جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

محمد کریم­خان کرمانی، رهبر گروه شیخیۀ کرمان و از جانشینان شیخ احمد احسائی و پیشوای بزرگ مکتب عقیدتی-عرفانی شیخیه است. یکی از آثار وی مثنوی­ای است که بر وزن مثنوی مولوی و در بیش از هزار و نهصد بیت سروده شده است. هدف نگارندگان در پژوهش حاضر، نقد و تحلیل اثر مذکور از منظر عرفان و اندیشه­های مکتبی شاعر (شیخیه) است. این پژوهش مبتنی بر سندکاوی و روش توصیف و تحلیل محتوای کیفی است. مهمترین خصیصۀ اثر، یادکرد مبانی شیعی است که به­ صراحت و صورتی منتقدانه طرح شده­اند. زبان اثر در بسیاری از مواضع کهن و البته جزیل و ادبی است. محمد کریم­خان کرمانی در سرودن مثنوی­اش، هماره به مثنوی مولانا نظر دارد و ابیات نسبتاً متعددی در استقبال از ابیات مثنوی سروده است. ساختار روایی اثر مانند مثنوی مولوی است و مبتنی بر حکایات اصلی و فرعی است. در اغلب قصه­ها، پیام حکایت­ها به صورت مستقیم بیان شده است.

مفهوم برکت در عهد جدید ریشه در مفهوم میثاق در یهودیت دارد. در سفر پیدایش از حضرت ابراهیم (ع) خواسته شد تا وارد میثاق با خدا شود تا در نتیجۀ آن برکت الهی بر ابنای بشر عطا شود. مسئلۀ اساسی در اینجا عبارت است از اینکه؛ برکت در عهد جدید چیست و چه ارتباطی میان آن و طرح میثاق وجود دارد؟ در عهد عتیق برکاتی چون سرزمین و ذریۀ عطیۀ الهی در برابر وفاداری بنی­اسرائیل به مفاد میثاق هستند و این عطایا کاملاً مشروط هستند. در مسیحیت بر اساس میثاق جدید که میثاق لطف و فیض نامیده شده، نجات مبتنی بر ارتباط صمیمانه با مسیح (ع) به عنوان منجی است تا یک نظام دینی مبتنی بر یک سری احکام و آیین های معین. بر این اساس، در مسیحیت عیسی خود میثاق است؛ زیرا مسیح منبع همۀ برکات است. مطابق میثاق جدید، اگر انسان مسیح ایمان داشته باشد، ثمرات آن­را در حیات درونی خود به دست خواهد آورد و او را در زندگی بهتر و نجات بعد از مرگ یاری خواهد کرد. در اینجا نقش مسیح به عنوان یک منجی، تنها محدود به بنی اسرائیل نمی­شود، بلکه لطف او شامل همۀ انسان­های روی زمین می­گردد. در عین حال برکتی که از طریق مسیح ارائه می­گردد، نعمت مادی نیست، بلکه برکت معنوی است و بیشتر ناظر به ملکوت الهی و برای زمان آینده است. این پژوهش مبتنی بر کتاب مقدس و منابع کتابخانه­ای است و به شیوۀ تحلیلی به موضوع برکت در عهد جدید می­پردازد.

ابن­سینا از فیلسوفان نادری است که بر اساس معرفت نفس، راز تجربۀ شخصی خود را در قالب رساله­های سه­گانۀ تمثیلی آورده ­است. رسالۀ الطیر ابن­سینا یکی از رسائل عرفانی اوست که حالات عرفانی انسان و نحوۀ سیر و سلوک آدمی به سوی حق را در قالب تمثیلی زیبا ترسیم می­نماید. در این رساله، سالک به پرنده­ای تشبیه می­شود که با رهایی از وابستگی­های این دنیایی و با کمک پیر و مرشد طریقت، خود را به مطلوب حقیقی می­رساند. در این مقاله برآنیم برخی از دیدگاه­های عرفانی ابن­سینا را در فرایند سیر عرفانی عارف در رسیدن به مرتبۀ عالی حقیقت تبیین نماییم. این نوشتار پس از طرح کلیات و شرح مختصری از اصل داستان، به ارائۀ تفسیر و تحلیل داستان پرداخته و دیدگاه­ها و عناصر اصلی عرفانی ابن­سینا را بیان خواهد نمود.

خلق معکوس یکی از ایده­های محوری در عرفان سیمون وی است که نخستین بار از سوی او در گفتمان الهیاتی و عرفانی مسیحیت مطرح گردید. فهم ایدۀ خلق ‌معکوس در گروی فهم مدل آفرینش از منظر سیمون وی است. به باور سیمون وی، خدا از روی عشق برای آنکه جهانِ خلقت تحقق یابد از خداییِ خود کناره‌گیری می‌کند. در آفرینش، همان­طور که خدا خودش را از الوهیتش تهی می‌کند تا آدمی و جهان خلقت وجود داشته باشند، در خلق ‌معکوس نیز انسان باید با تقلید از خدا خودش را از آنچه که به او داده شده است تهی کند تا بتواند آن­گونه که خدا می‌خواهد در آفرینش مشارکت کند. خلق‌معکوس صرفاً به معنای تقلید از انقطاع خدا از الوهیتش نیست؛ بلکه یک کنش منفعلانه است که در این عمل، پس از ترک دلبستگی‌ها و خیال‌اندیشی‌ها باید تنها چشم به‌راه بود. سیمون وی از رهگذر عمل خلق معکوس، چگونگیِ نفی خود پرستی و دوری جستن از خود محوری را تبیین می‌کند.

دین و پیوند آن با فرهنگ از نگاهی نو می­تواند در تبیین جایگاه زنان در جامعه بررسی شود؛ به ویژه آنکه غالب متون دینی به دست مردان نگاشته شده و این تلقی مردانه از دین بر وضعیت زنان تاثیر نهاده است. در مطالعات فمینیستی، نگرشی جدید در خصوص بررسی نقش زنان در متون دینی، جهت احیای تجارب دینی زنانه شکل گرفت تا به این واسطه جایگاه زنان در جامعۀ دینی بهبود بخشیده شود. از این­رو، در مطالعات مسیحی نه تنها این موضوع در بازخوانی زنانه از عهد جدید مورد توجه قرار گرفت، بلکه در سایر متون دینی از جمله متون آپوکریفا نیز چنین کوششی فراگیر شد. در این زمینه، پژوهشگران بر این باور هستند که گرچه متون آپوکریفا اعتبار متون رسمی را نداشته­اند، به جهت روایتی متفاوت از جامعۀ صدر مسیحیت، از آنجایی که بازتاب دهندۀ تفکر بخشی از نخبگان آن روزگار هستند، از منظر علمی جهت مطالعۀ افکار و عقاید جامعۀ مسیحیت نخستین از اهمیتی خاص برخوردارند. در این متون چنین برمی­آید که در میان زنان آن زمان، مریم مجدلیه شخصیتی جنجالی بوده است. با بررسی دیدگاه نویسندگان این متون، می­توان به الگوی مناسبی از تجارب دینی زنانه در آن دوره دست یافت. در پژوهش حاضر با روش توصیفی ـ تحلیلی، پس از بیان چگونگی رابطۀ مریم مجدلیه با عیسی مسیح نگرش جدیدی دربارۀ شخصیت مریم مجدلیه از نگاه زنانه­نگر در چهار محوری که مورد توجه متفکران فمینیست قرار گرفته است، به دست می­دهیم.

مقالۀ حاضر با مرور آراء و اندیشه‌های شمس تبریزی از دیدگاه تربیتی، پس از بررسی کفایت تفکرات و تأملات شمس برای دریافت دلالت‌های تربیتی، به جستجوی پاسخ این پرسش می‌پردازد که ویژگی‌ها و ابعاد تربیت معنوی از منظر او چیست. بازخوانی آرای شمس تبریزی در این پژوهش، با رویکرد توصیفی- تحلیلی و در تعامل میان ساختار برگرفته از ادبیات پژوهشی رشتۀ تعلیم و تربیت با تحلیل، استنباط و استنتاج حاصل از بررسی محتوا و متن مقالات شمس به دست آمده است. بر این اساس می‌توان از یافته‌هایی برای تربیت معنوی همچون مبانی (آزادی، اراده، اخلاص)، اصول (معنویت و روحانیت)، اهداف (عشق‌ورزی و ترک خودخواهی) و روش‌ها (خاموشی، مواجهه، گفت‌و‌گو) سخن گفت. تربیت معنوی با استناد به قرائت شمس دارای ابعاد شناختی (همچون تفکر شهودی)، عاطفی (شادمانی و شفقت) و عملی (تربیت نفس و روح) است.

کشف رابطۀ میان ذات با اسما و صفات الهی، همواره یکی از دغدغه­های بزرگ دین‌پژوهان بوده است. پژوهش حاضر در پی این دغدغه و بر اساس پرسش اصلی«رابطۀ ذات و صفات الهی در نظام فکری سید حیدر آملی چگونه تبیین می­شود؟» شکل گرفته است. جستار حاضر با این خط مشی که ابتدا مطالب مرتبط با موضوع، جمع­آوری و کدگذاری شده­ و سپس با چینش منطقی در جهت رسیدن به نتیجه سامان یافته­اند. در نهایت نتایج حاصله پس از تحلیل گزارش شده­اند. این نتایج عبارتند از: سید حیدر آملی اسما و صفات الهی مجرای ظهور مرتبی ذات الهی معرفی می­کند، البته با توجه به تفکیک­ناپذیری اسما و صفات به نظر می­رسد این دو در یک مرتبه، قرار می­گیرند؛ در نظام فکری سید حیدر آملی، اسما عین ذات معرفی شده است، اما دلایل او برای عینیت مخدوش به نظر رسیده است و در نهایت عمل­کرد او در اثبات این مدعا موفق ارزیابی نشده است؛ با بازسازی استدلال بر غیریت از میان سخنان سید حیدر آملی، در مواضعی او متمایل به نظریۀ غیریت ارزیابی شده است؛ راه برون­رفت از این تضاد درونی یافتن وجه جمعی میان عینیت و غیرت خواهد بود؛ به نظر می­رسد وجه جمع عینیت و غیریت، نظریۀ «اسما و صفات، تجلی ذات» است، چرا که با یک اعتبار تجلی غیر از ذات و تنزل ذات از مقام اطلاق است و از سوی دیگر تجلی از متجلی (تجلی کننده) جدایی ندارد. این نظریه در آثار سید حیدر وجود ندارد، اما نظام اندیشه­ای او با این نظریه سازگارتر به نظر می­رسد.

در این مقاله ابتدا معانی مختلف استغناء در ادبیات صوفیه و سپس تعریف عطار، مبنی بر استغناءِ حق بررسی شده و ریشه‌های کلامی این مفهوم مورد بحث قرار گرفته که چگونه این مفهوم از آموزه‌های ابوالحسن اشعری برخاسته است و همان معنی نزد اشاعره از بی‌علتی حق و موقوف نبودن حق به علت و اغراض در اشعار عطار، در قالب مفهوم استغناء دیده می‌شود. سپس به ذکر نمونه‌های مشابه یا عینی این مفهوم در دیگر آثار عرفانی چون گلشن راز شبستری، پرداخته شده است. عطار برای اولین­بار به صراحت چنین مفهومی را جزئی از مقامات هفت‌گانۀ سلوک قرار داده است، با این­حال برخی، تعبیر نادرستی از استغناءِ مورد نظر عطار داشته‌اند و منظور از آن­را استغناءِ سالک دانسته‌اند. برای درک استغناء، ابتدا مفاهیم زمینه‌ای چون مالک­الملک بودن، مشیئتِ مطلقِ حق و بی‌علّتی در کنار حکمت آن واکاوی گردید. استغناءِ نزد عطار، استغناءِ حق است؛ چنان­که او را وجودی بی‌نیاز به تصویر می‌کشد و این بی‌نیازی به نتایجی چون خوف از سرانجام خود و حیرت سالک از فعل الهی، کم­رنگ شدن نقش ریاضات و عبادات می‌انجامد.

آنچه در بن‌مایۀ‌ داستان‌های رمزی و تمثیلی حکماء و عرفا، خصوصاً در طیرنامه‌ها، به چشم می‌آید، پرواز نفس یا جان انسانی از غربت غربیه و زندان تن به سوی اصل و حقیقت خویش است. در این داستان‌ها جان سالک یا سالکان به‌صورت رمز در شکل پرنده یا پرندگان تمثل پیدا می‌کند. رسیدن جان به اصل خویش و درهمان‌حال رسیدن به رابطه‌ای انفسی با حقیقتی قدسی یکی از اندیشه‌های محوری در این سفرنامه‌ها است. در این مقاله بنا داریم تا با بهره‌گیری از برخی مفاهیم فلسفی‌-‌الهیاتی و با مروری بر طیرنامه‌های ابن‌سینا و شیخ اشراق، به تحلیل و تبیین دستگاه الهیاتی عطار در منطق‌الطیر، پیرامون اصل و حقیقت جان و رابطۀ آن با خداوند بپردازیم. برخلاف ابن‌سینا و سهروردی که نهایت سفر نفس برای وصول به اصل و حقیقت خویش را رسیدن سالک به ارتباط شخصی انفسی با عقل فعال می‌دانند، عطار از ارتباط انفسی جمعی و مشترک نفوس با خداوند در انتهای سفر خبر می‌دهد. عطار از چند اندیشۀ مهم دیگر درگیر با موضوع نیز گفتگو کرده است که، به هر دلیل، در رساله‌های دو فیلسوف دیگر مورد کم‌توجهی یا غفلت قرار گرفته‌اند. نفی دوگانۀ آفاق/ انفس درمورد رابطۀ میان انسان و خدا، اتخاذ رویکردی سلبی به ذات و صفات خداوند درکنار رویکرد ایجابی به افعال و اسماء خداوند، اعتقاد به هویت الهی نفس، اعتقاد به وجود یک نفس یا جان واحد برای اشخاص متکثر انسانی‌-‌ایمانی، و نظریۀ تجلی نخست خداوند در یک حقیقت شخصی و انسانی، از این اندیشه‌ها هستند.