جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

بررسی منطقی، علمی و واقع‌بینانة تحوّلات نوین در عراق، با توجه به شاخص‌هایی نظیر قدرت‌یابی جریان‌های شیعی، وجود رهبران تأثیرگذار، و جهت‌گیری‌های دینی و حضور مردمی، ناگزیر می‌نماید. درک تحوّلات عراق پس از صدّام بخش مهمی از آیندة این سرزمین را رقم خواهد زد. تحوّلات اخیر بنیادی و در جهت بازیابی هویّت دینی و متفاوت از اتفاقات علمی و عملی پیشین جامعة شیعی عراق در دورة معاصر است. اگرچه نقش اشغالگران در سقوط صدّام نیز از عوامل تسهیل‌کنندة وضعیت نوین شیعیان عراق به شمار می‌رود، اما تنها عقبة اجتماعی نزدیک به مبانی این تحرّکات، انقلاب اسلامی ایران است. بنابراین، تبیین رویکرد شیعیان در تحوّلات عمومی و راهبردی عراق نوین، با توجه به ماهیت دینی پررنگ این جریان‌ها، ضروری به نظر می‌رسد. مقالة حاضر در دو بخش، ابتدا به اجمال جریان‌های شیعی اسلام‌گرای عمده در عراق، یعنی «حزب الدعوه»، «مجلس اعلای اسلامی عراق»، «جریان صدر» و «حزب فضیلت»، را معرفی می‌کند، سپس در بخش دوم، با بیان تحوّلات عمومی و راهبردی ایجاد شده در عراق، نوع رویکرد اتخاذ شدة جریان‌های عمدة شیعی عراق، را تجزیه و تحلیل می‌نماید.

اهتمام نوشتار حاضر، بررسی انتقادی مقالة «عصمت» (Impeccability)، اثر پال ای واکر، مورخ و مدرس دانشگاه‌های آمریکا و کاناداست که آن را در دایرة‌المعارف قرآن لایدن به طبع رسانده است. حاصل این دیدگاه او درخصوص خاستگاه، ابعاد و ماهیت عصت را می‌توان چنین خلاصه کرد: عصمت، یعنی مصونیت از گناه و خطا؛ هرچند که این اصطلاح و این مفهوم، این‌گونه در قرآن به‌کار نرفته است اما بر پایة دیدگاه اکثریت متکلمان اندیشة معصومیت، اندیشه‌ای قطعی است . در قرآن و احادیث، کم‌وبیش به گناه پیامبران تصریح شده است و مسلمانان متقدم نیز آن را کم و بیش تصدیق کرده‌اند، بعدها شیعیان درپی ادعای قدرت مطلقة امامانشان، اندیشة عصمت را به‌وجود آوردند و اندک‌اندک آن را به پیامبران نیز تسری دادند. حتی یکی از متألهان شیعه (هشام‌بن‌حکم) مدعی بود که عصمت امام، ضروری‌تر از عصمت پیامبر است. برخی از پیامبران، دست‌کم پیش از بعثت مرتکب گناه شده‌اند. گناه یعنی نافرمانی به‌قصد مخالفت با قوانین خدا؛ اما مخالفتی که از سر غفلت و خطا صورت گیرد، گناه نیست و این بهترین تأویل دربارة آیاتی است که به گناه انبیا تصریح می‌کند. عصمت به‌معنای قادر نبودن بر گناه نیست، بلکه لطف و عطیه‌ای است از جانب خداوند که پیش از انجام گناه و حتی پس از آن به پیامبر می‌رسد. در این نوشتار، باتوجه به مدعیات یادشده، این نتایج به‌دست آمده است که هرچند واژة عصمت در مفهوم کلامی خود در قرآن به‌کار نرفته است اما قرآن با واژه‌های دیگری برعصمت انبیا تصریح دارد. شیعه مبدع عصمت نیست و نسبت دادن این عقیده به متکلم شیعی، هشام‌بن‌حکم که وی عصمت امام را در مقایسه با عصمت پیامبر ضروری‌تر می‌داند، بی‌اساس است. در مفهوم گناه، قید عمد یا سهو لحاظ نشده است. پس بهترین راه برای تأویل آیاتی که به‌ظاهر موهم عدم عصمت است، توجه به درجات گناه است، نه نظریة سهو پیامبر که از دیدگاه شیعه مردود است. هر‌چند عصمت، امری اختیاری و لطفی از جانب خداست، اما اسبابی چون علم به فساد گناه و ارادة قوی پیامبر است که انگیزة ارتکاب به گناه را در وی از ‌بین می‌برد، نه آن‌که بعد از تصمیم به گناه، این لطف، پیامبر را دریابد.

سابقة تاریخی رسمیت مذهب شیعه در ایران، از موضوعات درخور پژوهش است. این مقاله، تنها به بررسی این موضوع در «جمهوری اسلامی» می‌پردازد. با سقوط نظام شاهنشاهی در سال 1357 و تأسیس جمهوری اسلامی، و لزوم تغییر قانون اساسی و تدوین قانون اساسی جدید برای نظام سیاسی جایگزین، بحث دربارة رسمیت یا عدم رسمیت مذهب، به موضوعی جنجالی تبدیل شد. برخلاف رسمیت مذهب جعفری در قانون اساسی مشروطة، تعدادی از عالمان و احزاب سیاسی اهل‌سنت در شهرهای سنی‌نشین، خواهان حذف رسمیت مذهب در قانون اساسی جدید شده و به ادله‌ای هم استناد کردند. شخصیت‌ها و احزاب سیاسی و مذهبی شیعه ضمن پاسخ‌گویی به ادلة آنان، خواهان رسمیت مذهب شیعة اثناعشری و استمرار آن تا زمان ظهور امام زمان4، همچنین اشتراط تشیع در تصدی مناصب‌ ریاست جمهوری و نخست‌وزیری شدند. در این مقاله، ابتدا مروری تاریخی به این مسئله شده، سپس در یکی از مهم‌ترین موضوعات و وقایع تاریخ معاصر شیعه در ایران، دلایل طرفین مطرح و تجزیه و تحلیل شده است.

محمد عابد جابری، متفکر معاصر مغرب عربی، در پروژة فکری خود، اندیشه شیعة را زاییدة نظریات هرمسی و افکار گنوسی - غیرعقلانی- می‌داند. وی با بهره‌گیری از روش‌هایی همچون ساختارگرایی و گفتمانی، و ارائة شواهد تاریخی، در تلاش برای کشف این رابطه است. با توجه به اینکه از منظر جابری، اندیشة گنوسی مانعی بزرگ در راه وصول به عقلانیت و پیشرفت در عالم اسلام است، تفکرهای عرفانی، شیعی و... عامل انحراف اندیشه در جهان اسلام می‌باشد. این مقاله درصدد نقد وجود این ارتباط و نتایج حاصل از آن است.

غدیر خم، بر اساس مستندات تاریخی، بی‌شک یکی از مهم‌ترین و مسلم‌ترین حوادث تاریخ صدر اسلام و دوران رسالت پیامبر اکرم9، و روز اکمال دین و اتمام نعمت است. طی سالیان متمادی، اندیشمندان جهان اسلام به ذکر، بررسی و واکاوی زوایا و ابعاد متعدد این واقعة عظیم پرداخته‌اند. بزرگان شیعه، بر قطعیت وقوع و دلالت آن بر امامت و خلافت بلافصل علی7 تاکید کرده‌اند؛ اما نویسندگان اهل‌سنت مواضع متفاوتی گرفته‌اند. آنچه در این مقاله بدان پرداخته شده، بیان دیدگاه‌ها و موضع‌گیری‌های مورخان برجستة اهل‌سنت در قبال این رویداد قطعی و سرنوشت‌ساز تاریخی، و بررسی و نقد آن است. با مراجعه به منابع معتبر تاریخی عامه، به رویکردهای متفاوت آنها در قبال موضوع غدیر خم برمی‌خوریم: برخی واقعة غدیر را پذیرفته، اما با عقیدة شیعه در دلالت آن بر خلافت و امامت حضرت علی7 مخالف‌اند؛ عده‌ای فقط به ذکر حدیث غدیر یا احتجاج و مناشدة مولا علی7 با تنی چند از صحابه که در غدیر حضور داشتند، بسنده کرده و دربارة چگونگی و کیفیت وقوع آن، مطلبی نگفته‌اند؛ گروه دیگر، یا کاملا سکوت اختیار کرده و از غدیر سخنی به‌میان نیاورده‌اند، یا حتی صراحتا آن را انکار کرده‌اند.

بازسازی و احیای تفکر دینی یکی از مقوله‌هایی است که از گذشته‌های دور مطمح نظر احیاگران دینی بوده است. احیاگری دینی امری به‌واقع شریف و ضروری است؛ زیرا در پی صیانت از دین و دین‌داری در جوامع دینی است. احیاگران در پی رفع چالش‌ها و موانعی هستند که رشد و بالندگی دین را به مخاطره می‌اندازند. آن‌ها حفظ و بازسازی تفکر دینی را در مقاطعی که دچار آسیب‌ها و تحریف‌هایی شده است، بر عهده دارند. احیاگری دینی یعنی زدودن غبار خرافه و بدعت و تحریف از چهرة دین و عنایت به زوایای مغفول و متروک ماندة معارف دینی و تصفیة زواید از چهرة دین. به نظر بسیاری از محققان و صاحب‌نظران مسلمان، استاد مرتضی مطهّری یکی از احیاگران و اصلاحگران اندیشة دینی، در دوره‌ی معاصر است. از منظر استاد، موضوع عقب‌ماندگی و انحطاط مسلمانان به عنوان جدّی‌ترین مسئلة کنونی مسلمانان و پاسخ به آن مبرم‌ترین نیاز است. استاد مهم‌ترین مؤلّفة اصلاح فکر دینی را شفّاف‌سازی و آسیب‌شناسی مفاهیم دینی می‌دانست که به صورت مسخ شده و واژگون در اذهان مردم رسوخ کرده بود. ایشان در موضع یک فیلسوف - متکلّم از توجه به مسائل اجتماعی در حوزة احیای تفکر دینی غافل نماند. از همین‌رو، رویکرد اجتماعی در آثار ایشان مشهود است. توجه به نقش اجتهاد و تأکید بر پویایی آن، مبارزه با التقاط و تحجّر و آسیب‌شناسی مفاهیم دینی مهم‌ترین ابعاد احیاگری شهید مطهّری را تشکیل می‌دهد.

سرگرمی، تفریح و فراغت، به‌عنوان نوعی اشتغال غیرالزامی، انتخابی، غیرانتفاعی، دارای کارکرد فرح‌بخشی، تنوع‌زایی و نشاط‌آفرینی، بخشی از اشتغالات معمول و تا حدی گریزناپذیر بشر است. پرسشی که محرک نگارنده در تدوین این نوشتار است، این است که اسلام در مقام دین زندگی، در خصوص این سنخ فعالیت‌ها که در عصر و زمان حاضر به علل و دلایلی، رونق و رواج روزافزونی یافته، چه موضع ارزشی و هنجاری گرفته است. واکاوی مفاهیم و کلیدواژه‌های رایج در منابع دینی و مشخصاً قرآن کریم- که غالب مفسران در موضع‌گیری‌های فقهی و اخلاقی موافق و مخالف خود، بدان استناد جسته‌اند- مقدمة نیل به این مقصود خواهد بود. روش این مطالعه، اکتشافی است، و غور و تأمل در آرای لغت‌شناسانه و تفسیری و تحلیل محتوای منابع مکتوب منتخب، راه وصول به این مقصود خواهد بود. نتیجة حاصل از این سلوک پژوهشی این است که لهو و لعب، دو واژة پربسامد در متون دینی از جمله قرآن کریم، اگرچه‌به لحاظ گسترة مفهومی مطلق سرگرمی‌ها و اشتغالات تفننی را پوشش می‌دهد، تنها بربخشی از این مجموعه قابل اطلاق است که به‌دلیل اشتمال بر ملاکات خاص فقهی، حرام و ممنوع شمرده شده‌اند و بقیه در اصل کلی جواز و اباحه داخل‌اند. رویکرد غالب بحث، واژه‌شناسانه و ترمینولوژیک است و ورود به مباحث فقهی و تفسیری، عمدتاً استطرادی است.

«وقف» که به معنای «حفظ اصل مال و استفاده از منافع آن برای تأمین نیازهای دیگران» است، یکی از روش‌های پسندیدة جوامع برای کمک به مردم، به ویژه اقشار آسیب‌پذیر جامعة انسانی است. این کار انسان‌دوستانه در جوامع انسانی از دیرباز، به شکل‌های گوناگون وجود داشته؛ اما با ظهور اسلام، با راهنمایی‌های گفتاری و رفتاری رسول خداˆ به‌خوبی در رفتار مسلمانان جای گرفته است. با مطالعة منابع تاریخی و کتب متعدد حدیثی به جایگاه سنّت حسنة وقف در کلام و سیرة عملی پیامبر عظیم‌الشأنˆ و همچنین صحابیان ایشان و ائمّه معصوم‰، به ویژه موقعیت ممتاز و بی‌نظیر امام علی† پی می‌بریم. حضرت علی†، در طول عمر بابرکت خویش، بخصوص در مدت 25 سال سکوت ایشان، به حفر چاه، احداث نخلستان و ایجاد مزارع و کشتزارهای متعدد مشغول بودند و سپس تمامی این اموال و دارایی‌ها را که به برکت بازوان پرتوان خود ایجاد کرده بودند، وقف نیازمندان نمودند و در حالی به ملاقات پروردگار شتافتند که از اموال دنیا، چیزی جز 700 درهمی که از سهم بیت‌المال خویش برای مایحتاج خانواده کنار گذاشته بودند، چیزی نداشتند. بر اساس اسناد موجود، به طور کلی، موقوفات آن حضرت شامل وقف بیش از 100 (یا 170) حلقه چاه در منطقة ینبع و چاه‌ها و چشمه‌های بی‌شمار دیگر در مناطق گوناگون، به ویژه در شهر مدینه و نواحی اطراف آن، وقف نخلستان‌ها و کشتزارهای متعدد، وقف خانه، وقف مسجد و مانند آن است. این مقاله در پی پاسخ به سه سؤال کلیدی است: 1. میزان و تعداد موقوفات حضرت علی† چقدر بوده است؟ 2. موقوفات حضرت علی† شامل چه چیزهایی بوده است؟ 3. علت وقف این موقوفات چه بوده است؟

موضوع اصلی در این مقاله، قیام محمد‌بن‌عبدالله نفس زکیه، از حسنیان است. در ابتدا به مبانی و ماهیت فکری جنبش حسنیان پرداخته شده است تا پس از روشن شدن این مبانی، بهتر بتوان دلیل قیام محمد نفس زکیه را تبیین کرد. ازاین رو، سعی نگارنده در این پژوهش بر آن است که به عوامل شکست قیام محمد‌بن‌عبدالله و پیامد‏ها و نتایج این قیام بپردازد. عباسیان که خود را در برابر علویان فاقد مقبولیت کافی می‏دانستند، سعی داشتند استنادات و دلایلی مبنی بر مشروعیت خویش ارائه کنند. در مقابل، حسنیان نیز برای مشروع جلوه دادن خود، استناداتی دال بر حق جانشینی پیامبر9 برای خود قائل شدند. یافته‏های پژوهش حاکی از آن است که حسنیان نسبت به عباسیان، خود را به پیامبر9 نزدیک‏تر می‏دانستند و در واقع، خود را مصداق حقیقی خاندان پیامبر9 می‏شمردند. ازاین‌رو و مطابق این معیار، با تکیه بر ادعاهایی نظیر وراثت ولایت و امامت حضرت علی7، حسب (افتخارات پدری) و نسب (خون و نژاد) والاتر، و بیعت عباسیان با آنها در عهد اموی، حق جانشینی پیامبر را متعلق به خود می‏دانستند.

هم‏زمان با وقوع انقلاب‌های مردمی در جهان عرب، تلاش‏های شهروندان بحرین برای اصلاح ساختار سیاسی این کشور آغاز شد که خیزش گستردة مردمی در برابر نظام سیاسی حاکم بر این کشور را درپی داشت. این تلاش‌ها که تاکنون به‌طور پیوسته ادامه داشته، سبب شده‌اند شماری از شهروندان این کشور جان خود را از دست بدهند؛ اما نظام سیاسی حاکم بر این کشور، تاکنون از پاسخ به درخواست‏های مخالفان و معترضان امتناع ورزیده است. در سوی دیگر، کشورهای عربی و غربی نیز در سایة الزامات ژئوپلیتیکی، با حمایت از نظام پادشاهی حاکم بر بحرین، مانع از تحقق خواسته‏های انقلابیون این کشور شده‏اند. این مقاله درصدد است با استفاده از روش توصیفی- تحلیلی، ضمن بررسی اهمیت و وضعیت ژئوپلیتیکی بحرین، به تبیین نقش عوامل و بازیگران ژئوپلیتیکی در عدم تحقق دموکراسی در این کشور بپردازد. نتیجة بررسی نشان می‌دهد موقعیت ژئوپلیتیکی بحرین و ژئوپلیتیک انرژی، که سبب افزایش منزلت ژئوپلیتیکی بحرین شده‌اند، توجه بازیگران منطقه‌ای و بین‌المللی را به این کشور درپی داشته ‌است؛ اما ژئوپلیتیک شیعه سبب نگرانی آنها از تغییرات سیاسی در بحرین، و به‌دنبال آن به‌خطر افتادن منافع آنها شده است. ازاین‌رو، به‌نظر می‌رسد این عوامل، ضمن حمایت از ثبات سیاسی و نظام سیاسی حاکم بر بحرین، مانع تحقق پویش‌های دموکراسی‌خواهانه در این کشور شده‌اند. همچنین رقابت‌های ژئوپلیتیکی میان گروه‌های شیعه و سنی، سبب مقاومت گروه‌های سیاسی سنی در برابر استقرار دموکراسی در این کشور شده است.