جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

تفسیر صحیح آیات قرآن، در طول تاریخ اسلام تابه‌حال، یکی از ضرورت‌های جامعه اسلامی محسوب می‌شده است. از پیش‌نیازهای مهم در تفسیر آیات، در اختیار داشتن قرائت صحیح ابلاغ شده از سوی پیامبرJ است. مفسران قرآن کریم در مسئله اختلاف قرائات، رویکردهای متفاوتی را دنبال کرده‌اند. یکی از مهم‌ترین این رویکردها، نقد و بررسی قرائت رایج و انتخاب قرائت صحیح از میان قرائات مختلف است. علامه طباطبایی ازجمله مفسرانی است که با این بینش به تفسیر آیات قرآن پرداخته است. پژوهش حاضر با رویکردی توصیفی ـ تحلیلی به واکاوی دیدگاه علامه در مسئله اختلاف قرائات و نیز تأثیر آن در برداشت‌های تفسیری المیزان پرداخته است. ایشان در مواجهه با مسئله اختلاف قرائات، با روشی متفاوت، گاهی قرائت رایج را ترجیح، گاهی با توجه به معیارهای مختلف ازجمله سیاق آیات، دوری از تکلفات دستوری، اقتضای طبع المعنی، تطابق با حکم مسلم اسلامی، تطابق با براهین عقلی و...قرائت غیرمتداول را ترجیح و گاهی با وجود مطرح نمودن اختلاف قرائات، از ترجیح یکی بر دیگری خودداری نموده است. تبیین معیارها و الگوهای وی در نقد و ترجیح قرائات و همچنین تحلیل قرائاتی که بدون دلیل ارجح ذکر شده‌اند، از مهم‌ترین مباحث این پژوهش است.

یکی از ضرورت ها در تفسیر صحیح آیات قرآن کریم، تسلط بر علوم قرآن و قواعد تفسیر است. در میان علوم قرآن، اولین علمی که تکون یافت علم قرائتلفاظ قرآن بود. در علم قرائت علاوه بر اصول و قواعد قرائت؛ اشکال مختلف قرائت کلمات نیز بررسی می­شود، تا با توجه به ساختار کلام و سیاق جمله و سازگاری در معنا و مفهوم بهترین و صحیح­ترین قرائت صورت پذیرد. لذا با توجه به اهمیت بسیار و تأثیر علم قرائت بر فهم صحیح آیات در این مقاله نگارنده بر آن است بر اساس گردآوری داده­ها و روش تحلیلی - توصیفی به بررسی موارد اختلاف قرائات سوره مبارکه انبیاء از منظر مفسران شیعه و اهل سنت پرداخته تا با طراحی رهیافت جدید با توجه به قرائت­های مختلف، تفسیری دقیق­تر از آیات قرآن ارائه دهد. در این مقاله با بررسی اختلاف قرائات سوره مبارکه انبیاء دانسته شد که در این سوره 21 آیه دارای اختلاف قرائت هستند که 14 مورد آن در معنای آیه مؤثر بوده و 7 مورد آن تغییر در معنا ایجاد نمی­کند، البته در نهایت مفهوم یکسانی را از آیه می­رساند و تنها در حد تغییراتی بسیار جزئی است. پس به طور کلی اختلاف قرائات در حد تغییراتی مانند مبالغه، تأکید، اعراب و یا اختلاف در کیفیت قرائت از لحاظ اماله، فتح، ادغام، تفخیم، ترقیق ، اظهار است که بررسی سیاق آیات، توجه به قواعد ادبیات عرب، سازگاری معنایی و انسجام در الفاظ، می­تواند محقق را در فهم تفسیر صحیح آیات یاری رساند.

علم قرائت یکی از علوم قرآنی است که نقش بسزایی در فهم قرآن دارد و اختلاف در قرائات، مؤثر در دریافت معانی مختلفی از قرآن خواهد بود. با توجه به اهمیت و ارتباط موضوع اختلاف قرائات با تغییر و تحریف الفاظ قرآن مستشرقان به تحقیق و طرح شبهات در این زمینه پرداخته­اند. نوشتار حاضر با بهره جستن از روش توصیفی ـ تحلیلی و با رویکرد انتقادی به بررسی شبهات مستشرقان مشهور ازجمله: نولدکه (1930م)، ریچارد بل(1876م) و آرتور جفری (1982م) در حوزه قرائات، به تحلیل و نقد آن می­پردازد. به نظر می‌رسد، آنچه پایه و اساس فکری این دسته از مستشرقان را شکل می‌دهد، در وجه اول، عنادورزی دیرینه‌ی غرب نسبت به مسلمانان است که این مسئله در رویکرد قرآن‌پژوهی ایشان نیز به چشم می‌خورد و وجه دیگر، عدم توجه به اصول پژوهش است، و به‌روشنی می‌توان دریافت که هدف مستشرقان ازاین‌گونه پژوهش‌ها، شناخت اسلام و قرآن نبوده و نیست. پژوهش‌های مستشرقان در مسئله قرائات قرآن، چه از جهت روش تحقیق، عدم بررسی منابع امامیه و عدم آگاهی کامل از مسئله اختلاف در قرائات، ازجمله کاستی‌ها و نواقص غیرقابل‌قبول مستشرقان است. پژوهشگران امامیه، برخلاف مستشرقان، هرگز به مسئله تحریف قرآن به نفع مذهب تشیع نپرداخته‌اند و مدعای این مسئله، پذیرش مسلم و قطعی مصحف عثمانی از ابتدای شکل‌گیری تا به امروز است. مقام معظم رهبری، تأکید خاص و ویژه‌ای بر نحوه قرائت تخصصی قرآن کریم دارند و در بیانات مختلف، ریزبینی ایشان به‌روشنی مشاهده می‌گردد. ایشان قرائت صحیح را مقدمه‌ای برای فهم و به دست آوری معرفت قرآنی بیان می‌کنند و در مورد نحوه قرائت قرآن کریم، به مسائلی همچون: تکرار آیات و کلمات، نحوه قطع و وصل اداء کلمات و «نَفَس کوتاه و بلند» پرداخته و آن را برای قاریان قرآن شرح داده‌اند و بر لزوم قرائت صحیح و مقدمات قرائت تأکید نموده‌اند.

علائم وقف سجاوندی شامل علامت وقف لازم (م)، وقف مطلق (ط)، وقف جایز (ج)، وقف قبیح (لا) و وقف مجوّز (ز) است. علاوه بر کاربردهایی که در تجوید و قرائت قرآن کریم دارند، نقش قابل‌ملاحظه‌ای را در فهم صحیح آیات الهی ایفا می‌کنند. پژوهش حاضر درصدد است با اتخاذ روش توصیفی- تحلیلی، نقش علائم وقوف سجاوندی را در سوره «یس» که سوره‌های مکی و مشتمل بر آموزه‌های متنوعی همچون اصول سه‌گانه دینی اسلام یعنی توحید، معاد و نبوت است، بر فهم قرآن کریم موردبررسی و واکاوی قرار دهد. بررسی‌ها نشان می‌دهد انواع نشانه‌های وقف و ابتدا در این سوره با هدفی خاص، آیات این سوره را به گزاره‌هایی تقسیم‌بندی کرده است که ملاحظه این علائم، می‌تواند به فهم صحیح آیات قرآن کریم، توجه شایانی نماید. به‌عنوان‌مثال با عدم رعایت وقف لازم در آیه 76 این سوره، مفهومی کفرآمیز از آیه برداشت می‌شود و یا با وقف نمودن بر آیاتی از سوره «یس» که در آن‌ها از علامت وقف «لا» یا وقف قبیح استفاده شده، مقصودی ناقص از کلام خداوند متعال برداشت می‌شود که به فهم نادرست منجر می‌گردد

قرائات و رسم از مهمترین موضوعات علوم قرآنى است که از زوایاى مختلفی قابل‌بررسی است. برای شناخت صحیح این دو حوزه، بیان رابطه و تأثیر متقابل آن‌ها با تأکید بر دیدگاه ابن‌جزری که نقش ویژه‌ای در این دو علم دارد، ره‌یافت‌هایی جدیدی از این موضوع در پی خواهد داشت. روش تحقیق اﯾﻦ مقاله، با استفاده از منابع مکتوب این علم، توصیفی ـ ﺗﺤﻠﯿﻠﯽ و انتقادی اﺳﺖ. با ارائه دیدگاه ابن‌جزری که هر دو علم «قرائات» و «رسم المصحف» را توقیفی و وحیانی می‌داند، به بررسی موضوع پرداخته شده است. ابن‌جزری برخلاف دانشمندان دوره‌های پیش از خود، همانند فراء و ابن مجاهد، با طرح دیدگاه موافقت احتمالی و تقدیری، تمامی قرائات عشره و معروف را با معیار موافقت رسم‌المصحف سازگار معرفی کرده است. از دوره وی (قرن نهم هجری قمری) تا امروز، این دیدگاه موردتوجه بوده است. هرچند ازنظر شیعه، دیدگاه ابن‌جزری دارای اشکال است؛ نتایج آن نیز مشکلاتی را به دنبال دارد. ازجمله این اشکالات، آن است که با شرط موافقت احتمالی، قرائات شاذ و ضعیف نیز می‌توانند در بین قرائات صحیح قرار بگیرند، یا حداقل برای برخی چنین شبهه‌ای را ایجاد کنند. درعین‌حال، هماهنگی و موافقت قرائت با رسم‌المصحف را بدون شک باید یکی از معیارهای قرائت صحیح دانست. از دیگر نتایج این بررسی، آن است که در مناطقی که قرائات خاصی در آن رواج داشته، مصاحف نیز بر اساس آن قرائات نوشته می‌شده است و عملاً تأثیر عملی قرائات بر رسم قابل‌مشاهده خواهد بود.

قرآن کلام وحی و معجزه جاوید پیامبر اسلامJ است که عدم تحریف آن از اعتقادات مسلم مسلمانان است؛ در این میان به دلیل وجود لهجه­های خاص زبان عربی، اختلاف­هایی در شیوه قرائت، تجوید و نگارش پیش آمده است. هفت نفر از قراء در نیمه قرن دوم هجری قمری به‌عنوان قاریان متخصص و ماهر شهرت یافتند که هرکدام از آن‌ها دارای دو راوی بودند. تنها قرائتی که در طبقه سوم قاریان قرآن دارای سند صحیح و متواتر میان مسلمانان متداول بود، قرائت حفص از عاصم است. ازاین‌رو اختلاف قرائات و روشن شدن حقائق آن از اهمیت ویژه‌ای‌ برخوردار‌است. با بررسی اختلاف قرائت در واژگان قرآنی، به تأثیر یا عدم تأثیر این قرائت‌ها در معنای قرآن پی برده می‌شود. این پژوهش با روش توصیفی ـ تحلیلی در خصوص اختلاف قرائات سوره یس ـ دارای 83 آیه ـ می‌پردازد. یافته­های پژوهش نشان می‌دهد: 28 مورد اختلاف قرائت در سوره یس وجود دارد که 22 واژه آن بدون تأثیر در معنا و 6 واژه آن در معنا تأثیرگذار است که غالب این موارد مربوط به حوزه مقوله­های صرفی است؛ همچنین مشخص گردید، این اختلافات تأثیر بسزایی در خوانش و درک محتوای آیات ایجاد نکرده و سازگاریِ مناسبی با ساختارهای زبان عربی دارد.

از جمله دانش‌هایی که ریشه در نزول قرآن دارد، دانش قرائات است. رویکردهای مختلفی در این زمینه میان دانشمندان اسلامی وجود دارد. بحث قرائات از قدیم‌الایام موردتوجه و کنکاش پژوهشگران بوده است. تعاریف متعددی در مورد قرائات معتبر و شاذ از سوی علماء مطرح شده است و ملاک‌های متفاوتی در این زمینه بیان شده است. پیروان مکتب معتزله - که یکی از مکاتب اعتقادی مهم در جهان اسلام محسوب شده و تأکید زیادی بر خردگرایی دارد- در برخی از موارد برای توجیه عقاید خود از قرائت‌های شاذ استفاده کرده‌اند که موضوع این مقاله است. جایگاه ویژه قرآن و قرائت اصیل آن و لزوم استفاده از قرائات معتبر در تفسیر قرآن، ضرورت تحلیل دقیق علمی استناد به قرائات شاذ را می‌ طلبد. بر همین اساس مقاله حاضر می‌کوشد با استفاده از روش توصیفی ـ تحلیلی با رویکرد انتقادی و با بهره‌گیری از منابع کتابخانه‌ای به تحلیل دیدگاه معتزله درباره قرائات شاذ بپردازد. یافته‌های پژوهش حاکی از آن است که معتزله در پاره‌ای از موارد، آیاتی که با مبانی فکری آنان ناسازگار است را توجیه کرده و اگر راهی برای توجیه نبود، به قرائات شاذ تمسک کرده‌اند؛ ایشان ملاک و معیار واحدی در این زمینه نداشته‌اند. در این مقاله نمونه‌هایی از کاربرد کلامی، فقهی و تفسیری معتزله از قرائات شاذ موردبررسی قرار گرفت.

با نزول اولین آیات قرآنی توسط روح‌الامین بر قلب پیامبرJ و تلاوت و اقراء آن توسط ایشان بر مردم آن روزگار، با هجمه‌ها و شبهات گوناگونی از جانب مشرکان و یهودیان و مسیحیان و ... روبرو شد. از تردید در اصل امکان نزول وحی و وقوع آن، تا متهم کردن به سحر و جادو و تأثیرپذیری از کاهنان و قول بشر دانستن و... که قرآن خود بدان‌ها پرداخته است تا قرون اخیر که با هجمه سازمان‌دهی شده توسط مستشرقان در پوشش تحقیقات علمی برای اثبات رخنه در الفاظ وحی و یا وجود تحریف در قرآن دست به تألیفاتی در این زمینه زده‌اند. این فعالیت‌ها در در قالب تصحیح بسیاری از کتاب‌های قدیمی تاریخ قرآن و اختلاف قرائت و یا ارائه رساله‌های دانشگاهی و بخش‌هایی از کتاب و یا تألیفات انجام‌شده در این زمینه، به دلیل وجود اختلاف قرائت در قرآن و به دلیل تعدد مصاحف و اعتقاد به تعدد قرائات از ناحیه مسلمانان، به‌نوعی نسبت به اصالت متن قرآن مناقشه کردده‌اند و آن را نشانه‌ای بر عدم ثبات و اصالت متن قرآن گرفته‌اند. در این مقاله با استفاده از روش توصیفی ـ تحلیلی به‌نقد و بررسی این ادعا پرداخته شده است.

بحث مبانی قرائی تفسیر از مسائل مهم دانش قرائات و دانش تفسیر است که از دیرباز موردتوجه علماء و دانشمندان هر دو علم قرارگرفته است. مفسران قرآن کریم قبل از ورود به تفسیر ناگزیر باید در این زمینه نیز به یک یا چند مبنا برسند و تفسیر را بر اساس آن بنیان نمایند. روش تحقیق در مقاله حاضر توصیفی ـ تحلیلی با استفاده از منابع کتابخانه‌ای است. هرچند شیخ طوسی قرائت را به قرائات رایج روا می‌داند؛ اصل گوناگون قرائت را در قرآن از اصحاب نبی مکرمJ، قراء سبعه و دیگر قاریان قبول می‌کند. بر اساس بررسی در تفسیر التبیان شیخ طوسی بر پایه چهار ملاک، قرائت معتبر را از نامعتبر می‌داند. شیخ طوسی تنها آن قرائتی را می‌پذیرد که با قواعد و اصول قطعی و مسلم لغت، نحو عربی و صرف سازگار باشد و قرائتی که با این قواعد سازگار نباشد؛ مردود است و قرائت شاذ را نمی‌پذیرد و اگر قرائت مخصوص که بر اساس احادیث معتبر مورد نهی معصومینD قرارگرفته باشد، آن هم بدون شک نامعتبر و ناروا خواهد بود. قرائت مخالف خط مصحف مرسوم نامعتبر است و تلاوت قرآن کریم به چنین گونه قرائت‌هایی صحیح نیست.

در تفاسیر شیعه قرائت‌هایی منسوب به معصومین (ع) یافت می‌شود که در مقام اثبات قرائت مستقل برای معصومین (ع) هستند. تحلیل این مسئله ازآن‌جهت اهمیت دارد که پیش‌نیاز و از اصول موضوعه در تفسیر قرآن، شناخت قرائت صحیح است. نوشته حاضر با روش توصیفی ـ تحلیلی عقلی و نقلی و با رویکرد تاریخی در مقام پاسخ به این پرسش است که چگونه می‌توان بر اساس بازتاب قرائات منقول از معصومین (ع) در تفاسیر شیعه تا قرن ششم این قرائات را تحلیل نمود. مجمع‌البیان در قرن ششم با نقل در حدود 145 قرائت نسبت به تفاسیر قبل از خود به گسترش این قرائات اقدام کرده است. از عوامل احتمالی در بسامدی این نقل‌ها به تأثیر روش استدلالی شیخ طوسی بر تفسیر مجمع‌البیان اشاره شد. همچنین فضای ادبی حاکم در این قرن و در پی آن گستردگی تفاسیر ادبی همچون کشاف نوشته زمخشری و المحرر الوجیز نوشته ابن عطیه اندلسی نیز در این گستردگی از سوی طبرسی بی‌تأثیر نبوده است.