‌ای در کنار آبادی قرار دارد برده و گرد آن می‌گردانند. آنگاه از تپه سرازیر شده و قربانی را به بالای تپه قربانگاه در جانب دیگر روستا هدایت می‌کنند و نزدیک نقطه سنگ‌چینی که باور دارند محل غیبت دختری است، ذبح می‌کنند تا خون گاو از طریق شیاری به گودال سنگ چین فرو رود و در پی آن باران ببارد. مطالعات مقاله به دو صورت میدانی و اِسنادی شامل توصیف آیین و تحلیل دینی و اسطوره‌ای آن است که بر اساس آن طلب باران، اسطورۀ غیبت دختر و قربانی گاو سه وجه اصلی این آیین بر بن‌مایه­ های فرهنگ ایرانی استوار است و برگزاری آن در حدود 40 روز پس از نوروز نیز، قابل‌مقایسه با گاهنبار «میدیوزرم گاه» یا «میان بهار» زرتشتیان است. همچنین این آیین در تنوع عناصر آیینی نمونه‌ای بی‌مثال است و به جز عناصر اصلی دربردارندۀ حاجت‌خواهی، جمع‌آوری نذورات، گرداندن گاو در آبادی، جاری کردن خون در محل غیبت دختر، استفاده از خون قربانی جهت مشکل نازایی، تقسیم و پخت گوشت قربانی است.

این تحقیق بر اساس نظریۀ بازنمایی استوارت هال پیش رفته و بر آن است با اتخاذ این روش نسبت میان فهم آخرالزمانی و درک پایان تاریخی را با فتح ایران توسط اعراب مسلمان را با توجه به مفاد متن کتاب دینکرد بیان کند. از این قرار، می­توان این فرضیه را مطرح نمود که گزاره یا باور معنا‌‌داری خارج از گفتمان دین زردشتی برای پیروان آن دین وجود ندارد و علل رخدادها بیش از آنکه در پرتو واقعیت معاصر فهم شوند، در زمینه و بستری درون گفتمانی درک و تفسیر می ­شوند. کارویژه نظریۀ بازنمایی در اینجا، سنجش ریشه و تبار واقعیت­ نیست، بلکه تلاش برای شناخت این نکته است که درک آن واقعیت [فتح ایران] با چه رویه ­ها، نشانه­ ها، رمزها و صورت بندی‌های معنایی در گفتمان زردشتی همبستگی و هم ­آوایی پیدا می­کند. گفتمان مزبور، روایت شکست ایرانیان و فتح ایرانشهر را با عناصر امیدبخش پایان هزاره، ظهور موعود و پایان تاریخ این­ همان می­کند.

«هبوط» یا «اخراج» انسان از بهشت، حیاتی را برای بشر در کرۀ خاکی رقم زده است، که ظاهر و باطن آن آمیخته با انواع ناآرامی ­هاست؛ ناآرامی­ هایی که همواره به انسان گوشزد می­کنند که مأوا و مثوای نهایی وی بر روی کرۀ خاکی نیست و بر اوست که در اندیشۀ تدارک راه امنی برای بازگشت خود به سوی معاد و دارالسلامِ سکینه و رحمت الهی باشد. خدایی که برای انسان، آن هبوط و نزول را رقم زده، راه بازگشتی را نیز برای همو ترسیم کرده است که به صورت­های مختلف در زبان ادیان الهی بیان شده است. امن و امان، سِلم و سلام و سکینه و رحمت، کلیدواژه­ هایی برای مفاهیم و موضوعات گمشدۀ بشر، و «اورشلیم و مکه و در نهایت، مدینة­النبی» با مرکزیت پیامبر رحمت(ص) -که «رحمة للعالمین» و منبع امن و اسلام و تزکیه و تطهیر از عوامل آلودگی و ناآرامی است و در بیان پیامبران پیشین نیز به وی بشارت داده شده است - مواضع و رموز بارزی در این باب­اند. مقاله به صورت توصیفی و تطبیقی موضوعات مورد اشاره را تحلیل و نقش بارز پیامبر اکرم(ص) را در ترسیم راه سکینه و آرامش در قالب‌های مختلف روحی، جسمی، فرهنگی و معنوی واکاوی می­کند.

مسیح­ شناسی پائول ساموساتا یکی از مسیح ­شناسی­ هایی است که در قرن سوم میلادی توسط سینود انطاکیه به دلیل تأکید بر انسانیت صرف عیسی و نفی الوهیت جوهری و ازلی بودن مسیح، محکوم به بدعت شد. این مسیح­ شناسی حول سه محور مسیح تاریخی، انسان خداگونه و پیامبر نجات­ بخش قرار دارد و بیانگر این مهم است که عیسی که همانند انسان ­های دیگر متشکل از روح و بدن است، لیکن متعالی­تر، و در نقطه ­ای از تاریخ از مریم متولد شد، با تکامل و پرورش اخلاقی خود، شایستگی فیض فرزندی خدا را پیدا کرد و به مقام یک پیامبر و مسیحای موعود که از پیش در نقشۀ نجات خدا طراحی شده بود، دست یافت و با مرگ خویش برای نجات انسان­ها و تسخیر گناه اولیۀ آدم با ارادۀ خدا وحدت یافت. نگارنده بر آنست که با نگاهی به مسیحیت سال­های اولیه، از یک سو می­توان این تئوری را مطرح ساخت که مسیح‌شناسی پائول ساموساتا که بیشترین قرابت را با مسیحیت اولیه دارد، احیاگر سنت فکری عیسی و اندیشۀ مسیحیان اولیه که عیسی را انسانی صرف می ­دانستند، می­ باشد و از سوی دیگر در تقابل با مسیح ­شناسی لوگوسی-کیهانی کاتولیکی است که قائل به الوهیت و انسانیت توأمان عیسی است.

در دوران شهریاری خسروپرویز، مسیحیانِ ساکن در بین ­النهرین متعدد بودند. کلیسای شرقی بین ­النهرین، به عنوان یکی از مهم­ ترین زیرمجموعه­ های کلیسای شرقی در آن زمان دچار نابسامانی بود. هدف این پژوهش بر آن است تا وضعیت کلیسای شرقی بین ­النهرین در آستانۀ فتوح اسلامی تا برافتادن ساسانیان را بررسی کند. در این پژوهش تلاش می­شود تا به این پرسش پاسخ داده شود که علل نابسامانیِ کلیسای شرقی بین ­النهرین از دورۀ خسروپرویز تا برافتادن ساسانیان چه بوده است؟ یکی از منابع مهم، برای بررسی این دوران، نامه­ هایی است که یشوع­­ یهب­ سوم (فوت659م)، بطریق ایرانیِ کلیسای شرقی بین­ النهرین، هم­زمان با فتوح اسلامی، به سران کلیسا ارسال کرده است. تحلیل داده­ها بر محوریت نامه‌های یشوع­ یهب­ سوم با رویکرد توصیفی- تحلیلی، مبتنی بر روش تاریخی، نشان داد که مناقشات داخلیِ کلیسای شرقی بین­النهرین که سیاسی و در عین حال، آموزه­ای بود، موجودیت آن را به خطر انداخته بود. در واقع تفاوت در مسیح شناختیِ نسطوریان و میافیزیت­ها، کلیسا را به شدت ضعیف کرده بود. از سوی دیگر تضاد نهاد­های درونیِ این کلیسا تحکیم آن­را بر هم زده بود. برخی از زردشتیان نیز با مشاهدۀ عدم حمایت برخی مسیحیان از ایشان، دست به اغتشاش زدند، کلیساهایی را ویران کردند و این آشفتگی را تشدید ­کردند. در­واقع، نابسامانیِ کلیسای شرقی بین ­النهرین، پیش از فتوح اسلامی در بین‌النهرین آغاز شده بود و از شروع فتوح اسلامی تا دست­ کم پایان سلسلۀ ساسانی، حاکمان مسلمان مشکل حادی برای کلیسا ایجاد نکردند.