جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

فقیهان از دیرباز، کم و بیش درباره شرایط و اختیارات حاکم اسلامی به بحث و بررسی پرداخته­اند. گروهی از فقیهان، حکومت و اداره امور جامعه را در زمان غیبت حق فقیهان می­دانند. تأکید بر اجتهاد به عنوان شرط اساسی مشروعیت نظام سیاسی در عصر غیبت و به تبع آن ولایت سیاسی مجتهدان، به دو نتیجه عملی انجامیده است: الف. اصرار بر عدم‌جواز واگذاری حکومت به دیگران و حفظ ولایت سیاسی بلاواسطه و مباشرت فقیه در امر دولت به عنوان تنها مصداق (حاکم عادل) در عصر غیبت؛ ب. جواز اذن به غیر فقیه و ظهور حاکم مأذون و مشروع. در مقابل، گروهی از فقیهان به تفکیک بین امور شرعی و عرفی روی آورده ­اند و امور شرعی مانند قضاوت و اجرای حدود و امور حسبیه را از وظایف فقیهان، و امور عرفی مانند سیاست و امنیت را از وظایف حاکم عادل دانسته­اند. در میان این گروه، فقیه بزرگوار حضرت آیت‌الله عبدالکریم حائری دیدگاه دو گانه ولایت «سلطنت سلطان ذی‌شوکت در امور عرفی و ولایت فقیه جامع‌الشرایط در امور شرعی» را پذیرفته است. مقاله حاضر قصد دارد به تبیین دیدگاه مرحوم حائری و نقد آن بپردازد.

دیدگاه‌های کم‌سابقه ابن­تیمیه در قرن هفتم، شخصیتی متعصب از وی و قرائتی متحجرانه از اسلام به نمایش گذاشت و باعث شد تا موجی از مخالفت دانشمندان فریقین خصوصاً عالمان مذاهب اربعه اهل‌سنت علیه او به راه افتد. تا جایی که با اتفاق نظر، او را طرد و با حکم قضایی به حبس طولانی محکوم نمودند. یکی از دیدگاه‌های وی، ایراد به جنگ‌های امیرالمؤمنین در جمل و صفین است. وی این جنگ‌ها را فاقد وجاهت شرعی و مصداق فتنه و معارضان یعنی اصحاب جمل و معاویه و یارانش را از اتهام بغی تبرئه می­نماید. مسأله ما میزان انطباق ادعاهای وی با منابع دینی و دیدگاه غالب در میان اهل‌سنت است. یافته مهم این مقاله که با روش تحلیلی ـ توصیفی و با استفاده از منابع معتبر اهل‌سنت تدوین شده، عدم انطباق دیدگاه وی با منابع مهم دینی و دیدگاه غالب آنان است و به این نتیجه می‌رسد که دیدگاهش کاملاً نادرست و در تقابل با اندیشه سایر اهل‌سنت است.

در دوره ایوبیان، به سبب انقراض دولت شیعی فاطمیان و اعمال سیاست سرکوب‌گرانه و ضدشیعی دولت ایوبی، بستر مناسب​تری برای بروز گرایش​های فرقه​ای مورخان اهل‌سنت در مصر و شام فراهم گردید که می​توانست مواضع واقعی آن‌ها را نسبت به شیعه و مظاهر آن نمایان سازد. رویکرد مورخان مزبور در برابر تشیع و انگاره​های آن، مسأله جستار حاضر است که در دو موضوع مصداق حقیقی شیعه در نظر آنان و چگونگی مواجهه​‌شان با بن​مایه​های اعتقادی شیعه نظیر عترت، افضلیت اهل‌بیت‰، واقعه کربلا، مهدویت و نظایر آن واکاوی شده است. بدین منظورآثار تاریخی شاخص تعدادی از تاریخ‌نگاران سنی‌مذهب این دوره، در دو گروه کلی مورخان متعصب مانند عمادالدین اصفهانی، ابوشامه و ابن​واصل و مورخان منصف نظیر ابن‌عدیم، ابن​خلکان و سبط ​ابن​جوزی با روش توصیفی ـ تحلیلی مقایسه و مطالعه شده است. دستاورد این پژوهش، نشان می​دهد که امامیه اثناعشری، مصداق شیعه رسمی در نگاه این مورخان هستند و باقی فرق، از انشعاب​های منحرف آن محسوب می​شوند. مواضع اغلب این مورخان درباره بن​مایه​های اعتقادی شیعه، با اختلاف​هایی، قرابت زیادی با دیدگاه​های امامیه دارد، لذا لعن و تکفیر این مورخان که گاه درباره شیعه مشاهده می​شود، متوجه اسماعیلیه و شعبه​های آن‌ها بوده و عمدتاً شامل امامیه نمی​گردد.

تغییرات نوشتاری و مضامین روی سکه­ های ایرانی، با سقوط و تأسیس حکومت­ها، دچار تغییرات محتوایی می­گردید. فرمان­روایان این سرزمین ـ به ­ویژه از سقوط صفویه تا ابتدای قاجاریه ـ به دلایل مختلفی موجبات این تغییرات و تحولات را فراهم می­نمودند. نمونه­ای از این مضامین را بر روی سکه­ های آزاد­خان افغان می­توان مشاهده کرد. مسأله پژوهش، هدف و انگیزه آزادخان سنی مذهب در استفاده از نام صاحب­الزمان(عج) بر روی مسکوکات خود است. یافته پژوهش، نشان می­دهد که مضامین و شعارهای نگاشته­ شده بر روی سکه­ ها، بیان­گر جهان­بینی و باورداشت­های دینی، اخلاقی و سیاسی جامعه­ای است که آن سکه­ ها در آن­جا رواج داشته است. از این ­رو، هرچند ضرب سکه‌ها‌ و نقر مضامین آن در اختیار آزادخان غلزایی بوده، وی از روی مصلحت برای رضایت پیروان خود، به اعتقادات شیعی آنان احترام گذاشته و سکه با نام صاحب­الزمان(عج) ضرب نموده است. این پژوهش، با استفاده از روش کتابخانه­ ای و شیوه توصیفی- تحلیلی و جمع­ آوری داده­ها از منابع دست­ اول، در ابتدا اهمیت دانش ­سکه­ شناسی، قدرت­ گیری آزاد­خان پس از قتل نادرشاه را بررسی می‌کند. در ادامه، به بررسی کوتاه سیر تحول شعایر بر روی سکه­ های عصر صفویه و دوران فترت در نقر مضامین شیعی یعنی دوره افغان­های غلزایی و نادرشاه می­پردازد. در پایان، ضرب سکه به نام حضرت صاحب­ الزمان (عج) توسط آزادخان را تبیین و تحلیل می­کند.

ابن‌ابی‌الحدید و ابن‌هیثم، دو شرح از معروف‌ترین شروح نهج‌البلاغه را در قرن هفتم هجری نوشته‌اند؛ دو نویسنده­ای که فارغ از گرایش مذهبی متفاوت، اهل تسامح و بردباری بوده­اند. در این تحقیق با روش توصیفی ـ تحلیلی، آرا، نظریات و دیدگاه‌های این دو شارح را درباره یکی از مهم‌ترین و حساس­ترین خطبه­ های نهج­البلاغه بررسی و تجزیه و تحلیل می­کنیم. بر اساس یافته ­های این پژوهش، هر دو نویسنده به فکر ایجاد انس و الفت در بین مذاهب مختلف اسلامی بوده­ و از امور تفرقه­انگیز احتراز داشته­اند. نمود عملی این اندیشه و حسِ پاک در دو شرح، متفاوت جلوه ­گر شده است؛ بدین معنا که ابن‌میثم بحرانی برای رسیدن به این هدف، از ذکر بسیاری از اخبار و گزارش­های تاریخی که آن‌ها را باعث درگیری و تفرقه بین مسلمانان می­داند، صرف‌نظر می‌کند و مطالبش با لحنی مسالمت­آمیز است؛ ولی ابن‌ابی‌الحدید به نسبت اخبار تاریخی بیش‌تری را در شرحش آورده و البته در بررسی و تحلیل گزارش‌های تاریخی، احساسات مذهبی هم شیعیان و هم اهل‌سنت را رعایت کرده است. وی آن‌چه را که باعث مذمت خلفا در کلام امام شده، بیش‌تر ذکر کرده، ولی درصدد توجیه و تأویل اقدامات خلفا برآمده است.

در قرن بیستم، شاهد نگاه به عدالت به مثابه انصاف، هم‌چون یک نظریه­ اخلاقی، با شالوده­های قراردادگرایی هستیم. در این زمینه، نظریه عدالت به مثابه انصاف با روش تحلیل گفتمان از اندیشه­های خواجه­نصیر شناسایی شده است. به نظر وی، جهان هستی و زندگی اجتماعی، بر مبنای عدل الهی (قوانین الهی در نظام تکوین و تشریع) شکل گرفته و پایداری آن به علت محبت است، اما با فقدان محبت فطری، نیاز به ساخت عدالت به مثابه انصاف برای انجام دادن تعاملات مردم، توسط امام ضروری می­شود تا اخلاق مبناگرا (دینی) ایجاد گردد. گفتمان عدالت به مثابه انصاف خواجه­نصیر، به عنوان گفتمان اخلاق شیعی مفصل­بندی گردیده و دال مرکزی گفتمان، «عدل الهی» به عنوان منشأ قوانین و قراردادهاست که با جذب دال­های شناور «محبت فطری»، «عدالت و اخلاق صناعی ساخته انسان» (امام یا رئیس اول مدینه)، از حوزه گفتمان­ گونگیبه دال «اخلاق دینی» معنا می‌بخشد و در پی هژمونیک نمودن گفتمان عدالت به مثابه انصاف در مدینه فاضله خویش است.