جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در این مقاله در نظر است تا با تکیه به برخورد نظری دو چهارچوب نظری فمنیسم و اگزیستانسیالیسم در عرصۀ فلسفۀ سیاسی، وجوهی را که در گذار جامعۀ سنتی به جامعۀ مدرن در اروپای غربی در باب خوانشی جدید از جایگاه زن در کتاب مقدس مسیحیت، با تأکید بر تورات (عهد عتیق) و اناجیل چهارگانه (عهد جدید) مطرح شده است، بررسی شود و فرآیند اسطوره‌زدایی و افسون‌زدایی که از ویژگی‌های عصر روشنگری است، از امر زنانه در غرب نوین واکاوی شود. در این حوزه، ابتدا دیدگاه فمنیستی کسانی چون سیمون دوبوار بررسی شده است و سپس به دیدگاه پدیدارشناختی شلایر ماخر و همچنین دیدگاه اگزیستانسیال و لیبرال بولتمان پرداخته شده است. در یک دیدگاه نهایی، می‌توان فهمید که جریان فمنیستی همسو با جریان روشنگری به افسون‌زدایی از مفهوم سنتی زن پرداخته است؛ و این افسون زداییِ مفهومی در رابطه­ی معناداری با تجدیدنظرهای فیلسوفان و الاهیات­دانان لیبرال و اگزیستانسیال در الهیات مسیحی قرار دارد.

به باور عرفان یهود و عرفان اسلامی، خدای متعال میان خود و مخلوقاتش واسطه‏ای را قرار داده است که در متون مقدس هر دو دین اسم‌های مشترکی دارند. یکی از این عناوین «حکمت» است. در این نوشتار بر اساس روش تطبیقی، مفهوم «حکمت» در عرفان یهودی و اسلام تحلیل شده است. مهم‌ترین نوآوری این پژوهش اثبات این فرضیه است که گرچه در یهود «حِسِد» و عشق اصل حیات‌بخش است و در عرفان اسلامی نیز حرکت حبّی همان نقش را دارد، اما در هر دو عرفان، پیش از حبّ الهی که باعث تجلی مظاهر شده است، حکمت (حوخمه) نقش‌آفرین بوده است؛ لذا این شبهه کلامی که اگر خدا همیشه محبّ و در عین‌ِحال، قادر است، پس باید از ازل مخلوق می‎داشته، در عرفان قبالا و عرفان اسلامی این‌گونه پاسخ داده می‎شود که خدا، مقدم بر حبّ ذاتی، حکیم است و حکمت اوست که حبّش را به جریان می‌اندازد.

با توجه به اهمیت مسیحیان در روزگار ساسانیان، بررسی وضعیت آن‌ها در آن دوران، به درک بهتر تاریخ مسیحیت و حکومت ساسانی کمک می‌کند. روزگار خسروپرویز را باید به‌عنوانِ یکی از مقاطع مهم تاریخ ساسانی و مسیحیان ایران در نظر داشت. یکی از شخصیت­های مهم مسیحی در زمان خسروپرویز، سبریشوع بود که به مقام پاتریارخی کلیسای نسطوری رسید و نقش سیاسی - مذهبی مهمی را ایفا کرد. یافته‌های این پژوهش نشان می‌دهد که سبریشوع با فرمان مستقیم خسروپرویز و بدون رضایت رهبران کلیسای نسطوری در سال 596 م. به مقام پاتریارخی رسید و خسروپرویز در جلب نظر مساعد مسیحیان نسطوری نسبت به خود، تسلط بیشتر بر آن‌ها و مراودات سیاسی خود با امپراتور ماوریکیوس از وی استفاده کرد. همچنین، سبریشوع با حمایت خسروپرویز سعی کرد اختلافات داخلی کلیسا را حل کند و در هنگام آغاز جنگ­های خسروپرویز و بیزانس، به‌عنوانِ نمایندۀ مسیحیان نسطوری، خسروپرویز و سپاهیان ساسانی را همراهی کرد.

در نظام فلسفی فلوطین، تنها سعادت ممکن برای انسان، یگانگی با احد با آگاهی و اشراقی معرفت‌شناختی است. این پژوهش به­روش توصیفی - تحلیلی، روش، اقتضائات و غایت عروج نفس و نحوۀ تحقق آن را تبیین می‌کند. از جمله یافته­های پژوهش این است که یگانه مسیر عروج نفس در نظر فلوطین، دیالکتیک عقلانی فرارونده از اندیشه‌های جزئی به ایده‌های ناب است و مؤلفه­هایی چون هدایت، کسب فضایل اخلاقی و ادراک زیبایی به­ این فرآیند یاری می­رسانند. در فرآیند عروج نفسانی، تحقق هر مرتبه از معرفت برای نفس، مساوق با برکشیده‌شدن نفس به مرتبۀ وجودی هم‌سطح آن مرتبۀ معرفتی است. نهایت معرفت ممکن در پایان سیر عقلانی نفس، یگانگی ضروری با عقل کل است که به‌مثابۀ از قوه به­فعل­آمدن بنیان ذاتی انسان تلقی می‌شود. یگانگی با احد، تبیین­ناپذیر، پیش­بینی­ناپذیر و مشمول ارادۀ نامعطوف به غایت احد است.

اثبات‌گرایی ـ البته نه دقیقاً در معنای همان پوزیتیویسم عصر روشنگری و مدرنیته ـ رویکرد غالب در مطالعات اسلامیِ آکادمیک ایران است. رویکرد اثبات‌گرایانه در مطالعات اسلامی ایران با پوزیتیویسم منطقی و فلسفۀ تحلیلی قرابت دارد. البته این شباهت شباهت‌های کلی است که مراد از آن، تشابه نحوۀ دستیابی به معرفت از طریق اثبات است و درعینِ‌حال، تفاوت‌هایی نیز در این میان وجود دارند که نباید نادیده گرفته شود. غلبۀ اثبات‌گرایی بر مطالعات اسلامی در ایران سبب شده است تا ظرفیت‌هایی که می‌توانند براساس رویکردهای تفسیری - تفهمی و تاریخیِ برخاسته از سنت قاره‌ای فعال شوند، مغفول بمانند؛ ظرفیت‌هایی مانند منظرگرایی، مطالعه در سطح فرهنگی - اجتماعی و کارکردهای دینی، ارج‌نهادن تفاوت‌ها و اهمیت‌دادن به خلاقیت، توجه به دانش‌های مبتنی بر نتایج ظنی نظیر تاریخ، مردم‌شناسی و ... ازجمله این موارد هستند.

به اعتقاد برخی وحدت­گرایی عرفانی با نفی تمایزات انسانی جایی برای شکل‌گیری مفاهیم «خود» و «دیگری» و رابطه «من - تو»یی که از لوازم تفکر اخلاقی است، باقی نمی‌گذارد. ازاین‌رو، موضوع مقالۀ حاضر چگونگی تکوّن مفاهیم «خود» و «دیگری» با ابتنای بر هستی­شناسی وحدت وجودی ابن‌عربی است و سعی شده تا با روش تحلیلی و بر اساس مبانی عرفانی «وحدت در کثرت»، «مظهریت اسمایی»، «تعدد جهات» و اصل «لاتکرار فی­التجلی» نشان داده شود که در نظریۀ وحدت وجود ابن‌عربی تمایزات انسانی از بین نمی­رود و می‌توان از رابطۀ مبتنی بر «من - تو» در ذیل مفاهیم «خود» و «دیگری» سخن گفت که بدین‌گونه شرط امکان اخلاق تأمین می‌شود. همچنین، عارف وحدت وجودی هم «خود» را مقدم بر «دیگری» می­شناسد و هم «دیگری» را در درون خود می‌یابد، بدون آنکه دیگری را به خود تقلیل دهد و اصالت و غیریت او را زیر سؤال برد. درضمن، استدلال می‌شود که قول به وحدت بنیادین انسان‌ها نه‌تنها اخلاق را ناممکن نمی‌سازد؛ بلکه از شروط ضروری آن است.

در نگاه عارفان، توبه در بالاترین سطح خود به گذار از همۀ کثرات و حجاب­ها و به‌عبارتِ‌دیگر، به توبه از هرچه جز خدا منتهی می‌شود. نباید چنین پنداشت که این نگاه عارفان بی­مبنا و برخاسته از احساسات و ذوق­های عارفانه است. در این پژوهش، آن دسته از مبانی پذیرفته‌شده در علم عرفان عملی به روش اسنادی ـ تحلیلی بررسی می‌شود که می‌تواند در تحلیل و تبیین این سخن عارفان به کار آید. قاعدۀ عرفانی «روح معنا» از سویی، راه را برای طرح سطوح مترتّب بر همِ توبه باز می‌کند و از سوی دیگر، اصل «حضور منازل پایین­تر در مراحل بالاتر سلوکی» مقتضی آن است که توبه در همۀ مراتب بالاتر ازجمله مرتبۀ فنا که مرتبۀ گذار از ماسوا است، نیز حضور داشته باشد. همچنین، اصل «فناگرایی در سلوک» موجب شده است تا مراتب نهایی توبه نیز رنگ‌ورویی از فنا داشته باشد. افزون بر همۀ این‌ها، شواهد حاکی از آن است که موازین پذیرفته‌شده در علم عرفان عملی (میزان شریعت، میزان عقل و میزان مشایخ) نیز بر توبه از ماسوی‌الله به‌عنوانِ نهایی­ترین مرتبۀ توبه صحّه می‌گذارند.

آدمی با معطوف‌کردن انرژی خویش به پدیده‌ای و مشاهده‌ آن در درون به حضوری دست می‌یابد که جوهر آگاهی است؛ اما هنگامی که یگانگی خویش را با ذهن بگسلد و تماشاگر آن باشد، به مرتبه‌ای فراتر به نام آگاهی متعالی دست می‌یابد. رسیدن به این آگاهی در عرفان‌های شرقی به‌منظورِ آرامش ذهنی بسیار اهمیت دارد. در این پژوهش، فرآیند رسیدن به این آگاهیِ برتر در مکتب یوگا و ذن به روش تحلیلی ـ توصیفی بررسی می‌شود. رهرو در مکتب یوگا با به‌کاربستن فنون ارائه‌شده به توقف جریانات ذهنی و در نهایت، به حقیقت برتر درونی و رسیدن به رهایی در پرتو آگاهی متعالی نائل خواهد شد. در مکتب ذن نیز روشن‌شدگی همراه با ادراک حقیقت وجود از طریق تمرکز و حضور دائمی حاصل می‌آید که با شهود درونی معنا پیدا می‌کند. آنچه در این دو مکتب علی‌رغم اختلاف در روش و مبانی مشترک است، همان هدف نهایی است که رسیدن به این آگاهی متعالی را دربر‌می‌گیرد.

چه نکات روشی در به‌کارگیری «مطالعۀ تطبیقی» در حوزۀ «معنویت» وجود دارد؟ نوشتار حاضر در بررسی این مسئله، بر رویکرد نوین «پساالیاده‌ای» در مطالعات تطبیقی تکیه می‌کند. در این رویکرد نوین، «معنویت» امری واحد و جهانی نیست؛ بلکه هر معنویت واقعیتی یکه محسوب می‌شود. باید با پرهیز از تحمیل یک تجانس مصنوعی، به تنوع بافت فرهنگی هر معنویت و گریزناپذیری هرمنوتیک توجه کرد. در این نوشتار، روش‌هایی جهت پرهیز از سوگیری، گذر از شباهت‌های ظاهری، ایجاد تناسب میان مقیاس و مسئله تطبیق و مانند آن مطرح شده است. همچنین، با ارائه نظریۀ «ایمای متوازی»، تلاش شده است درک پژوهشگر از معنویت تجربه‌ناشده توجیهی نظری بیابد. در میان سبک‌های تطبیق، ظاهراً «سبک روشنی‌بخش» قابلِ‌اتکاترین است. در این سبک، پژوهشگر به دنبال کشف نقاط کور معنویت تجربه‌شده از طریق مقایسه با معنویت‌های بیگانه است و دقت و صحت کامل توصیفی که از معنویت بیگانه ارائه کرده است، موضوعیت ندارد.

یکی از رویکردهای دینی و دانشی در حوزۀ علمیۀ قم، رویکرد عرفانی است که از بدو تأسیس حوزۀ نوین این شهر، در آغاز سدۀ کنونی تا زمان حاضر حیات داشته است. مخالفان این رویکرد در این دوره همواره به نقد جدی این رویکرد پرداخته‌اند. خاستگاه رویکرد عرفانی قم دو مکتب حکمی تهران و اخلاقیون نجف است و حامیان این رویکرد در پایبندی به میراث عرفانی اسلام و نقد جنبه­های خانقاهی تصوف و نیز تطبیق آموزه‌های صوفیه با کلمات امامان شیعه و نیز ارائۀ تفسیر عرفانی از قرآن و روایات مانند سلف خود عمل کرده‌اند و همین امور باعث فاصله‌گرفتن آنان از تصوف محض شده است و درنتیجه، از اتهام صوفی‌بودن رهیده‌اند. همچنین، آن‌ها از فشار مخالفان خود نیز متأثرند و در استناد به کلمات صوفیه بسیار محتاط­ عمل می­کنند و همواره بر تمایزات و اختلافاتشان با تصوف تأکید دارند. مسیر سومی در میانه نزاع موافقان و مخالفان و متأثر از این نزاع، در دهه­های اخیر سر برآورده است که مدعایش گذر از عرفان موجود به‌سویِ عرفان ناب، راستین، حقیقی و بدون شائبه است. کوشش­های معرفتی این دسته نقش مؤثری در حفظ و بقای گفتمان عرفانی و نیز آشناکردن مخالفان عرفان با این گفتمان داشته است و البته چنین رویکردی در شیعه بدیع نیست و پیش‌تر در آثار امثال فیض کاشانی بروز داشته است و این عده عملاً در برابر عرفان از جست‌وجوی عرفانی ناب با عناوینی چون عرفان وحیانی و اهل بیتی سخن می­گویند.