جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

معنویت‌گرایی انحرافی، ازجمله مباحثی است که در فلسفه دین مطرح‌ می‌شود و به معنای اختلال در رفتارهای معنوی انسان است که در قالب‌های مختلف عرفانی، عبادی، و حتی ورزشی نمایان می‌شود. بررسی ریشه‌های اعتقادی این انحراف، از مطالعات بین‌رشته‌ای محسوب می‌گردد و عوامل گوناگونی همانند اعتقادات فردی و محیط اجتماعی در بروز آن دخالت دارند. مؤلف در این پژوهش درصدد است عوامل ‌تأثیرگذار در معنویت‌گرایی انحرافی و چگونگی ­برون‌رفت از آن را‌ کاوش کند. این مهم با روش توصیفی و تحلیل ثانوی کیفی برداده‌های نقلی که برگرفته از قرآن و حدیث است، انجام می‌شود. یافته‌ها حاکی از آن است که آگاهی‌بخشی و تقویت اعتقادات مذهبی و نیز روی­گردانی از شیاطین و توجه به فطرت انسانی، و از سوی دیگر، نظارت بر محیط خانوادگی، آموزشی و گروه‌های دوستی، از راهکارهای ‌برون‌رفت از عرصه معنویت انحرافی خواهند بود. نوآوری این جستار، ارائه الگویی از قرآن و حدیث است تا به نظریه اسلامی نوینی در مواجهه با پدیده معنویت انحرافی، نزدیک شویم. همچنین مدلی از آمیختگی بین تبیین‌های نظری با متدلوژی اسلامی ارائه می‌گردد که نشان از تلفیق علم و وحی است.

بر خلاف غرب که در آن مسئله رابطه علم و دین، به تعارض گزاره های دینی با نصوص مقدس منتهی شد، در جهان اسلام و جامعه اسلامی که قرآن کریم، همواره سرچشمه علوم و معارف بوده است و بر کسب علم و دانش، بیش از هر چیز دیگری در آن تاکید دارد، رابطه قرآن و علوم موجب شکوفایی تمدن اسلامی و پیشرفت علوم و فنون شده است. از مصداق‌هایی از این سخن، عبارت‌اند گزاره های متعدد قرآنی که با صراحت، به علم‌آموزی و ارزش علم و عالَم و ارتباط با طبیعت به عنوان راهی برای خداشناسی توجه داده است ( مانند آیات 31بقره،15و 16نمل،9زمر،26فاطر،1-5علق،5طارق،30 انبیا،...)؛ پیدایی تمدن اسلامی (و حتی زمینه‌های اولیه تمدن غربی) که باید آن را مرهون قرآن کریم دانست و به قول جرج سارتون برای درک کامل علت فعالیت مسلمان‌ها در رشته های علمی، باید به نقش محوری قرآن در زندگی آنها توجه کرد. (مقدمه ای بر تاریخ علم، ص46). بر همین مبنا نوشته حاضر در صدد است تا ضمن مروری بر تعاریف جامعه شناسی و تعیین جایگاه آن در میان علوم، به موضوع و اهداف و روش آن در مجموعه علوم انسانی اشاره کند. در ادامه، سپس بحث را در سه بخش اهداف و ضرورت، توجه به رابطه قرآن و جامعه‌شناسی، بیان ابعاد و تلقی‌ها در پیوند قرآن و جامعه شناسی تنظیم نماید. سرانجام با ارائه نمونه‌ای برگرفته از قرآن کریم، به عنوان موضوع‌ها و محورهای در حوزه مطالعات جامعه‌شناختی، بررسی بحث را تکمیل نماید تا در نتیجه، درآمدی هرچند ناچیز در خصوص علم جامعه شناسی و رابطه آن با قرآن کریم ارائه دهد و زمینه برای تلاش بیشتر صاحب‌نظران حتی در قالب نقد نوشتار فراهم آید.

، نخست با الهام از دسته‌بندی ارسطویی علوم به نظری و عملی، علوم انسانی به دو دسته نظری (توصیفی) و عملی (کاربردی/ارزشی) تقسیم شده‌اند. علوم انسانی نظری، به دنبال شناخت و توصیف ساحتی از ساحت‌های فردی، اجتماعی، عینی و اعتباری انسان هستند، اما علوم ارزشی، به دنبال ارائه نظام‌مند گزاره‌هایی، به‌منظور تنظیم رفتارهای انسانی در حوزه‌های متعددند. در این مقاله بر مبنای تحلیل فلسفی رفتارهای ارادی انسان، نقش بنیادین هدف در علوم انسانی را بررسی می‌کنیم. بنا بر فلسفه اسلامی، انسان در رفتارهای ارادی خود، «فاعل بالقصد» است. این نوع رفتارها همواره برای دست یابی به هدفی انجام می گیرند، یعنی مطلوب فاعل، رسیدن به هدفی خاص است، اما چون هدف مزبور بدون انجام دادن فعلی مخصوص محقق نمی‌شود، شوق ر سیدن به آن هدف (= علت غایی)، سبب آن فعل می شود. بنابراین ارزش هر فعل ارادی انسان، تابع ارزش هدفِ مترتب بر آن است. بر این پایه‌ریزی تأسیس علوم انسانی، مبتنی بر ترسیم هدف نهایی از وجود انسان و نیز اهداف میانی متناسب با این هدف نهایی است که می توان در انجام دادن افعال اختیاری مدنظر داشت، اما بدیهی است که ترسیم این اهداف، خود به شناخت حقیقت وجود انسان نیاز دارد. تا ندانیم حقیقت انسان چیست، نمی توانیم بدانیم انسان چه باید بشود. در انسان شناسی به مثابه یک بحث فلسفی، خود نیازمند مبانی هستی شناختی و معرفت شناختی است. نتیجه، علوم انسانیِ کاربردی، مبتنی بر علوم انسانیِ توصیفی و آنها نیز مبتنی بر انسان شناسیِ فلسفی، هستی شناسی و معرفت شناسی هستند. از این رو برای ترمیم گزاره های علوم انسانی موجود یا پایه‌ریزی علوم انسانی اسلامی، باید از بنیادهای این علوم آغاز کرد.

بررسی علم دینی و به تعبیر خاص‌تر، ضرورت تحول در علوم انسانی از منظر اسلامی، مدتی است که بحث‌هایی را در کشور برانگیخته است. اما چرا این بحث در جامعه کنونی ما مطرح شده و چرا نزاع این اندازه شدید است؟ با نگاهی کلان به این نزاع‌ها می‌توان ریافت که همانند بسیاری از بحث‌های اجتماعی، مسئله فقط در اختلاف نظرها و اختلاف مبناها خلاصه نمی‌شود، بلکه مسئله‌ مهم‌تر، سوءتفاهم‌های پیش آمده میان دوطرف است ، تا حدی که گاه نزدیکی دیدگاه برخی از مدافعان علم دینی و برخی از مخالفان آن، بسیار بیشتر از کسانی است که از این اصطلاح استفاده می‌کنند. یکی از راهکارهای کاستن از این سوء تفاهم‌ها، مطالعه دقیق ریشه‌های تاریخی مسئله و دسته‌بندی‌ معرفتی‌ در میان کسانی است که در قبال این مسئله موضع گرفته‌اند، تا معلوم شود از منظر نیاز معرفتی و فارغ از بحث‌های سیاسی، چرا این بحث در جامعه ما مطرح شده و مدعای اساسی کسانی که خود را موافق یا مخالف آن معرفی می‌کنند، چیست و این دیدگاه‌ها چه اندازه به هم نزدیک یا از همدیگر دورند. در مقاله حاضر با نگاه مختصری به علم جدید و جایگاه آن در غرب و نیز چگونگی ورود این علم به کشورهای اسلامی، تحولات فکری‌ای بررسی می‌شود عامل که پیدایش و طرح مفهوم علم دینی به شکل عام در جوامع اسلامی و به شکل خاص در ایران بوده‌اند.در ادامه بر اساس مبانی معرفتیِ دیدگاه‌هایی که در قبال علم دینی موضع گرفته‌اند، دیدگاه‌های شایع از این موضوع در ایران را دسته بندی‌ می‌کنیم. سپس با توضیح مبانی علم شناسی و دین شناسی مورد نیاز، می‌کوشیم تصویر معقول و شایسته دفاعی از علم دینی و نیز راهکارهای کلانی ترسیم نماییم که می‌تواند بستری برای تکوین چنین علومی باشند.