جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

پژوهش‌های بسیاری دربارۀ ایزدبانو اناهیتا انجام شده که بیشتر آن‌ها بر اساس یافته‌های باستان‌شناختی است و کمتر پژوهشی به تجلّی این ایزدبانو در نوشته‌های فارسی میانه پرداخته است. هدف از این پژوهش، بررسی نقش و جایگاه اناهیتا در دین و شهریاری دورۀ ساسانی بر اساس نوشته‌های فارسی میانه است. در این پژوهش، با روش توصیفی - ‌تحلیلی، شواهد موجود دربارۀ اناهیتا در آثار فارسی میانه بررسی شد. یافته‌ها نشان داد که اناهیتا، به‌عنوانِ تجسم آسمانی و زمینی آب در جهان‌بینی زردشتی از ایزدان برتر و بسیار مهم بوده و در نوشته‌های فارسی ﻣﻴﺎﻧﻪ ﻫﻤﭽﻮن ﺑﻨﺪﻫﺶ و دﻳﻨﻜﺮد، اﻓﺰونﺑﺮ ﺗﻮﺻﻴﻒ زﻳﺒﺎﻳﻲ و ﻧﻴﺮوﻣﻨﺪی او، بر ﻧﻘﺶ او در ﺷﻜﻞﮔﻴﺮی روﻳﺪادﻫﺎی ﻣﻬﻢ اﺳﺎﻃﻴﺮی ﻫﻤﭽﻮن زﻧﺪﮔﻲ زردشت و تولد ﻣﻨﺠﻲﻫﺎی ﺟﻬﺎن (اوﺷﻴﺪر، اوﺷﻴﺪرﻣﺎه و ﺳﻮﺷﻴﺎﻧﺲ) تأکید شده است. در کتیبه‌ها نیز نقش اناهیتا در امور سیاسی دورۀ ساسانی همچون گزینش کرتیر به‌عنوانِ نگهبان و موبد ستایشگاه‌های اناهیتا بارز است.

در عرفان و فلسفه گزارۀ هبوط روح همواره در تصویر پرنده نمود یافته است. مولانا و سهروردی از این تمثیل، بارها برای بیان مقاصد خویش بهره بردند. این جستار با بررسی داستانِ پرندگان در مثنوی و رساله­های تمثیلی سهروردی ­چون عقل سرخ، صفیر سیمرغ، آواز پرجبرئیل، لغت موران و قصۀ غربت غربی نشان می‌دهد که دو عامل اسباب تمایز این تصاویر تمثیلی را رقم می­زند؛ ابتدا حالات و موقعیت­های گوناگون شناسا است؛ اینکه ادراک شناسا از یک پدیدار به واسطۀ شرایط خاصی که در آن قرار می‌گیرد، متفاوت خواهد بود؛ بنابراین، رمزهایی که در داستان­های رمزی ممثل می­شوند، به فراخور مراتب روحی فرد متنوع خواهند بود. دوم پدیده و تجلی آن در سطح آگاهی است؛ اینکه آگاهی سبب می‌شود پدیده در شکل خاصی نمود پیدا کند. به‌این‌ترتیب، یک گزارۀ واحد یا یک معنی ثابت و کهن همانند «اسارت روح» می‌تواند در ارتباط با سه عامل شناسا، پدیده و زبان در قالب تصاویر رمزی متنوع بروز یابد.

تفکر جادویی همراه با تفکر جان‌پنداری (آنیمیزم) اندیشه‌ای فراگیر در میان تمام جامعه‌های آغازین بوده است و احتمالاً بشر از سپیده‌دم تاریخ با جادو آشنایی داشته است. انسان اولیه می‌پنداشت نام‌ها بخشی از هویت و وجود اوست و همیشه سعی بر پنهان‌ساختن آن داشت. در واقع، همان طور که فریزر می‌گوید او «پیوند ذاتی و واقعی» بین نام و خودش را باور داشت. در این پژوهش به تأثیر تکوینی، مینوی و جادویی کلمه‌های خاص و نه معادل‌ها و مفهوم‌های آن در 39 کتاب عهد عتیق پرداخته می‌شود که منعکس‌کنندۀ آیین‌ها و باورهای قوم عبرانی در بازۀ زمانی 1200 سال پیش از میلاد مسیح است. بنا بر مستندات مکرر کتاب مقدس، «کلمه» وظیفۀ اساسی را در آفرینش، نابودی و تداوم هستی بر عهده دارد. کلمه در یهودیت موجودی متشخص است که یهوه به واسطۀ آن جهان را آفرید. بر زبان‌آوردن نام یهوه جنبۀ تابویی دارد. خود یهوه آنچه را می­خواست، «می‌گفت» و آن چیز آفریده می‌شد. خداوند به واسطۀ کلامش فرمان می‌دهد. کلمه از سوی انسان نیز اگر با الفاظ عبری و دیگر شرایط دقیق آن گفته شود، می‌تواند بر ارادۀ متعال مؤثر واقع شود و گویندۀ کلمات را به خواسته­اش برساند.

رنج دریافتی درونی - عاطفی (در مقابل درونی - معرفتی / ارادی و جسمانی) است که همۀ ابنای بشر به‌نوعی با آن آشنا هستند و آن را در زیست درونی خود تجربه می‌کنند. ازاین‌جهت، رهایی از آن یکی از مهم‌ترین مسائلی است که هر انسانی به آن نظر دارد. ابوسعید ابوالخیر به‌عنوانِ عارف مسلمان و بودا در کسوت بنیان­گذار یک سنت دینی - معرفتی، در باب علت رنج و راه رهایی از این وضعیت نامطلوب سخنانی گفته­اند. این نوشتار با روش توصیفی - تحلیلی، درصدد تبیین نگاه این دو متفکر برآمده است. به نظر می­رسد که در مقایسۀ بین این آرا، هم بودا و هم ابوسعید، به‌نحوی مسئلۀ رنج را با «ناآگاهی»، «خود» و «خواست» پیوند داده­اند و «معرفت» و «اخلاق» را راهی برای رهایی از آن معرفی کرده­اند. البته تفاوت‌های مهمی در تحلیل همین دو نکته به چشم می‌خورد که ناظر به فهم متفاوت آن‌ها از هستی، انسان و غایت اوست.

محمد علم‎الهدی (1039-1115هـ .ق)، فرزند ارشد ملامحسن فیض کاشانی، در رسالۀ درایت ‌نثار به نقد مجدانۀ صوفیه پرداخت. این رساله از جمله ردیه­های عصر صفوی است که تاکنون به نثر ادیبانه و تصاویر شاعرانۀ آن توجه نشده است. دسته­ای از عالمان و فقیهان شیعه در عصر مذکور، به قصد تثبیت تشیع و دفاع از شریعت محمدی به مخاصمۀ صوفی برخاستند. همگی ایشان از زبانی ساده و بی­پیرایه بهره جستند؛ اما در این میان علم‎الهدی سه گونه نثر متفاوت را به کار گرفت. این نوشتار می­کوشد ضمن بررسی ردیه­های مشهور و تحلیل مقایسه‎ای موضوعات مشترک میان آن‌ها، ارزش­های ادبی و سبک نثر رسالۀ درایت ‌نثار را معرفی کند و در نهایت، نشان ­دهد تمام ردیه‌های موردِواکاوی این پژوهش، با تکیه بر اخباری‌گری بسیار، بر تصوف تاخته­اند و تنها اثری که افزون بر استناد فراوان به آیات و احادیث، به کاربست آرایه­ها و زیورهای ادبی توجه کرده تا توجه مخاطبان را جلب کند، درایت‎نثار محمد علم‎الهدی است.

بررسی ارتباط متقابل فرم و محتوا در آثار عرفانی - ادبی علاوه بر تبیین کارکرد‌های عناصر دخیل در آن متون، انگیزه‌های مؤلف را از نگارش آن اثر نشان می‌دهد. مصباح الهدایه اثر معروف و برجستۀ عرفانی عزالدین محمود کاشانی در قرن هشتم هـ است که در زمینۀ عرفان نظری نگاشته شده است. مؤلف با گسترش تبویب آرای نظری صوفیه، استشهاد به اقوال ایشان و توجه افراطی به ساختار موسیقایی کلام می‌کوشد از زبان تصوف که در قرن هشتم هیچ‌گونه صدق عاطفی و تجربۀ نفسانی ندارد، آشنایی‌زدایی کند؛ اما این توجه افراطی به ساحت موسیقایی زبان، جز مبتذل‌ساختن آن و مرموز و مغموض‌ساختن کلام نتیجه‌ای در پی ندارد و هرگز از تجارب اصیل عرفا در سده‌های نخستین خبر نمی‌دهد. نگارندگان در این نوشتار با تبیین انگیزه‌ها و عوامل درون‌متنی و برون‌متنی به تحلیل چرایی کاربرد آگاهانه موسیقی در کتاب مصباح الهدایه می‌پردازند. به‌طورکلی، فقر تجارب اصیل عرفانی در قرن هشتم، تقلید از ساحت لفظی زبان عرفانی ابن‌عربی در تکوین عوالم عرفانی – موسیقایی، سبک فنّی و قابلیت ساختارهای صرفی و اشتقاقی زبان عربی ازجملۀ اسباب و انگیزه‌های مؤلف از کاربرد آگاهانۀ موسیقیِ کلام بوده است. علاوه‌براین، بررسی تطبیقی متن مصباح الهدایه با منابع عربی آن و کیفیت تأثیرپذیری مؤلف از سخنان صوفیه، نشان می‌دهد که مؤلف در بهره‌گیری از مضمون سخن مشایخ، استشهاد به سخنان ایشان و گسترش محور افقی کلام مشایخ، ساحت موسیقایی کلام را تقویت کرده است.

در این پژوهش، صفت عارفانۀ حیا در برخی از مهم‌ترین آثار برجستۀ عرفانی تا قرن نهم هجری تحلیل می‌شود. بنیان این پژوهش بر اساس تحلیل حیا از منظر مراتب سِیروسلوک عرفانی است. این بررسی که با روشی توصیفی - تحلیلی نوشته شده است، نشان می‌دهد که صفت حیا در سخن برخی از عارفان، در هریک از مراتب سه‌گانۀ سلوک، رویکرد متفاوتی داشته و دچار تحول و تبدل محتوایی شده است. چنان‌که در مرتبۀ نخست سلوک که مقام فرق است، ویژگی ایجابی و کوشش‌مدارانه دارد. سالک در این ساحت سعی در اتصاف به حیا و لوازم آن دارد. در مرتبۀ دوم که مقام فنا است، جذبۀ الهی سالک را از وجود مجازی و همۀ صفاتش فانی می‌سازد، لذا حیا در عارف خصوصیتی سلبی و تنزیهی ‌می‌یابد، کوشش او زایل و اتصافش به حیا‌ ترک می‌شود؛ اما در مرتبۀ سوم، یعنی مقام بقا، عارف مظهر اسما و صفات الهی می‌شود. ازاین‌رو، حیا در عارف پس از سلب، مجدداً به شکل ایجابی، اما تحول‌یافته نمود می‌یابد. نتیجۀ این بررسی نشان می‌دهد با وجود اینکه سخنان بیشتر عارفان دربارۀ حیا با ویژگی‌های مرتبۀ فرق مطابقت دارد؛ اما سخنان عده‌ای از آنان از حیا، علاوه ‌بر مرتبۀ فرق، بر خصوصیات و احکام مرتبۀ فنا و نیز مرتبۀ بقا هم‌پوشانی دارد.

یکی از اصول مطرح تربیت عرفانی در عرفان عملی، مسئله نیاز سالک به استاد در سِیروسلوک است؛ اما بزرگان عرفان به علت‌هایی از ارائه بحث علمی و برهانی در این زمینه خودداری کرده­اند. در این راستا، دسته‌بندی ابعاد نیاز به استاد و تبیین جایگاه شناختی و رفتاری استاد در سیر تربیت سالک ضروری است. با بررسی‌های انجام‌گرفته در این پژوهش به این نکته دست می­یابیم که با پیوند‌دادن مسئله نیاز به استاد با دَه کارکرد اساسی استاد در حوزه‌های شناختی و رفتاری جایگاه استاد تطبیق‌پذیر است و ضرورت آن اثبات‌پذیر می‌شود. شناخت راه نامحسوس و پیچیده، شناخت وظایف و برنامه‌ها، شناخت آفات، خطرات و موانع، شناخت حوادث شهودی و شناخت تفاوت شاکله سالکان از کارکرد­­­های استاد در بُعد شناختی دانسته شده­اند و ترقی به مراحل و مقامات بالاتر، سرعت و سهولت‌بخشیدن به سیر، تأثیر نفَس و ولایت باطنی استاد، رفع آفات و موانع سیر سالک و دفع ضرر احتمالی ناشی از نبود استاد از کارکرد­های استاد در حوزۀ رفتاری شناخته شده­اند که تحقق هیچ‌یک از آن‌ها بدون راهنمایی و دستگیری استاد امکان‌پذیر نیست.

عطار در منطق‌الطیر از هفت وادی نام می‌برد؛ اما یک وادی نانوشته وجود دارد و آن گذشتن از صورت و رسیدن به معنی است. این موضوع به‌صورتِ تقابل این دو در کل منطق الطیر به‌ شکلی نانوشته و نامنسجم منعکس شده است. در سخن عطار، صورت در مفهوم مجاز، کثرت‌ها، ظاهر، دنیا و وابستگی‌های به آن دیده می‌شود و معنی نیز در مفهوم وحدت، باطن، روح، تعالی و رسیدن به حقیقت می‌آید. حکایت این مرغان را هم در شکل و قالب و هم در محتوا و معنا می‎توان گذر از صورت به معنی دانست؛ زیرا عطار از قالب داستانی تمثیلی بهره برده و در متن هم خواننده و سالکِ راه را به گذر از ظواهر و صورت‌ها و توجه به معنی فرامی‌خواند. وی راه گذر از صورت و رسیدن به عالم معنی را در بریدن از وابستگی‌ها، داشتن همت و انصاف و درمجموع در طلب و عشق و فنا می‌بیند.

موضوعات هستی‌شناختی یکی از ارکان شناخت دیدگاه‌های عرفانی و تبیین تفاوت سنت‌ها و مشرب‌های عرفانی است. درواقع، نظر عارفان در باب هستی بر آرای آن‌ها را در باب دیگر مسائل اثر می‌گذارد و اعمال و معاملات آن‌ها را جهت می‌دهد. بر همین مبنا پرسش مهم و اساسی در این باب آن است که موضوعات مربوط به شناخت هستی در منظومۀ فکری عارفان مختلف بر چه اصولی استوار شده و چگونه است. در این مقاله الگوها و مصادیق مربوط به هستی‌شناسی در دیدگاه عارفان سنت اول و دوم عرفانی تحلیل شده است. یافته‌ها نشان می‌دهد عارفان این دو سنت در باب هستی اختلافِ‌نظر اساسی دارند: عارفان سنت اول مبانی هستی‌شناختی خود را به تبع فیلسوفان و متکلمان بر پایۀ نظریۀ وسائط استوار ساخته‌اند؛ اما عارفان سنت دوم نه‌تنها در تبیین هستی به این نظریه معتقد نیستند؛ بلکه گاه به‌شدت با این نظریه و قائلان به آن مخالفت کرده‌اند.