جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

«اومانيسم» يكی از جنبش های فرهنگی ـ انسـانی و حاصـل دوران رنسـانس و روشـنگری غـرب است كه در معنای اعم، خود آزادی و حيثيت انسانی را هدف قرار داد؛ لكن بعدها و به عبـارت ديگر در معنای اخص خود، به نوعی افراط در انسانگرایی انجاميد. مقاله حاضـر، سـير تـاريخی اومانيسم را درغرب ترسيم كرده، در پی اين رهاورد است كه آيا بايد اين انسانگرايی غربی را همانگونه كه هست، وارد جهان اسلام كرد يا اينكه می توان نوع واقعگرايانه تـری از اومانيسـم و انسانگرايی را در پيشينه تفكر جهان اسلام مشاهده كرد؟ افزون بر اين، چه نقاط تشابه و تفـارقی ميان انسانگرايی اسلامی و نوع راديكال آن در غرب وجود دارد؟ مقاله حاضر با پاسـخ بـه ايـن پرسشها در نهايت انسانگرايی واقعگرايانه ای را در آثـار فلاسـفه، متكلمـان و عرفـای مسـلمان به تصوير می كشد كه در عين داشتن برخی صور خـاص خـود، جهـات مشـابه و مفـارقی نيـز بـا اساس و محور انسانگرايی غرب دارد.

امروزه تعريف فلسفه دين ـ به عنوان يك علم ـ يكی از مسائل اساسی در حوزه فلسـفه ديـن اسـت؛ چراكه اگر تعريف روشنی از فلسفه ديـن ارائـه نشـود، حـوزه مسـائل آن نيـز مـبهم بـاقی مـی مانـد. تعريف های متفاوت از فلسفه دين، تابعی از تعريف های متفاوت از فلسفه و دين است. اين مقاله ضمن نقد و بررسی آنها و به طور خاص، تعريف جان هيك، بر آن است كه تعريف جامع و مانعی از فلسفه دين ارائه دهد. در تعريف جان هيك آمده است كه فلسفه دين، تفكر فلسفی درباب دين است با اين ويژگی ها: فلسفه دين، ابزاری برای آموزش دين نيست. فلسفه دين، شاخه ای از الهيات و كلام نيست، بلكه شاخه ای از فلسفه است. فلسفه دين يك فعاليت درجه دوم بوده، از قلمرو موضوع تحقيق خود مستقل است. مؤلف ضمن نقد و بررسی تعريف جان هيك، معتقد است فلسفه دين می تواند ابزاری برای آموزش دين و شاخه ای از الهيات و فعاليت درجه اول باشـد. در پايـان، تعريـف پيشنهادی چنين است: فلسفه دين، علمی اسـت كـه عهـده دار پـژوهش عقلانـی در جهـت معقوليت و توجيه دين و آموزه های اصـلی آن و نيـز سـاز واری بـين آن هـا يـا بـرعكس در جهت عدم معقوليت يا توجيه و عدم سازواری آنهاست.

بنياد قرارگرفتن اسلام برای تـدوين الگـوی پيشـرفت مبتنـی بـر مبـانی ديـن شـناختی متعددی است. الگوی اسلامی ايرانی پيشرفت با دو سطح از مبانی دين شناختی ارتباط برقرار می كند: در لايه زيرين آن دسته از مبانی و زيرساخت های نظری قرار دارند كه توجيه گر ساخت الگو بر اساس دين مبين اسلام می باشد. در لايه زبرين مبانی تمدن ساز و الگو دهنده اسلام واكاوی می شود تا در ساخت الگوی اسلامی ايرانی پيشرفت به كار گرفته شود. مقاله حاضر بر آن است تا به اختصار يكی از مبانی گونه نخسـت، يعنی گستره شناسی دين را بـاز كـاود. ا يـن دسـته از مبـانی درجـه اعتبـار، توانـايی و ظرفيت دين الهی برای پيشرفت و تمدن سازی و ميزان پاسخگويی آن به نيازهای بشر در اين عرصه را روشن می سازد.

نظريـه «عقلانيـت و معنويـت» بـه رابطـه بـين ديـن سـنتی و تجـدد مـی پـردازد و حكـم بـه ناسازگاری ميان آن دو می كند. با توجه به اهميت موضوع و نيز مـدعيات مهـم نظر يـه، در اين مقاله سعی شده است گـزارش مختصـری از نظريـه ارائـه شـود و در ادامـه بـه بررسـی انتقادی مدعيات آن پرداخته شود. به اين منظور دو مدعای اصـلی نظريـه مـورد نقـد واقـع می شود. مدعای نخست، ناسازگاری ميان دين و تجدد است كه بر عناصـری چـون تنـافی تعبد و عقلانيت استوار است. مدعای دوم نيز ارائه راهكاری به عنوان «معنويت» اسـت كـه در اين مقاله برخی از اجزای اين رويكـرد و نيـز نسـبت آنهـا مـورد بررسـی انتقـادی قـرار گرفته است. از مهمترين چالش های پيش روی نظريه، سازگاری درونی اجـزای آن و نيـز معناداری و انسجام رويكرد نظريه است. نظريه در نهايت، با وجود طرح مباحـث جديـد و پرسشهايی مفيد، در دستيابی به اهداف خود، موفق ارزيابی نشده است.

انسان دارای ابزار، منابع و بسترهای معرفتی متعددی است. استفاده درسـت از همه آنهـا و توجه به محدوده و مقدار واقع نمـایی هركـدام، از بايسـته هـای دسـت يازيـدن بـه پيشـرفت اسلامی است. تعبد نابجا به برخی از منابع معرفت و بی اعتنايی به ديگر منابع، مانعی بزرگ در راه پيشرفت خواهد بود. همچنين انسان دارای ساحت جسم و روح ـ حيوانی و متعالی ـ است. روح انسانی سرشتمند بوده، انبوهی از خصوصيات همگون و نـاهمگون و عـالی و دانی را در خود جمع كرده اسـت. در كنـار سرشـت هـای اوليـه ثابـت كـه همگـان در آن مشترك اند، می توان از يك سلسله سرشت هـای ثانويـه سـراغ گرفـت كـه همگـان در آن يكسان نيستند. ضمن التفات به مقصد اصلی (فطـرت الهی انسـان)، توجـه بـه تشـكيك و يكسان نبودن فطريات در آحاد انسان و فروننهادن و غفلت نكردن از ديگر امـور سرشـته در ذات انسان، ضرورتی ديگـر در راه رسـيدن بـه پيشـرفت اسـت. فراخی پيشـرفت از منظـر اسلام، هردو دنيای بيرون و درون انسان را فرامی گيرد و «كرامت» نمونه ای از افق پيشرفت درون انسان، در نگاه دينی است.

در بيشتر مكاتب، مانند هندوئيسم و بوديسم و مكتبهای فكری يونان باستان، مانند مكتب سعادت گرای سقراط و افلاطون، باور بـه تناسـخ ديـده مـی شـود. دوگانـه انگـاران دربـاره حقيقت انسان كه روح مجرد و ماندگار را برای آدمی پذيرفته اند، بـا ا يـن پرسـش بنيـادين مواجه اند كه در هنگامـه مـرگ و زمـان مفارقـت كامـل روح از بـدن، بقـای روح در چـه عالمی و به چه صورتی است؟ عده ای بقای روح را به گونه تناسخ و انتقال آن از كالبـدی به كالبد ديگر در عالم دنيا مطرح كرده اند. دست های ديگر همان باور اديـان الهـی مبنی بـر معاد و انتقال روح به عالم ماورای طبيعت را پذيرفته اند. باوربه تناسخ، درگير با باور به معاد مطرح در اديان الهی و نافی آن است؛ بدين سبب دین بـاوران و قائلان به معاد، به ويژه متكلمان و فلاسفه الهی جهت دفاع از اصل معاد و شـفاف سـازی آن بـه تبيين و ابطال تناسخ مشهور پرداخته اند. ملاصدرا در معادشناسی خويش بـه صـورت مبسـوط از طريق ارائه ادله عقلی متعدد، از جمله براهين قوه و فعل و بـه ويـژه برهـان حركـت اشـتدادی كـه مبنای آن اصل حركت جوهری است، در قالـب مقـدمات پـی درپـی در راسـتای ابطـال تناسـخ پرداخته است. وی بر اين باور است كه قرائت های مختلـف از تناسـخ و نيـز انـواع تناسـخ مطلـق اعم از صعودی و نزولی آن قابل دفاع عقلانی نيستند؛ اما به نظر می رسد برخـی از ادلـه عقلـی بـر ابطال تناسخ نيز خدشه پذيرند. البته ابطال تناسخ از طريق دليل های نقلی نيـز انجـام مـی گيـرد كـه اين دسته از ادله مورد توجه اين نوشتار نيستند.

نوشتار حاضر در صدد ارائـه تصـويری از سـیر تكـاملی تبيـین نظريـه اشـراقی علـم الهـی ـ آنگونه كه از سوی شهاب الـدين سـهروردی (شـيخ اشـراق) مطـرح شـده اسـت ـ و بيـان نقدهای صدرالمتألهين و نيز برخی ملاحظات نگارنده بر اين نظريـه اسـت. سـهروردی در بحث از علم الهی، طی سه گام مشخص، از رويكرد مشـائی بـه نظريـه اشـراقی علـم الهـی منتقل می شود. اين سه گام را می توان به ويژه در سه اثر اصلی او: تلويحـات، مطارحـات و حكمه الاشراق ملاحظه كرد. سهروردی بر اين باور است كه علم خدا، بـه ذات خـودش و به مخلوقات تعلّق می گيرد و از سنخ «علم حضوری» است. او علم حضوری خـدا بـه ذات خود را از طريق حضور ذات خدا برای ذاتش و علم حضوری خدا به مخلوقـات «در مقـام فعل» را از طريق اضافه اشراقی توجيه می كند؛ اما از علم الهی به مخلوقات «در مقـام ذات » (يا علم قبل از معلوم) غافل می شود. به همين لحـاظ نظريـه اشـراقی علـم الهـی، اگرچـه از جهاتی، نسبت به نظريه مشائی علم الهـی پيشـرفت قابـل تـوجهی را نشـان مـی دهـد، لكـن نقدهايی بر آن وارد است كه از سوی صدرالمتألهين در كتاب مهم او با عنوان تعليقات بـر شرح حكمه الاشراقِ قطب الدين شيرازی مطرح شده است و فلاسفه اسلامی بعدی نيز گاه تقريرات جديدی از آن ارائه داده اند. ملاحظـات ديگـری نيـز قابـل طـرح انـد كـه بـه نظـر می رسد در آثار سهروردی بی پاسخ مانده اند.

بر مبنای «استدلال تقديرگرايی كلامی» اگر علم خداونـد بـه رويـدادهای آينـده قطعـی و خطاناپذير باشد، انسان قادر نيست كاری جز آنچه خداوند از پيش می داند، انجام دهـد؛ از اينرو اعمال انسان اختياری نيست. سازگارگرايان با قبول سازگاری علـم پيشـين الاهـی و اختيار انسان، از طريق رد يك يا چند مقدمه از مقدمات استدلال تقديرگرايی كلامـی، بـه رد آن می پردازند و ناسازگارگرايان، ضمن پذيرش درستی استدلال يادشده، از ميان علـم پيشـين الاهـی و اختيـارانسـان، يكـی را پذيرفتـه، ديگـری را انكـار مـی كننـد. ايـن مقالـه می كوشد ضـمن معرفـی دقيـق آرای يكی از سـازگارگرايان معاصـر، لینـدا زاگزبسـكی، برتری آرای او را بر ساير نظريات رقيب ثابت كند. مقاله نشان می دهـد كـه تفـاوت آرای زاگزبسكی ـ با وجود نقدهای وارد بر آن ـ با سازگارگرايان ديگراين است كـه او افـزون بر رد «استدلال تقديرگرايی كلامی» (روش سلبی)، الگوی ممكنی بـرای اثبـات هـم زمـان علم پيشين و اختيار ارائه می دهد (روش ايجابی).