جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

برخی از اشکال‌هایی که اندیشمندان غربی به وجود ذهنی وارد کرده‌اند نزد فیلسوفان مسلمان هنوز ناشناخته ‌است. مثلاً یک نقد هوسرل اشکال تسلسل در ابژه و مطابَق خارجی است: ابژه‌ ← ← «ایده‌ی ابژه» ← ← «ابژه‌ی «ایده‌ی ابژه»» ← ← «ایده‌ی «ابژه‌ی «ایده‌ی ابژه»»» ← ← «ابژه‌ی «ایده‌ی «ابژه‌ی «ایده‌ی ابژه»»»» ← ⁞ ما می‌کوشیم به‌روش عقلی و برپایه‌ی برخی از مبادی فلسفه‌ی اسلامی راه‌حلّی برای این اشکال - که وجود ذهنی را رد می‌کند - بیابیم. اندیشمندان مسلمان گرچه درست با همین تسلسل روبه‌رو نبوده‌اند، با مواردی مانند آن بسیار درگیربوده‌اند و گفته‌اند: چنین تسلسل‌هایی در ذهن اعتبارکننده‌ی ما پدید می‌آید و بنابراین با انقطاع اعتبار ذهنی منقطع می‌شود و از بین می‌رود. بدین‌سان، در این‌جا نیز بر پایه‌ی آن مبانی خلاصه‌ی پاسخ این است که: به‌جز ابژه و مطابَق نخست، بقیه هنگامی پدید می‌آید که با اعتبار ذهن ما آن‌ امور زنجیروار در ذهن ما پدید آید. پس هرگاه ما اعتبار خود را متوقف‌سازیم، آن‌ها نیز متوقف‌می‌شوند و تسلسلی پدید نمی‌آید. در پایان به‌مناسبت به تسلسل مطابَق در رد نفس‌الامر بودن عقل فعّال نزد برخی از اندیشمندان مسلمان نیز اشاره‌ای می‌کنیم. نشان‌می‌دهیم این تسلسل مطابَق نیز نقدی ناکارآمد است.

نسبت میان علم و فلسفه از وجوه گوناگونی قابل بررسی است؛ یکی از این وجوه، پرسش از نسبت میان توصیف علمی و تعلیل فلسفی است. پیروان دیدگاه تجربه‌گرا بر این باور اند که میان پرسش از چرایی پدیده‌ها در مقام تعلیل، و چگونگی آن‌ها، در مقام توصیف، نسبتی وجود ندارد و مرزهای علم طبیعی، مستقل از فلسفه است. در این میان بازخوانی اندیشۀ حکیمانی چون ابن‌سینا، که توأمان از دانش حکمت و علوم طبیعی بهره‌مند بودند، می‌تواند برای رهیافت‌های جدید در نسبت میان علم و فلسفه راهگشا باشد. در نظام حکمت سینوی، مقام تعلیل از مقام توصیف تمایزاتی دارد، اما از آن مستقل نیست. شیوۀ تعلیل فلسفی، چه در فلسفۀ الهی و چه در فلسفۀ طبیعی، در شیوۀ توصیف علمی اثرگذار است و از حیث روش‌شناختی، توصیف در برابر تجویز قرار می‌گیرد و نه تعلیل. بر این اساس بدون داشتن الگوی مشخص از روابط علّی – معلولی، نمی‌توان توصیف روشمندی از پدیده‌های طبیعی و علمی ارائه داد. ویژگی‌های اساسی در این الگوی علّی شامل: تمایز علیّت بالذّات از بالعرض، علیّت قریب از بعید، علیّت مرکب از بسیط، علیّت بالقوه از بالفعل و همچنین اثرگذاری نسبت میان علل، در اسناددهی و استدلال‌آوری علمی است.

در باره پیشینه نظریه اصالت وجود، از اشخاص متعدد و مکتب‌های فکری متنوعی سخن به میان آمده ولی هیچ سخنی از قطب الدین رازی به میان نیامده است، در حالیکه وی پیش از صدر المتألهین این نظریه را مطرح کرده است. وی در کتاب «لوامع الأسرار فی شرح مطالع الأنوار» بدون اینکه از اصطلاحات خاص این نظریه استفاده کرده باشد تقریری خاص از آن ارائه می‌دهد و در کتاب «المحاکمات بین شرحی الاشارات» تعابیری در تقریر و تبیین اصالت وجود دارد که صدرالمتألهین بعینه از آن تعبیرات برای تقریر و تبیین اصالت وجود استفاده کرده است. بر اساس تقریر قطب الدین رازی از اصالت وجود، ماهیت حقیقتاً و بالذات بر واقعیت خارجی صدق می-کند ولی به هیچ وجه ماهیت در خارج موجود نیست. تقریر خاص قطب الدین رازی از اصالت وجود، پس از حدود دو قرن در آثار صدرالمتألهین با اصطلاحاتی جدید و به نحوی جدّی‌تر به وجود آمد و باز پس از گذشت حدود سه قرن همین تقریر با برهانی جدید که تصویر‌گر مدعاست و با بیانی تحلیلی‌تر در آثار مولی علی نوری و آقا علی مدرس تحقّق یافت. این تقریر از نظریه اصالت وجود، در مقابل سایر تقریرهائی است که در دوره معاصر از این نظریه شکل گرفته است

از مهم‌ترین موضوعات الاهیات و بلکه فلسفه، سخن در باب وجود،‌ اوصاف و عمل‌کرد خداوند یا امر متعال است. یکی از مباحث مهم مرتبط با این موضوع، که سابقه‌اش به قدمت تاریخ انسان است، خداناباوری است. در بحث خداناباوری، مهم‌ترین موضوع این است که، با توجه به دلایل گوناگون و پیامدهای ناگوار بی‌خدایی، آیا امکان حذف خداوند از عالم وجود دارد یا خیر؟ این نوشتار با بررسی ناسازگاری‌های درونی و پیامدهای گسترده و غیرقابل انکار حذف خداوند از عالم و نیز شواهد بیرونی، با روش تحلیل عقلی به بررسی چرایی ناممکن بودن الحاد پرداخته است و دیدگاه مقابل، یعنی امکان الحاد آسان و بی‌دغدغه را با رویکرد تحلیلی _ انتقادی به چالش کشیده است. دستاوردهای مهم این نوشتار عبارت‌اند از: الف) با توجه به ناسازگاری‌ها و پیامدهای گسترده کنار نهادن خداوند از عالم، امکان الحاد حقیقی وجود ندارد. ب) اندکی از ملحدان به لوازم الحاد حقیقی آگاه هستند. ج) بسیاری از بی‌خدایان به ادعای الحاد خویش پای‌بند نیستند و از نیمة راه الحاد مسیر خود را تغییر می‌دهند. د) بی‌خدایان به زبان و بیانی دیگر، باورها و آموزه‌های دین‌داران را تکرار می‌کنند.

دوگانه‌انگاری جوهری، یکی از نظریات مهم پیرامون نفس و بدن است که با اظهارات دکارت مشهور گردید. دکارت با طرح این مسئله، بین نفس و بدن تمایز قائل می‌شود و یکی را از عالم روحانی و دیگری را متعلق به عالم جسمانی می‌داند. از آنجا که دکارت نفس و بدن را دو جوهر از دو عالم متفاوت می‌داند، در حل مشکل ارتباط بین این دو بعد ناموفق می‌شود، به گونه‌ای که بعد از مدتی دیدگاه وی به عنوان دیدگاهی غیرعلمی از سوی برخی اندیشمندان طرد می‌شود. ادوارد جاناتان لو به دنبال بررسی دیدگاه دکارت، درصدد برمی‌آید که با ایجاد برخی تغییرات در نظر دکارت، بار دیگر دوگانه‌انگاری جوهری را احیا بخشد. وی از یک طرف، مانند دکارت، نفس را از بدن متمایز می‌داند و قائل است که نفس همان بدن یا بخشی از بدن مانند مغز نیست و از طرف دیگر بر این عقیده است که نفس مالک برخی از خصوصیات جسمانی مانند داشتن مکان و سرعت است. بنابراین لو با نسبت دادن برخی خصوصیات فیزیکی به نفس، از عهده‌ی مشکل ارتباط نفس و بدن برمی‌آید، اگرچه که وی با چالش‌های دیگری برای اثبات نظر خود روبه‌رو است.

اخلاق عرفانی که بازتاب داستان سالکانه‌ی انسان کامل است، راه را برای رسیدن به مرتبه‌ی وصول هموار می‌سازد و ملکات اخلاقی حاصله از این باریابی به بارگاه قدس ربوبی نیازمند به شناخت دقیق مبانی آن و تأثیر آن مبانی بر خُلقیات توحیدی انسان دارد. در این میان علامه فیض کاشانی و علامه طباطبایی بر اساس اندیشه‌های توحیدی خود، شکل اخلاقی زیستن و ضمانت زیست کرد اخلاقی را توحید و عشق به ذات حق بیان نموده‌اند و در این نوشتار با روش توصیفی و تحلیلی، مبانی خاص انسان‌شناسی اخلاق عرفانی از دیدگاه علامه طباطبایی و فیض کاشانی به روش تطبیقی تبیین نموده و نتیجه اینکه: اصلی‌ترین مبانی خاص انسان‌شناسی اخلاق عرفانی، ذو مراتب بودن وجودی آدمی است که تجلی«الظاهر و الباطن» خداوند است. انسان با نفی خودیت و گذر از عوالم وجودی خود، مقیم عوالم توحیدی گردیده و مظهر تام اسمای الهی می‌شود و در هر موطن وجودی، متصف به صفات همان موطن شده و ملکات اخلاقی را در خود مستقر می‌نمایاند و منظومه اخلاقی خود را بر همین گذر و استقرارها ترسیم می‌کند.