جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

اسلامی‌سازی علوم انسانی استلزاماتی دارد که از مهم‌ترین آن‌ها پرداختن به مجموعه مباحثی است که از نقش بسیار عمده و کلیدی برخوردارند. عقلانیت یکی از این مباحث عمده و اساسی است که در این نوشتار مورد بررسی قرار گرفته است. بدین منظور، ضمن تبیین مفهوم عقلانیت در اندیشه غرب و گونه‌شناسی آن، عقلانیت اسلامی مفهوم‌سازی و تفاوت‌های آن با عقلانیت غربی آشکار گردیده است. این مهم که براساس روش تفسیری اجتهادی و تحلیل محتوای متون صورت گرفته است این نتایج به‌دست آمده است که اولاً برای تبیین عقلانیت اسلامی، ارجاع به انسان‌شناسی دینی بسیار ضروری است؛ ثانیاً در نگاه اسلامی ارتباط عقلانیت ابزاری با عقلانیت نظری بسیار وثیق و ناگسستنی است. با توجه به این یافته‌ها می‌توان مدعی شد که در علوم انسانی اسلامی، عقلانیت زمانی که در تناظر با رفتار و کنش عاملان انسانی مطرح گردد، فرایندی خواهد بود که نتیجه آن لزوماً به عبودیت و رستگاری منتهی می‌گردد.

تحول در علوم انسانی در جوامع اسلامی نیازمند تحولات روش‌شناختی در جهت تولید و یا کشف نظریه‌های اسلامی است. برغم این اهمیت هنوز یک روش‌شناسی کامل به‌خصوص برای استخراج نظریه‌های اجتماعی قرآن کریم از سوی اندیشمندان اسلامی ارائه نشده است. هرکدام از روش‌های موجود دارای مزیت‌ها و کاستی‌هایی است. به‌همین دلیل استفاده از ظرفیت‌های مثبت هرکدام از روش‌های موجود ضرورتی انکارناپذیر است. در باب روش‏ شناسی فهم قرآن، شهید سیدمحمدباقر صدر و توشی‏هیکو ایزوتسو، دیدگاه‏های بدیعی را مطرح ساخته‏اند. ایزوتسو با طرح مباحث معناشناسی نوین در ارتباط با فهم نصوص دینی افق‏های جدیدی در باب فهم و تفسیر قرآن گشود. شهید صدر نیز با بنیان‌نهادن فقه نظریات و طرح روش‏شناسی موضوعی یا واقع‏گرا، زمینه تحول اساسی نه تنها در روش‏ شناسی فهم قرآن بلکه در علوم انسانی در کلیت آن ایجاد کرده است. دیدگاه این دو متفکر به‌تنهایی دچار کاستی‌هایی است؛ اما مباحث آن‏ها به‌طرز جالب توجهی همدیگر را تکمیل می‏کند. این مقاله با روش مقایسه‌‌ای متوازن پیوسته و با ترکیب نظریات شهید صدر و ایزوتسو، الگویی روش‏ شناختی کارآمد‏تری در زمینه اکتشاف نظریه قرآن ارائه می‌کند.

یکی از زمینه‌های ضروری ارایه الگو اسلامی ایرانی پیشرفت، در حیطه روابط اجتماعی قرار دارد؛ زیرا پیشرفت در جامعه دارای چندین بعد مهم و اساسی است و روابط اجتماعی انسانی بر گرفته از قرآن و روایات، یکی از شاخصه‌های پیشرفت در جامعه اسلامی به شمار می‌رود. برای دست‌یابی به الگوی روابط اجتماعی بر مبنای قرآن، ضرورت دارد تا با بهره‌گیری از آیات و روایات مربوطه، الگوهای رفتاری قابل ارایه به جامعه تدوین شود. بنابراین با روش تحلیل و بررسی تفسیری آیات قرآن کریم می‌توان الگوهای کاربردی را در حیطه روابط اجتماعی به اجتماع عرضه نمود. به این منظور پنج الگوی رفتاری از آیات قرآن کریم به دست آمد که البته امکان گسترش آن به میزان بیشتری از آیات نیز وجود دارد. در این میان برتری الگوهای قرآنی که مطابق سرشت انسانی افراد اجتماع می‌باشد به روشنی قابل اثبات است؛ تا با تبلور فرهنگ قرآنی در جامعه، پیشرفت حقیقی حاصل شود.

دو صفت رحمان (رحمت عام الهی) و رحیم (رحمت خاص الهی) حاکی از دو نوع تعامل خداوند با بندگان است. مؤمنین و جامعه ایمانی، مشمول رحمت خاص الهی و دیگر انسان‏ها مشمول رحمت عام او هستند. رحمت عام در پرتو عنایت و اراده عام الهی، متناظر با قواعد و قوانین تکوینی عالم است که علم و دانش بشری، متکفل فهم و استخراج آن است. رحمت خاص در پرتو اراده خاص الهی، متناظر با قوانین و مداخله تشریعی خداوند در عالم است که در سویه‏های سلب و فیض نمودار می‏شود. جامعه غیر دینی، بر مدار قوانین تکوینی عالم، به هدفی که ترسیم کرده و پاداش یا نتیجه طبیعی برنامه‏ریزی و عمل خود منتهی می‏شود. در مقابل، نتیجه فعالیت و برنامه‏ریزی جامعه دینی در چارچوب قوانین تکوینی عالم، می‏تواند همان نتیجه یا کمتر یا بیشتر باشد. جامعه دینی با تکیه بر عنصر ایمان و تقوا می‏تواند به نتیجه‏ای مضاعف و دوچندان دست یابد. بر این اساس، خروجی الگوی توسعه غربی تکنولوژی (سخت‏افزار) و خروجی الگوی پیشرفت اسلامی، انسان کامل (نرم‏افزار) است. تمرکز جامعه غیر دینی، بر کشف و استخراج هر چه بیشتر قوانین تکوینی عالم و نقطه تمرکز جامعه دینی علاوه بر تلاش در راستای کشف و فهم قوانین تکوینی، تلاش برای افزایش ایمان و تقوا است.

تفسیر متون مبتنی بر یک سری اصول عام عقلایی است؛ از این‌رو فهم و تفسیر هر متنی، به استناد اصول مشترک حاکم بر دلالت و انتقال معانی انجام می‌گیرد. البته لحاظ آنها در تفسیر متون دینی، دارای اهمیت دو چندان و بلکه ضروری است؛ چرا که در متون دینی، مراد خدای متعال و شارع دینی نقش اساسی دارد. از جمله مهم‌ترین اصول حاکم بر تفسیر، می‌‌توان به اصل اعتبار تفسیر، اصل حجیت ظهور، اصل تعین معنایی و اصل پیوند معنایی متن با پدیدآور آن اشاره کرد. این پژوهش بر اساس روش توصیفی تحلیلی به بررسی اصول یادشده در تفسیر متون پرداخته و به این نتیجه رهنمون می‌‌شود که دریافت صحیح مراد مؤلف متن، بیش از هر چیز دیگر، مبتنی بر این اصول به‌‌ویژه اصل تعین معنایی متن و اصل وابستگی معنای متن به پدیدآورنده آن است.

هر نظام اقتصادی بر ساختاری از مالکیت مبتنی است زیرا هر ساختاری از مالکیت، پیامدهایی اقتصادی در زمینه توزیع درآمد و ثروت دارد. از آنجا که در بسیاری از موارد به مخاطره افتادن نفع عمومی و آسیب دیدن اخلاق نوعدوستی و در نهایت وقوع نابرابری‌های اقتصادی و ظلم وستم در نظام‌های اجتماعی، ریشه در طغیان میل به تملک در انسان‌ها دارد، همواره حاکمان و مصلحان اجتماعی، به‌دنبال ارائه ساختاری از مالکیت در جهت دستیابی به حداکثر منافع اجتماعی و فردی، بوده‌اند. بی‌تردید تبیین عدالت در اقتصاد اسلامی نیز بدون برداشتی صحیح از ساختار مالکیت اموال در اسلام، میسر نیست. از این رو در این نوشتار با بهره‌گیری از روش تحلیلی- توصیفی، ابعاد مختلف مدل مالکیت اموال در آموزه‌های اسلامی، مورد مطالعه و بررسی قرار گرفته است. برای این منظور، ابتدا مفهوم مالکیت، انواع حقیقی و اعتباری آن و رابطه طولی و عرضی در مالکیت اموال در آموزه‌های اسلامی مطرح شده است. سپس نشان داده شده است که رابطه طولی در ساختار مالکیت با نظریه عدالت در اقتصاد اسلامی، رابطه‌ای منطقی و سازگار دارد