جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

رشد و گسترش علوم انسانی اسلامی در گرو روش‌شناسی‌های دقیق و ارائه راهکارهای علمی متناسب در عرصه‌هایی است که نماد فرهنگ و تمدن اسلامی به‌شمار می‌روند. عرصه‌هایی از قبیل الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت و سبک زندگی اسلامی به‌دلیل شمول و کلیت‌شان همه عرصه‌های علوم انسانی را دربر می‌گیرند و اهتمام به روش‌شناسی و نظریه‌پردازی در این دو عرصه نقطه ثقل تحوّل در علوم انسانی به‌شمار می‌رود. علوم انسانی هم‌چنان که پیشران توسعه در مغرب زمین به‌شمار می‌رود، عنصری تعیین‌کننده در تحقق الگوی اسلامی پیشرفت و نیز سبک زندگی اسلامی در جهان اسلام تلقی می‌شود. تغییر مسیر علوم انسانی از رویکردهای غربی به سمت‌وسوی مسائل اسلامی و حتّی بومی، استلزاماتی دارد که در این مقاله مورد توجّه قرار می‌گیرد. بدین‌ترتیب با بهره‌گیری از ظرفیت «روش مقایسه‌ای متوازن پیوسته»، در پاسخ به این پرسش که از نگاه اسلامی، نظریه‌پردازی در عرصه‌های جدید دارای چه استلزاماتی است، دیدگاه نظری و روش‌شناسانه آیت‌الله اعرافی درباره استلزامات ورود به عرصه‌های جدید برجسته می‌شود. آیت‌الله اعرافی به‌عنوان یک فقیه، از نقطه‌نظر روش‌شناختی، توجّه به 5 مقوله مهم را برای تحقق سبک زندگی اسلامی و نیز پیشرفت(به‌عنوان دو نمونه از عرصه‌های پژوهشی نو) ضروری می‌دانند که عبارتند از: فلسفه، اخلاق، فقه(ورود مصداقی یا ارائه قواعد عام)،‌ امتداد قواعد عام فقهی و بهره‌گیری از علوم تخصصی و کاربردی روز(معرفت بشری) با هدف الگوسازی‌های عینی و عملی. این الگوی روش‌شناختی دارای سه سطح (فلسفه، اخلاق و فقه) است که در این‌میان، فقه از جایگاه محوری برخوردار است و از همین منظر(سطوح) قابل مقایسه با برخی الگوهای ارائه شده از سوی برخی متفکران اسلامی و غیر اسلامی در این زمینه است.

در دوران معاصر با بروز مشکلات اجتماعی ناشی از تحولات دوران جدید، برخی اندیشمندان مسلمان، بر آن شدند به تبیین اندیشه اقتصادی اسلام با محوریت آموزه‌های اقتصادی قرآن کریم بپردازند. در این میان برداشت‌های متفاوت از ماهیت تفسیر اقتصادی قرآن کریم، سبب بروز اختلافاتی در تبیین آموزه‌های این کتاب آسمانی گشته است. از این رو مقاله حاضر با استفاده از روش توصیفی – تحلیلی، به تبیین ماهیت و تمایز تفسیر اقتصادی قرآن کریم با سایر گرایش‌های تفسیری پرداخته و جایگاه علوم اقتصادی در رویکردهای مختلف تفسیر قرآن کریم را روشن می‌سازد. بر اساس نتایج حاصل از این پژوهش، علوم اقتصادی معاصر فاقد قواعد کلی تغییرناپذیر است و بر روش تفسیر برای کشف معانی آیات قرآن کریم تأثیر چندانی ندارد؛ اما در شرح معانی و یافتن مصادیق آن به عنوان گرایش تفسیری می‌تواند تأثیر گذار باشد. همچنین تفسیر اقتصادی با سایر گرایش‌های تفسیر در موضوع، اهداف و غایات و همچنین در شرایط اختصاصی مفسر، تمایز دارد. رویکردهای مختلف توصیفی، تبیینی، خرد، کلان، هنجاری و سیستمی، نیز می‌تواند در ذیل این گرایش به تبیین بهتر آموزه‌های اقتصادی قرآن کریم کمک شایانی نماید.

پرسش از چیستی و چگونگی ارتباطات انسانی و بازخوانی آثار ابو نصر فارابی با الگوی روش‌شناسی مطالعات تحلیلی نشان می دهد؛ معلم‌ثانی در تراث فلسفی خود با رویکرد عقلی به بررسی مساله ارتباطات پرداخته است. زمینه های اجتماعی عصر او به ویژه مناظره نحویون و منطقیون در توجه معلم ثانی به این امر بسیار موثر بوده است. معلم ثانی در پاسخ به مساله اصلی ارتباطات هم به تبیین کنش شناختی، ادراکی و عقلی انسان و هم به تبیین کنش اظهاری، بیانی و زبانی او پرداخته است. از نظر او «ارتباطات» به مثابه کنشی شناختی- بیانی، هنر ساختن و به کارگیری نشانه ها برای تسهیم و تشارک معنا بین «خود» و «دیگری» است که آشکار کننده نظام معنایی یا ملّت(فرهنگ) و تعین بخش ساختار اجتماعی یا امّت(جامعه)است. در فلسفه ارتباطات فارابی بین زبان، دین، فرهنگ و جامعه پیوند وجود دارد. دغدغه اصلی فارابی در علم مدنی ترسیم بهترین نوع جامعه انسانی ازطریق عالی ترین شکل ارتباطات انسانی یعنی ارتباط با عقل فعال است. او با بازخوانی نظریه عقل فعال ارسطو با تکیه بر نظام اندیشگانی وحیانی اسلام چنین ارتباطی را تبیین می‌کند.

عقب‌ماندگی جهان اسلام و راه رهایی از آن، ذهن بسیاری از اندیشمندان جهان اسلام را خود مشغول نموده است. محمد عابد الجابری، متفکر معاصر مراکشی، در تبیین عقب‌ماندگی جهان عرب، علوم را در سه دسته بیانی، عرفانی و برهانی قرار می‌دهد و نزاع میان نظام‌های معرفتی مذکور تحت تاثیر عوامل سیاسی را موجب مغلوب شدن برهان، سیطره عقل مستقیل و عقب‌ماندگی جهان عرب می‌داند. در این مقاله برآنیم تا نظریه او در خصوص رابطه عرفان و توسعه را نقد و بررسی نماییم. وی عرفان را وارداتی، معطوف به آخرت و دنیاگریز شمرده و معتقد است که رویکرد عرفانی، زمان، حقیقت و اختیار انسان را نفی می‌کند و با اتخاذ روش مماثلت، قادر نیست به اسباب و علل پدیده‌ها توجه نموده و توسعه و پیشرفت را به دنبال داشته باشد و حال این که نه عرفان وارداتی و نه دنیاگریز است.

مقالۀ پیش رو، درصدد است ابعاد درهم‌تنیدۀ مفهومی و ساختاری «امنیت حقیقی» و «توسعۀ خوب» را نشان دهد؛ به‌عبارت‌دیگر، پیوستگی عینی و ذهنی امنیت و توسعه را آشکار ساخته و در ضمن این آشکارسازی، به فرایند تحقق امنیتِ توسعه‌مبنا، اشاره نماید. این اتفاق، در این مقاله، از مسیر واکاوی دلالت‌های مفهومی و منطق ارزشی، هنجاری و اقدامی حاکم بر تحقق امنیت و توسعه از منظر دستگاه حِکمی و معرفتی اخلاق اسلامی صورت بسته است. در امتداد درک این منظورِ تحلیلی و تبیینی، مفاهیم مهم دیگری نظیر هویت و قدرت نیز موردتوجه قرارگرفته‌اند و پیوند فرایند تحقق امنیتِ توسعه‌مبنا با ابعاد مختلف هویت و قدرت ملی نیز موردتوجه قرار گرفته است. درنهایت، سعی شده با بیانی استدلالی نشان داده شود، چگونه تحقق هویت معرفتی و ارزشی اسلامی با رعایت عقلانیت، عدالت و نظم اجتماعی، موجب حداکثر شدن توانمندی‌های فردی و قوام یافتن ساختارهای نهادیِ کارا در واقعیت اجتماعی و نیز تحقق امنیت توسعه‌مبنا می‌شود.

مکتب مطالعات فرهنگی بیرمنگام، یکی از مهمترین رویکردها و نظریه‌ها در حوزه فرهنگ می‌باشد. این رویکرد به دلیل گستره و تنوع موضوعات و روش‌ها، از جذابیت خاصی در مجامع آکادمیک برخوردار شده است. مکتب مطالعات فرهنگی بیرمنگام، عمدتا در مبانی معرفتی خود متاثر از جریان‌های زیر است: سنت رمانتیک، نئومارکسیسم، ساختارگرایی، پساساختار‌گرایی، پست مدرنیسم، مطالعات پسااستعماری، فمنیسم و روانکاوی. هستی‌شناختی مطالعات فرهنگی در کنار نگاه متنی-فرهنگی به«امر اجتماعی»، عمدتا مبتنی بر جریان ضد ذات‌گرایی است. در حوزه انسان‌شناختی نیز مهمترین مباحث، مسئله برساختگی، موقعیت مندی و «تفاوت» است. مطالعات فرهنگی در مبادی معرفت‌شناختی خود، با نقد نگاه اثبات گرایانه به واقعیت و نفی امکان آگاهی راستین، رویکردی برساخت گرایانه و ضد بازنمایی دارد. روش در مطالعات فرهنگی نیز متاثر از دغدغۀ رهایی بخشی، نقد اخلاقی جامعه، رویکرد عملگرایانه و ماتریالیستی است. مطالعات فرهنگی از زبان تجربی و تبیینی بهره گرفته و رویکرد متنی و معنا‌شناختی دارد. در این حوزه فرهنگ امری تابع اقتصاد، سیاست و روابط اجتماعی نیست بلکه به فرهنگ به عنوان محور اصلی روابط انسانی نگاه می‌شود و آن را همه چیز و تبیین‌گر همه وجوه زندگی انسانی اعم از فرهنگی و غیر فرهنگی تلقی می‌کند.