جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

به‌رغم آن‌که دغدغه عمل و به نتیجه رسیدن اندیشه‌ها برای راه‌گشایی در میدان واقعیت بسیار مهم است، اما پرداختن به حوزه روش‌شناختی و متدولوژی بحث هم به‌همان اندازه اهمیت دارد. تولید هر گونه نظریه در عرصه‌های گوناگون علوم انسانی از نگاه اسلامی نیازمند بررسی‌های جدّی روش‌شناسانه است. برای مطالعه هر موضوع در حوزه علوم انسانی اسلامی دست‌کم سه زاویه مهم دید وجود دارد که عبارتند از:‌ فلسفه، فقه و اخلاق. هنگامی‌ به دکترین و نظریه اسلامی‌ در یک موضوع خواهیم رسید که این سه زاویه دید در کنار هم قرار بگیرد و منظومه منسجمی‌ را تشکیل بدهد. مقاله حاضر با نگاه اجتهادی، همین رویکرد را در عرصه پیشرفت به‌مثابه عرصه‌ای مهم در جامعه امروز ایران به‌کار بسته است. حاصل بحث، نشانگر جایگاه اساسی فقه پیشرفت در تولید هرگونه نظریه‌ اسلامی ناظر به عرصه حیات اجتماعی است.

حرکت تکاملی جامعۀ انسانی نیازمند آرمانی ارزشی به‌عنوان غایت فرازمانی و فرامکانیِ تحول و صیرورت فرد و جامعه است، تا در امتداد ارزشیِ آن آرمان، مطلوبیت‌های زمانی و مکانی در عرصه‌های مختلف فرهنگ، علم، هنر، سیاست، اقتصاد، امنیت، تعلیم و تربیت، روابط بین‌الملل و... شناسایی شده و عملکردهای موردنیاز بر اساس آن جهات ارزشی راه‌اندازی شوند. نوشتار حاضر، سعی نموده با مراجعه به آموزه‌های قرآن و عترت (علیهم‌السلام)، ابعاد، ساختار و محتوایِ ارزشیِ جامعۀ آرمانی اسلام را شناسایی و تبیین نماید. از آن جهت که وضعیت اجتماعی یک وضعیت پیوستار است و عرصه‌های مختلف و متنوع جامعه پیوندی شبکه‌ای با هم دارند سعی شده پیوند ساختاری و طولی و عرضی ارزش‌های جامعۀ آرمانی درک شود تا بدین‌ترتیب، تبیینی یکپارچه و پیوستار از هویت آرمانیِ جامعۀ اسلامی به دست آید. این هویت آرمانی، مبین جهات ارزشی جامعه‌ای است که انسان در آن به‌سوی تعالی و خلافة‌اللهی سیر و صیرورت می‌یابد و مظهر توحید است.

ارایه الگو و نظریه‌‌پردازی در باب پیشرفت مبتنی بر اصول و مبانی خاصی است که هر مکتب و نحله فکری از منظر آنها به عالم و آدم نگاه می‌کند. هدف این تحقیق تبیین مبانی و اصول پیشرفت از دیدگاه قرآن است. برای نیل به چنین هدفی نخست تعریف از مفهوم پیشرفت بر اساس آیات قرآن ارایه گردیده و پس از آن، مبانی و مفروضات اساسی که از دیدگاه قرآن فرایند حرکت تکاملی جوامع را معین می‌کنند، مورد تأمل قرار گرفته‌‌اند. مبادی و پیش‌فرض‌های زیربنایی قرآن در باب پیشرفت در دو دسته‌ مبانی نظری و اصول عملی طبقه‌بندی‌ گردیده‌اند. ذیل مقوله مبانی نظری، پنج‌ مبنا شمرده شده که عبارتند از: نگاه توحیدی به عالم، پیوستگی دنیا و آخرت، هدایت و مراقبت ربانی، خلافت و کارگزاری انسان، و تسخیر طبیعت برای انسان. از این مبانی هست‌شناسانه، اصول راهنما یا قواعدی مشتق می‌شوند که در سطح عینیت نظام‌کنش افراد و سیر جوامع را هدایت می‌کنند و این قواعد که اصول عملی نام گرفته‌اند، ذیل عنوان‌های: تربیت معنوی، عقلانیت پرمایه، عدالت اجتماعی، ایثار و فراتر رفتن از خود، استفاده شاکرانه از نعمت‌ها، حق عمران طبیعت، صورت‌بندی شده‌اند. این پژوهش، بنیادی است و برای تجزیه و تحلیل آیات از روش تحلیل محتوا و اسنادی استفاده شده است.

مفهوم «الگوی پیشرفت» در جهان مدرن، خاصّه در ادبیات علوم انسانی غالباً معنایی اقتصادمحور بر اذهان متبادر می‌کند و این امر، دستاورد سلطة تمدن مدرن مغرب‌زمین بر پهنة جهان امروز است. تمدنی که ریشه در هستی‌شناسی و انسان‌شناسی سکولار دارد.اسلام به‌عنوان دینی که داعیة سعادت دنیوی و اخروی نوع بشر را دارد، الگوی پیشرفت و تعالی خود را مبتنی بر هستی‌شناسی و انسان‌شناسی الهی عرضه می‌کند و تحلیل و تبیین این الگو، نیازمند نظریه‌پردازی توسط اندیشمندان و متفکران اسلامی است. «نظریة فطرت»، عنوان دیدگاهی انسان‌شناختی است که با تکیه بر اصول عمیق قرآنی و قواعد سدید حِکمی و عرفانی بنا شده است. این نظریه سرشتی برای انسان تصویر می‌کند که الهی، فراگیر، تبدیل‌ناپذیر، غیراکتسابی و معصوم از خطاست و سایر موجودات، بدین سیاق از آن بهره‌مند نیستند؛ لذا فطرت، وجه تمایز انسان از سایر موجودات است. یکی از ابعاد این نظریه، توانمندی آن در تشریح پیوند وجودی میان انسان و دین است. نظریة فطرت، دین را کتاب تشریع الهی و انسان را کتاب تکوین او می‌داند؛ لذا میان این دو، پیوندی ناگسستنی برقرار می‌کند. با تکیه بر این نظریه، دلالت‌های کلانی در طراحی و تدوین الگوی پیشرفت می‌توان یافت که برخی از آن‌ها عبارتند از، «ضابطه‌مندی عقلانی پیشرفت»، «فطرت‌محوری، لازمة عدم انسداد مسیر پیشرفت»، «وحدت و یکپارچگی اجتماعی و لزوم التزام به نظریة فطرت»، «رابطة ضروری دین و پیشرفت»، «لزوم جامع‌نگری الگوی پیشرفت»، «ضرورت التزام به مفهوم «الگوی بومی پیشرفت»، «التزام به تعامل با دیگر الگوهای پیشرفت» و «امکان شکل‌گیری الگوی جهانی پیشرفت».

اندیشمندان مسلمان پس از مواجهه با مدرنیته، به چهار دسته سنت‌گرا، تجددگرا، تلفیقی‌ها و فعالان اجتماعی تقسیم شدند. برخی علم غربی را یکسره طرد و نفی و برخی دیگر آن‌ را به طور کامل پذیرفتند. در این میان برخی با اتخاذ رویکرد تلفیقی، از بومی‌سازی، ایرانی‌سازی یا اسلامی‌سازی علوم انسانی دم زدند که در این پژوهش برآنیم با روش تحلیلی به تیپ‌بندی این رویکردها پرداخته و راه‌حل‌های ارائه شده از سوی ایشان را بررسی و بازسازی نماییم. یافته‌های پژوهش حاکی از این است که با پذیرش مبانی معرفتی و تعریف علم مبتنی بر فلسفه اسلامی و اتخاذ رویکرد کثرت‌گرایی روش‌شناختی تداخلی، می‌توان از راه‌حل‌های انباشت و تکامل، تهذیب و تصحیح، استنباط، تأسیس و احیای میراث علمی جهان اسلام، برای تولید علوم انسانی اسلامی بهره برد.

در دوره‌های اوج تمدن اسلامی، اندیشمندان مسلمانی که به مطالعه جوامع می‌پرداختند، مبانی علمی را بنیان‌گذاری کردند که‌اندیشمندان غربی سال‌ها بعد با تغییراتی آن را جامعه- شناسی نامیدند. مسلمانان که در بررسی‌های خود درباره جوامع از منابع معرفتی مختلفی همچون عقل، شهود و تجربه استفاده می‌کردند، از منظر اندیشمندان غربی ملقب به فلسفه پردازی شدند و تحقیقات اجتماعی آنها خارج از علم جامعه‌شناسی مدرن با عنوان فلسفه اجتماعی مورد ارزیابی قرار گرفت. این در حالی است که امروزه، کاراییِ روش تجربی در بررسی واقعیت‌های اجتماعی - به عنوان تنها روش علمی شناخت جامعه - با مشکلات و انتقادهایی روبه رو شده است که‌اندیشمندان را ناگزیر از کاربرد روش‌های دیگر(مانند روش‌های تفهمی و انتقادی)کرده است. در این راستا مقاله حاضر درصدد است با بررسی اندیشه‌های اجتماعی ابن خلدون به عنوان یکی از جامعه‌شناسان مسلمان و بیان مناسبات فلسفه اجتماعی و جامعه‌شناسی، به این مسئله بپردازد که با توجه به گسترده شدن منابع معرفتی جامعه‌شناسی در دوران اخیر، بنیان آنچه که زمانی اندیشه اجتماعی مسلمانان را با عنوان فلسفه اجتماعی از جامعه‌شناسی مدرن جدا می‌کرد، فرو ریخته است. در نتیجه فلسفه اجتماعی مسلمانان شایسته عنوان جامعه‌شناسی است که به دلیل به کارگیری منابع معرفتی مختلف، از ابعاد گسترده‌تری برخوردار شده است. اگرچه فلسفه اجتماعی ظرفیت‌های کلامی و فقهی و عرفانی و... نیز دارد. این مقاله با استفاده از روش اسنادی ـ تحلیلی، کتاب مقدمه ابن خلدون را به عنوان اثری جامعه‌شناختی، مورد بازبینی قرار داده است، با این هدف که بتوان بر پایه ابعادی که ابن خلدون در پرتو روش قیاسی- برهانی به علم عمران بخشیده، مناسبات فلسفه اجتماعی و جامعه‌شناسی را روشن کرد.