جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

عصمت از ارکان اعتقادی امامت و نبوت و از مختصات اعتقادی شیعه محسوب می‌شود. فیصل‌نور، یکی از وهابیان معاصر، در بخشی از کتاب الامامة و النص، منکر عصمت امام شده و به زعم خود، این مسئله را بر اساس مبانی مورد پذیرش شیعه و روایات موجود در منابع شیعیان به چالش کشیده است. نحوۀ استفادۀ وی از روایات، مصداق مغالطه و تحریف و نیازمند تحلیلی انتقادی است. این نوشتار با به‌کارگیری روش توصیفی _ تحلیلی تلاش کرده است مهم‌ترین شیوه‌های فیصل‌نور در مواجهه با روایات شیعه را مورد بررسی قرار دهد و با تحلیل نمونه‌هایی از مستندات او ذیل هر روش و نیز نشان‌دادن مغالطات و القائات انحرافی وی، ثابت کند که او برای حق‌جلوه‌دادن ادعای باطل خود مبنی بر عدم عصمت امام، روش‌هایی مخالف با اصول و قواعد صحیح نقد اتخاذ کرده است. از مهم‌ترین این روش‌ها، استناد به روایات جعلی و ضعیف، تقطیع هدفمند، تحریف روایت، استناد به یک حدیث و غفلت از خانوادۀ احادیث، القای پیش‌فرض‌های نادرست به مخاطب و ظاهرگرایی است.

بنی‌هاشم و خاندان پیامبر(ص) پس از رحلت ایشان به حاشیه رانده شدند. یکی از نظریات مطرح در تبیین این پدیدۀ تاریخی، وجود تفاهمات پیشینی برخی اصحاب در دوران حیات پیامبر؟صل؟ می‌باشد. با این حال، از سویی نشانه‌ها، سویه‌ها و زمینه‌های این تفاهمات مورد واکاوی کافی قرار نگرفته است و از سوی دیگر، عمدتاً ادلۀ ارائه‌شده اندک بوده و یا در مواردی از دلالت بر مدعا قصور داشته‌ است. بدین‌رو در جُستار حاضر در صدد بررسی و تحلیل نشانه‌های پیدایش، ابعاد، روند و زمینه‌های جریانی هستیم که در دوران پیامبر؟صل؟ نوعی از تحزّب را در برابر بنی‌هاشم شکل داده بود. بر اساس این پژوهش، تحزّبی جدّی در میان برخی مسلمانان قریشی و غیر‌قریشی علیه بنی‌هاشم وجود داشته که رقابت‌های پیشا‌اسلامی، نبردهای عصر نبوت، چشم‌انداز جانشینی و عدم تسامح امام علی بن ابی‌طالب(ع) در دین، به نحو چشمگیری در پیدایش آن نقش داشته است.

مقالۀ حاضر در صدد بررسی چگونگی شکل‌گیری جنبش هرمنوتیکی در دوران عباسیان و روش‏ها، انگیزه‏ها و زمینه‏های پیدایش آن و نیز شیوۀ مقابلۀ امام عسکری(ع) با این جریان است. هدف از این مطالعه، شناخت عملکرد سیستم حاکم عباسیان و روش‏های هرمنوتیکی و رفتارهای اجتماعی جوامع کلامی و مسئولان وقت و کشف منشور اقدامات و رفتارها و مبانی فکری امام و امت در تقابل با این جنبش است. با روی‌کار‌آمدن عباسیان، نهضت بزرگی در دنیای اسلام، جهت ترجمۀ آثار یونانی و فلسفی به راه افتاد. در ازای آن، جریان‏های کلامی از‌جمله معتزله تقویت شدند. در دل این ماجرا، به کمک مترجمان بیگانه _ خصوصاً مسیحیان_ جنبشی هرمنوتیکی و تأویل‌گرا شکل گرفت و رویکرد همۀ مکاتب فکری، حتی اهل حدیث، سنت‌گرایان، مخالفان معتزله، فلاسفه و جریان‏های وابسته به کلام عقلی نیز به تأویل‌گرا گرایش یافت. در این دوره، فرهنگ شفاهی امویان به فرهنگ مکتوب عباسیان تبدیل شد و این مهم، برنامۀ جامع حاکمیت عباسی برای تحریف معنوی دین و طرد‌نمودن امامان شیعه(ع) و جانشینان حقیقی پیامبر خدا(ص) در جامعه بود. لازم به ذکر است که هر‌چه به سوی آینده پیش می‏ رویم، موج فکری_ فرهنگی ائمۀ شیعه(ع)و اصحاب ایشان نیز گسترده‏تر می‏شود. امام عسکری(ع) در مقابل این جریان و توطئۀ دشمنان، انقلاب فرهنگی مکتوبی به راه انداخت که در تاریخ 250 سالۀ امامان شیعه بی‌نظیر بود و با جنبش هرمنوتیک فلسفی، مقابلۀ جدی نمود.

امروزه تاریخ امامیه چنان با تاریخ کلام در هم آمیخته است که شناخت آن بدون آشنایی با اندیشه‌های متکلمان امامیه در مدارس مختلف کلامی، از مدینه، کوفه و قم تا بغداد، ری، حله، اصفهان، شیراز و... ، و بازخوانی آنها، بسی دشوار و گاه غیرممکن به نظر می‌رسد؛ مدرسه‌هایی که در محیط‌های جغرافیایی ناهمگون شکل گرفته‌اند و پراکندگی آنها در مسیر تاریخ، منشأ پیدایش تغییر و تطوراتی در روش و محتوای اندیشۀ متکلمان اسلامی در مباحث مختلف کلامی، به‌ویژه در مباحث امامت شده است. این نوشتار به بازخوانی و بررسی مسئلۀ «امامت» در اندیشۀ نخستین متکلمان امامی مدرسۀ بغداد قبل از ظهور مرحوم شیخ مفید و شاگردان برجستۀ او اختصاص یافته است و با تأکید بر آرا و کلمات متکلمان بزرگ خاندان نوبخت و نیز معتزلیان شیعه‌شده، به‌ویژه ابن‌قبه رازی، به مقایسۀ آنها با یکدیگر در اهم مسائل امامت، می‌پردازد. اگر‌چه این دو جریان تفاوت‌هایی در روش و رویکرد با یکدیگر داشته‌اند _ که در میان آنها از گرایش به سمت متکلمان نظریه‌پرداز کوفه و تأثیر‌پذیری از آنها تا توجه بیش‌از‌اندازه به عقل و هم‌نوایی در برخی مباحث امامت با رویکرد عقل‌گرایی معتزلیان به چشم می‌خورد_ اما اشتراکاتی نیز با یکدیگر داشته‌اند که مهم‌ترین آنها را می‌توان دور‌شدن تدریجی از روش و محتوای متکلمان مدرسۀ کوفه و نزدیک‌شدن به دستگاه کلامی معتزلی دانست.

فرقۀ واقفیه با استفاده از روایاتی، غسل امام پیشین توسط امام بعدی را یکی از نشانه‌های امامت تلقی کرده‌اند و از این راه، نسبت به امامتِ امام رضا(ع)، که هنگام غسلِ بدنِ مطهرِ امام کاظم(ع) _حداقل در ظاهر_ در بغداد حضور نداشتند، اشکال می‌کردند. این مسئله، در عمل به شکل یک قاعدۀ کلامی مهم درآمده است و در صورتِ پذیرشِ آن توسط امامیه، می‌تواند علاوه بر امامت امام رضا(ع)، در امامت امام جواد(ع) نیز تشکیک کند؛ چرا‌که ایشان نیز _حداقل در ظاهر_ در غسل پدر حاضر نبوده‌اند. از‌این‌رو، بررسی این مهم، اهمیت بسزایی دارد. از مهم‌ترین گام‌ها در بررسیِ این قاعده، بررسی معنای آن _ بر فرضِ صدورِ اصل آن_ است. در همین راستا، این مقاله در پی بررسی احتمال‌های گوناگونی است که می‌توان از این قاعده تصور کرد. هم‌چنین می‌کوشد تا با استفاده از قرینه‌های مختلفِ لفظی و تاریخی و با نگاهی جامع به همۀ مدارکِ این قاعده، بهترین احتمال معنایی را برای آن مشخص سازد.

نگاهی گذرا به تراث روایی شیعه، حجم قابل توجهی از روایات ناظر بر آیات قرآنی را پیش روی ما می‌نهد که با هدف بازنمایی باطن ولایی قرآن، دست به تأویل آیات به مقامات ائمه؟عهم؟ زده‌اند؛ تا جایی که گویی این نوع روایات، به عنوان نمادی برجسته برای مجموعۀ روایات تفسیری شیعه در‌آمده‌اند. دست‌کم در خصوص شمار چشمگیری از این‌گونه روایات، نوعی ناهمگونی با سایر روایات دیده می‌شود. در‌نتیجه، درک و پذیرش آنها گاه با چالش روبه‌رو بوده است. حتی بر پایۀ مبانی کلامی امامیه نیز، فهم و تحلیل این‌دست از روایات، هماره با صعوبت و درهم‌تنیدگی همراه بوده است؛ به‌گونه‌ای‌که دانشوران شیعه در مواجهه با این روایات، یا تحلیل و تشریح آنها را با سکوت برگزار کرده‌ و به نقل صِرف آنها از منابع پیشین به منابع پسین بسنده کرده‌اند و یا میان معرکه‌ای از آرای گوناگون و گاه متعارض، در پذیرش و تحلیل آنها گرفتار آمده‌اند. در این مقاله، در چارچوب مبانی کلامی پذیرفته‌شدۀ امامیه، در پی آنیم تا با واکاوی ویژگی‌های باطن ولایی قرآن بر پایۀ تحلیل روایات تأویلگر قرآن به مقامات ائمه(ع)، همبستگی باطن ولایی قرآن با شأن بنیادی ائمۀ طاهرین(ع) را در نظاموارۀ دین برنمایانیم. نتیجه این‌که، ضمن اثبات باطن ولایی قرآن، اصول و ویژگی‌هایی را که لحاظ آنها در تحلیل این بازنمایی بایسته است، بررسیده‌ایم.