جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مسئله شر در جهان هستی،همواره به عنوان چالشی جدي براي باورهای دينی مطرح بوده اسـت . يكـی از مهمترين تقريرهای مسئله شر، اشكال منطقی شـر «Logical Problem of Evil» اسـت كـه بـه وسـيله انديشه وران ملحد به عنوان مهمترين دليل عليه وجود خداوند به كار گرفته می شود. پاسخ های متعددی تاكنون از سوی فيلسوفان دين به اين اشكال داده شده است كه در ميان آنها، پاسـخ فيلـسوف معاصـر امريكايی، آلوين پلنتينگا تحت عنوان دفاع مبتنی بـر اختيـار «Free will Defence» از اهميـت خاصی برخوردار است. هدف مقاله حاضر، بررسی و ارزيابی اشكال منطقی شر و پاسخ پلنتينگـا بـه آن و نقدهای وارد بر پاسخ پلنتينگا است و نشان داده خواهد شد كه اشكال منطقی شر و ادعای تناقض و ناسازگاری باورهای خداباوران ونيزنقدهای آنها بر پاسخ پلنتينگـا اسـتحكام كـافی را نـدارد و دفاع مبتنی بر اختيار پلنتينگا توانسته است به خوبی از عهـده ابطـال اشـكال منطقـی شـر بر آمـده و سازگاری منطقی باور به خدا و وجود شر را نشان دهد . از اينرو، می توان آن را دفاعی كامياب و قانع كننده در برابر اشكال منطقی شر دانست.

وجود شرور در عالم خلقت، معمايی است كه آغاز طرح آن به نخـستين روزهـای حيـات انـسان در كره خاكی زمين بازمی گردد؛ بنابراين در تمام اديان و مكتب هـای فلـسفی بـه طر يقـی مطـرح شـده است وهر يك براساس جهان بينی خاص خود در صدد پاسخ برآمده اند. حكيمان الاهی نيز از يونان گرفته تا اسلام، هريك با نگاهی خاص و از زاويه ای جديد، اين موضـوع را مـورد تحليـل و تـدقيق قرار داده اند. نكته مهم دراين بحث، بالندگی آن پس از ورود به عالم اسلام است. حكيمان مـسلمان به ويژه ابن سينا، سهروردی و ميرداماد سهم عظيمی دراين پويش فلسفی داشته اند. در نوشتار حاضر با ذكر عبارت های هر يك از حكيمان، ابتكارهای حكيمان الاهی در پاسخ به اين شبهه و برای دريافت حقيقت هستی ترسيم می شود. از ابتكارهای ابن سينا در تحليل عقلانی خير و شر گرفته تا بيان قاعده تضاد در حكمت الاهی و بيان فلسفه خلقت عالم ناسـوت بـه وسـيله شيخ اشراق و تحليلهـای دقيـق ميردامـاد در چگـونگی دخـول شـرور در عـالم قـضای الاهـی از فرازهای مهم بحث در مقاله حاضراست.

ابتدا در مقاله حاضر به طور خلاصه به دوتلقی از مفهوم شر پرداخته شده و نگاه فيلـسوفانه بـه شـر از نگاه عرفی متمايز و شبهه ها متوجه هر دو نگاه، دانسته شده اسـت . برخـی پاسـخ هـا، سرچـشمه شرها را اختيار انسان دانسته است . اين نظريه در شرهای اخلاقی به طوركلی ودر شـرهای طبيعـی به شكل جزئی قابل قبول است . پرسش ديگر اينكه آيا ممكن است خداوند متعال انسان مختـار را به گونه ای بيافريند كه در عين مختار بودن، كار شر انجام ندهد؟ برخی فيلـسوفان ديـن، بـا ممكـن ندانستن اين آفرينش از سوق دادن شبهه به سوی خداوند متعال جلوگيری كـرده انـد. امـا نويـسنده ضمن پاسخ مثبت به اين پرسش، متذكر می شود كه چنين اختيـاری از تـوان كمـی بـرای ارتقـای معنوی انسان برخوردار خواهد بود. به عبارت ديگر، اختيار در صـورتی سـكوی پـرش مناسـبتری خواهد بود كه محركهای متضاد دنيوی واخروی از تناسب خوبی برخوردار باشند. البته امكان انسان مختار بدون شر، در صورتی صـحيح اسـت كـه اختيـار را بـه معنـای «غيرقابـل پيشبينی بودن» ندانيم؛ چرا كه دراين صورت نمی توان از امكـان آفريـدن انـسان مختـارِ بـدون شـر پرسيد. ازاينرو ضمن نقل تعريف هايی از اختيار دو احتمال متفاوت درمفهوم آن داده شـده كـه در يكی اختيار انسان ضابطه های معين دارد، به گونه ای كه می تـوان كارهـايش را صد در صـد پـيشبينـی كرد و در احتمال ديگر، اختيار به معنای غير قابل پيش بينی بـودن تعبيـر شـده اسـت . نويـسنده معنـای نخست را ترجيح داده و لوازم هر دو نظريه را در بحث «اختيارو شر» متذكر شده است.

یكی از پرسشهای اصلی كه بايد در گستره توزيع در اقتصاد پاسخ داده شود ، اين است كـه هدف از توزيع عادلانه چيست؟ هـدف اصـلی، فقرزدايـی يـا هـدف كـاهش فاصـله طبقـاتی (توازن اقتصادی) است؟ نويسنده مقاله براين باور است كه اين پرسش ريشه در مبانی فكری وپيشفرضهای فلـسفی انديشه ور يا نظام فكری اقتصادی دارد. بنابراين نقطه شروع را در تحليل فلسفی مفهوم عـدل قـر ار داده است و مرحله های ميانی را به بازتاب اين تحليل بر گستره هـای فكـری يـك مكتـب دربـاره خدا و انسان پرداخته است. قضاوتهايی كه درباره هدف اصلی در عدالت اقتصادی می شـود، از نظام انديشه ای پيشگفته متأثراست. مقاله حاضر در پی اثبات اين فرضيه است كـه عـدل بـه معنـای تـوازن اسـت و معـانی ديگر كه درباره اين واژه مطرح است با تحليـل هـستی شـناختی بـه ايـن معنـای اصـلی بـاز مـی گـردد. ادبيـات قرآنـی در سـه گـستره خداشناسـی، انـسان شناسـی و اجتمـاع بـا ارايـه برداشـتهـايی از عـدل الاهـی، اعتـدال انـسانی و عـدالت اجتمـاعی ـ اقتـصادی بـه دنبـال نقشبندی ذهن انسان در اين باره است.

يكی از جهت های اساسی در بحث شرور، پاسخ های علمی و فلـسفی بـه چـالش هـای ايـن بحـث است كه ذهن هر انديشه وری را به انديشه وا می دارد. در شـرح اناجيـل نيـز نقـل شـده اسـت كـه ابليس در مناظرهای كه با فرشتگان داشت، چند شبهه برآنها وارد كرد و فرشتگان پاسخ نداشـتند. ارتباط اين شبهه ها با بحث شرور با كمی دقت مشخص است . ايـن شـبهه هـا بـه قـدری سـهمگين است كه از فخررازی نقل شده است كه اگر نخستين و واپسين آفريدگان جمع شوند و براى دفع اين شبهه ها دست به دست يكديگر دهند و حكم به حسن وقبح عقلی كننـد، از عهـده دفـع آنهـا هم بر نمی آيند. علامه طباطبايی كه يكی از فيلسوفان و مفسران بزرگ حوزه فلـسفی وتفـسيری شيعی است، پاسخهای فلسفی دقيقی به برخی چالش های شرور و شبهه های ابليس داده اند. نوشتار حاضر در حد ظرفيت خود، درصدد ارايه تحليلی اين پاسخ هـا بـه محـضرانديـشه وران وبـه ويـژه جوانان پژوهشگر و پرسشگراست.

مسئله شر به طور عموم در دو دسته مسئله منطقی شر و مسئله قرينه ای شر طبقه بندی می شـود. يكی از تقريرهای اثرگذار از مسئله قرينه ای شر از سوی ويليم رو ارايه شده كه بر ايـده شـرور گزاف استوار است. رو، استدلالی ترتيب می دهد كه بر پايه آن، وجود شرور گـزاف قرينـه ای بر نامعقول بودن باور به وجود خداوند همه دان، همه توان و خيـر مطلـق اسـت . غالـب ناقـدان استدلال وی كوشيده اند با تحليل دقيق مبانی معرفت شناختی مقدمه های آن، ضعفش را آشكار سازند. محور مشترك اين رويكردهای انتقادی كوشش بـرای ارايـه اصـولی اسـت كـه بيـانگر شرايط لازم و كافی گذار معقول از نيافتن به نبودن باشد . به باور ناقدان، ملاحظه های متعـددی از جمله مطلق بودن علم خداوند و محدوديت دانش انسان، نشان می دهند كه مبانی استدلال رو (بويژه مقدمه نخست آن) اين شرايط را ارضا نمی كند. براساس اين ملاحظه ها، دفاعی در برابر استدلال قرينه ای شر شكل می گيرد كه نامعقول بودن اين استدلال را آشكار می سازد.

مقاله حاضر، برآن است تا يكی ازمسايل مهم در حوزه دين پژوهی يعنی سـازگاری وجـود خـدا بـا مسئله شر را مورد تحقيق قرار دهد . هر چند كه مسئله شر از قديم ميان انديشه وران دينی مورد بحـث بوده اما امروزه، اين مسئله شكل تازه ای به خود گرفته است. برخی ازملحدان از جمله هيـوم، مـسئله شر را نافی وجود خدا می داننـد وبـه ناسـازگاری وجـود خـداو شـر قايـل هـستند . درايـن نوشـتار، استدلال هيوم مورد نقادی قرار گرفته و اثبات شده است كه اگر خدا كه عالم ، قادرمطلـق و به طـور كامل خيرخواه است، جهت كـافی اخلاقـی و منطقـی بـرای رخـداد شـر داشـته باشـد، مـی تـوان بـه سازگاری وجود خدا و مسئله شر حكم كرد. وجود شر قليل لازمه جهان مادی است و خلقت جهـان مادی بدون لازمه آن محال است و قدرت به محال های ذاتيه تعلق نمی گيرد. بنابراين محال است كـه خدا عالم ماده را كه خير كثير دارد، بدون لازمه آن خلق كند . زيرا ماننـد آن اسـت كـه عـالم مـاده، عالم ماده نباشد واين بهترين جهت كافی اخلاقی و منطقی برای رخداد شر است.

تبيين فرايند و سازِكار تكون و تطور معرفت دينـی، از اهـم وظـايف فلـسفه معرفـت دينـی است. نظريه «ابتناء» نظريه ای است برای تبيين فرايند و سازكار تكون و تطور معرفت دينی (و نيز مبناسازی برای طراحی «منطق فهم دين» جديد و جامع). خلاصه اين نظريه عبارت است از: «معرفت دينی، برايند تأثير ـ تعامل متناوب ـ متداوم مبادی خمسه دين، به صورت پيام الاهی». نظريه ابتناء بر چهار اصل به شرح زيرمبتنی است: اصل نخست: فرايندمندی تكون معرفت دينی وبرايندوارگی معرفت دينی؛ اصل دوم: دو گونگی (روا و ناروا بودن) سازكارهای دخيـل در فراينـد تكـون معرفـت دينـی، و بالتَبع امكان سرگی وناسرگی معرفت دينی؛ اصل سوم: پيام وراگی دين و اشتمال آن برمبادی خمسه دخيل در فهم پيام؛ اصل چهارم: بر ساختگی كشف و كاربرد صـائب و جـامع ديـن، بـر كـشف و كـاربرد صـائب و جامع مبادی خمسه و پيشگيری از دخالت عوامل ناروا و انحراف گر.