جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

دانش قرائت از مباحث مهم علوم قرآنی است که از نزول قرآن تاکنون برای علماء و دانشمندان شیعه و اهل‌سنّت مورد توجه قرار گرفته است. بحث از دانش قرائات ابعاد متعددی را دارد. یکی از ‌مهم‌ترین این ابعاد، بررسی مبانی تاریخی دانش قرائات از دیدگاه دانشمندان فریقین می‌باشد. مقاله حاضر به بررسی دیدگاه دانشمند بزرگ شیعه آیت‌الله علامه معرفت و دانشمند معروف اهل تسنن عبد العظیم زُرقانی در حوزه ی مبانی تاریخی دانش قرائت می‌پردازد. نتائج مهمی که در اثر بررسی دیدگاه دو دانشمند فوق حاصل شد عبارت‌اند از: آیت‌الله علّامه معرفت غیر از روایت حفص از قرائت عاصم هیچ قرائت دیگر را متواتر ندانسته و برای آن حجیت قائل نیستند. عبدالعظیم زُرقانی قرائت هفت‌گانه را متواتر و حجت می‌داند. در دیدگاه آیت‌الله علامه معرفت جمع و تألیف قرآن به‌شکل کنونى، در یک زمان صورت نگرفته، بلکه به مرور زمان و به‌دست افراد و گروه‌هاى مختلف انجام گرفته است. ترتیب، نظم و عدد آیات در هر سوره در زمان حیات پیامبر اکرمJ و با دستور آن بزرگوار انجام شده و توقیفى است و باید آن را تعبّدا پذیرفت و به همان ترتیب سوره‌اى را تلاوت کرد. ثبت آیات در سوره‌ها، چه با نظم طبیعى یا نظم دستورى، توقیفى است و با نظارت و دستور خود پیغمبر اکرمJ انجام گرفته است و باید از آن نظم پیروى نمود. امّا در نظر زُرقانی جمع‌آورى قرآن در سه مرحله دوران پیامبر‌J، دوران ابوبکر و دوران عثمان بود. ‌مهم‌ترین عامل پیدایش قرائات از نظر آیت‌الله علامه معرفت اجتهاد صحابه و قراء است. اختلاف قرائات از نظر ایشان مستند به وحی نمی‌باشد. اما از دیدگاه رزقانی قرائات سبعه از طرف خداوند متعال بر پیامبر اکرمJ نازل شده است. بر همین اساس تفسیر این دو عالم دینی از روایت سبعه احرف متفاوت می‌باشد.

قرائت قرآن از مسائل پرچالش و پردامنه علوم قرآن است که ‌اندیشمندان مسلمان در طول تاریخ رویکردهای مختلفی در قبال آن داشته‌اند. از جمله آیاتی که بحث‌های فراوانی دربارۀ قرائت آن صورت گرفته آیۀ 137 سورۀ انعام است. شش تن از قراء هفت‌گانه، آیه را به‌شکل واحدی قرائت کرده و تنها ابن‌‌عامر قرائت متفاوتی از آن ارائه داده است؛ قرائت وی از این آیه مخالفان و موافقانی دارد. مخالفان ابن‌‌عامر به چهار دلیلِ «اجتهادی‌بودن قرائت او»، «قبیح‌بودن فاصلۀ بین مضاف و مضاف‌الیه»، «سیاق» و «گواهی تاریخ» قرائت او از این آیه را جایز نمی‌دانند. اما موافقان با استناد به دلایلی چون «تواتر قرائات سبع»، «قبیح‌نبودن فاصلۀ بین مضاف و مضاف‌الیه»، «ظاهربودن اعراب» و «اسناد فعل بر اساس مجاز عقلی» از صحت قرائت وی دفاع می‌کنند. پژوهش حاضر با بررسی هر یک از دلایل موافقین و مخالفین به روش توصیفی- تحلیلی قوت قرائت مشهور و ضعف قرائت ابن‌‌عامر را نمایانده است

پژوهش در زمینه نقش ملل مختلف در علوم اسلامی، به‌خصوص برای خود آن ملت، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. ایرانیان در طول تاریخ اسلام، خدمات علمی زیادی به علوم مختلف اسلامی از قبیل حدیث، تفسیر، ادبیات عرب و... داشته‌اند. این مقاله به شیوۀ توصیفی - تحلیلی و با جمع‌‌‌‌آوری اطلاعات به روش کتابخانه‌‌‌‌ای در پی پاسخ به این سؤال است که ایرانیان چه نقشی در علم قرائت و فرازونشیب‌های آن در طول نُه قرن نخست (از صدر اسلام تا احیاء مجدد علم قرائت توسط ابن‌‌جزری، یک‌ونیم قرن پس از حمله مغول) داشته‌‌‌‌اند؟ پیشینۀ قرائت در ایران پیش از اسلام، اولین اساتید ایرانی قرائات قرآنی، پراکندگی جغرافیایی و بوم‌های اساتید ایرانی قرائت، حضور ایرانیان در میان قاریان هفت‌گانه، واکنش‌های دانشمندان ایرانی به انتخاب قرائات سبعه از سوی ابن‌‌مجاهد و پایه‌گذاری اختیار قرائات، از مواردی هستند که در این مقاله بررسی شده‌اند. در نهایت می‌توان چنین نتیجه گرفت که اگرچه قاریان ایرانی در مراحل اولیه شکل‌گیری قرائات، نقش خاصی نداشته‌اند اما در مراحل بعدی، از جمله از نظر وجود در میان قاریان هفت‌گانه، و رد یا توسعه نظریه قراء سبعه، شکوفا شده و حضور فعال و ثمربخشی داشته‌اند. همچنین، روحیه روشنفکرانه برخی ایرانیان آنان را از جمود بر قرائت یک قاری بازمی‌داشت بدین ترتیب رو به گزینش و «اختیار» از میان قرائات آوردند. در نهایت، پس از حمله مغول، محافل قرائت در ایران با افول شدیدی روبه‌رو شد و حدود یک‌ونیم قرن بعد، مجدداً تلاش‌‌‌‌هایی برای احیای آن آغاز شد.

آموزش قرآن کریم یکی از مهم‌ترین اقدامات اهل‌بیت است که به‌صورت فراگیر و عمومی در جامعه اسلامی پایه‌گذاری نمودند. بررسی نقش اهل‌بیت در آموزش قرآن کریم بر مبنای نظریۀ علامه عسکری درباره اقراء، موضوع این مقاله است. در این مقاله با بهره‌گیری از روش توصیفی – تحلیلی و با استناد به منابع قرآنی، روایی و تاریخی آراء و نظرات دربارۀ «اقراء» بررسی شده است. به‌نظر می‌رسد اهل‌بیت با توجه به پیوند ناگسستنی با وحی نقش‌های متعددی را در آموزش قرآن به مردم ایفا نمودند. نتایج حاصل از این پژوهش نشان می‌دهد که منظور از «اقراء» مصطلح از دیدگاه علامه عسکری، آموزش قرائت قرآن توأم با انتقال مفاهیم و حقایق آیات قرآنی است که در طی قرون متمادی تا قرن دوازدهم این روش بین پیروان اهل‌بیت و محدثان شیعی برقرار بوده است. چنان‌که برطبق این نظریه، زمینه‌سازی فضای قرآنی، بهره‌گیری از روش‌های مناسب برای جذب مخاطبان قرآنی، تربیت و اعزام قاریان و مفسران به میان مردم و آموزش روش‌های فهم مفاهیم قرآن از جمله این اقدامات بوده است

از منظر عالمان قرآن‌پژوه، «علم قرائات» یکى از دانش‌هایی است که در راستای فهم و تفسیر درست کلام الهى تدوین گشته و اهمیت به‌سزایی در تبیین مراد الهی دارد؛ کما اینکه شناخت قرائات‌ مختلف می‌تواند نقش مؤثری در تأسیس و تبیین آرای تفسیری داشته باشد؛ به همین سبب، این علم از دیرباز، مورد توجه مفسران و قرآن‌پژوهان بوده است. تفسیر تسنیم نوشتۀ آیت‌الله جوادی آملی، از جمله تفاسیری است که در آن به موضوع اختلاف قرائات و تأثیر آن در فهم آیات قرآن توجه شده است. پژوهش پیش رو با شیوۀ توصیفی – تحلیلی و با استفاده از منابع کتابخانه‌ای، درصدد است که رویکرد اجتهادی آیت‌الله جوادی آملی با پدیدۀ اختلاف قرائات و تأثیر آن در شناخت صحیح‌ترِ مراد خداوند را تبیین نماید. در این تحقیق مبانی صدوری مؤلف تفسیر تسنیم نسبت به قرائات سبعه و تواتر قرائات و معیار صحت قرائات بررسی ‌شده و با مطالعه نمونه‌هایی از نقد قرائات در تفسیر تسنیم، مشخص می‌شود که این مفسر شیعی به قرائت مشهور حفص از عاصم بسنده نکرده و با بررسی معانی حاصل از قرائات و تطبیق آنها با معیارهای صحیح تفسیری، به نقد برخی از آرای تفسیری در این زمینه پرداخته است

قرائت علمی است که به تلفظ الفاظ قرآن کریم با همان کیفیت که از رسول خدا‌J نقل شده و یا تأیید فرموده است به‌گونه‌ای که از نص وحی الهی حکایت کند، می‌پردازد. این علم یکی از لوازم تفسیری مفسران قرآن کریم است. از جمله مفسران مسلمان که به‌طور گسترده به بیان قرائات و اختلافات آنها در آیات مختلف پرداخته محمد بن احمد قرطبی است که از دانشمندان اهل‌سنّت و دارای جایگاه علمی است. دستیابی به رویکرد قرطبی در مواجهه با اختلاف قرائات در تفسیر جامع لأحکام القرآن هدف اصلی این نوشتار است. اکنون این مسئله مطرح است که قرطبی در تفسیر جامع لأحکام البیان چه رویکردی در مواجهه با اختلاف قرائات دنبال می‌کند؟ پژوهش حاضر به‌منظور پاسخ به این سؤال با روش تحلیلی توصیفی به بررسی متن کتاب جامع لأحکام القرآن می‌پردازد. یافته‌های پژوهش حاضر نشان می‌دهد که در این تفسیر به‌طور گسترده به بیان، نقد و بررسی اختلاف قرائات با معیارهایی مانند: معیار سیاق، مطابقت با مصاحف، مطابقت با قواعد و شعر عرب، معیار تفسیر و حکم آیه و معیار مطابقت با آیات دیگر پرداخته است

جیمز بِلَمی از مستشرقان تجدیدنظرطلب، بر این باور است که در متن قرآن اشتباهاتی رخ داده که معلول خطای کاتبان وحی است. وی در مقالاتش مبتنی بر روش «نقد متنی» به بررسی و تصحیح این خطاهای نوشتاری پرداخته است. او با استناد به وجود اختلاف در قرائت «و قیله» در آیه 88 سوره زخرف و تلاش ناموفق مفسران برای تعیین نقش نحوی آن، ادعا می‌کند شکل صحیح آن «و قبله» است. به‌زعم او مستنسخ یا مصحح به جابه‌جایی این آیه با آیه قبل پی برده و با اضافه‌نمودن این عبارت، ترتیب صحیح این دو آیه را متذکر شده است. در پژوهش حاضر با روش تحلیلی - انتقادی به بررسی دیدگاه بلمی پرداخته و ثابت می‌شود که نه‌تنها برای همه قرائات گزارش‌شده، ترکیب نحوی صحیح وجود دارد؛ بلکه اعمال فرضیه او، در سیاق آیات این سوره خدشه وارد می‌سازد. همچنین با تتبع در منابع قرائات و اختلافات رسم‌الخطی و بررسی احتمال ورود اضافات به متن قرآن و سرایت خطا در استنساخ، نشان داده می‌شود که پیشنهاد وی از استواری و اتقان لازم برخوردار نیست

از نظر امامیه و بسیاری از اهل‌سنّت، عبارت شریف «بسم الله الرحمن الرحیم» جزء قرآن کریم و جزء سورۀ حمد است؛ اما دربارۀ جزئیت این عبارت نسبت به‌تمامی سوره‌ها (غیر از سوره توبه) بین شیعه و اهل‌سنّت اختلاف است. معروف و مشهور بین علمای شیعه این است که «بسم ‌اللّه» جزء تمام سوره‌هاست؛ اما بسیاری از اهل‌سنّت چنین اعتقادی ندارند. در بین علمای شیعه ابن‌‌جنید نیز معتقد است «بسم‌ اللّه» تنها جزء سوره حمد است. اخیراً برخی فقهای شیعه نیز فتوا داده‌اند و «بسم الله الرحمن الرحیم» را جزء تمام سوره‌ها نمی‌دانند. با توجه به تأثیر آشکار این مسئله در احکام نماز و برخی عبادات دیگر که بعضاً به‌صورت دوران بین محذورین بوده و قابل احتیاط نیست، بررسی مجدد نظر شیعه در این خصوص ضروری است. به این منظور و با روش توصیفی- تحلیلی و رویکردی انتقادی و با بررسی تمام روایاتی که ادعا شده بر جزئیت بسمله در تمام سوره‌ها دلالت دارد و همچنین شواهد و قرائن دیگر این نتیجه حاصل شد که علی‌رغم ادعای تواتر روایی در مورد جزئیت «بسم اللّه»، به‌جز از یک یا دو روایت، نه‌تنها مستندی برای این ادعا وجود ندارد بلکه روایات متعددی بر عدم جزئیت بسمله در غیر سورۀ حمد و نمل وجود دارد. اکثر روایاتی که در وسائل الشیعه در باب مربوط به این مطلب ذکر شده تنها فضیلت این آیه و ثواب آن و استحباب شروع هر کار از جمله قرائت قرآن با آن را بیان می‌کند. اصالة العدم و اصل عدم تکرار نیز این نظر را تائید می‌‌‌‌کند

محققان علوم قرآنی دربارۀ اختلاف قرائت برخی واژگان قرآنی، به‌دلایل مختلفی مانند فقدان قواعد مدوّن نقطه‌گذاری و إعراب در سده‌های نخستین هجری اشاره کرده‌اند. این دلایل در منابع کهن، به‌ویژه در آثاری با عنوان «حجة القرائات»، به‌تفصیل مورد بحث و بررسی قرار گرفته‌اند. بر اساس این منابع، اختلاف قرائات در ظاهر یا ریشۀ برخی واژگان را می‌توان بر اساس قواعد دستور زبان عربی و نیز با توجه به سیاق معنایی و ساختاری آیات توجیه علمی نمود. در جستار حاضر، تلاش نمودیم تا اختلافات صرفی قراء مشهور ده‌گانه را در چهارده قسم تقسیم‌بندی کنیم و سپس بر اساس منابع کهن قرائی، بر صحت آنها استدلالات آوامعناشناختی مختلفی را ارائه نماییم. مراد از اختلافات صرفی، اختلاف در خوانش کلماتی است که تحلیل آنها مربوط به علم صرف می‌شود. برخی از این اقسام چهارده‌گانه عبارتند از: اختلاف در تذکیر و تأنیث، اختلاف در ریشۀ افعال ثلاثی مجرد، اختلاف در اوزان افعال ثلاثی مزید، اختلاف در اوزان اسامی مختلف، اختلاف در ثلاثی مجرد یا ثلاثی مزیدبودن برخی افعال. این اختلافات را در قرائت قراء ده‌گانه بررسی خواهیم نمود و از این جهت، پژوهش حاضر را می‌توان پژوهشی جامع تلقی نمود؛ چراکه صرفاً به قراء سبعه اکتفا نکرده است. روش پژوهش حاضر به‌صورت کتابخانه‌ای و بنیادی است. تحلیل علمی و ادبی اختلاف قرائات هم در راستای تبیین اعجاز زبان‌شناختی قرآن است و هم عدم تحریف لفظی و معنوی قرآن را به اثبات می‌رساند.

یکی از رخدادهای مهم تاریخ قرآن آن است که برخی از صحابه رسول اسلام، نسخه‌‌‌‌های خاصّ خود از قرآن را جمع کرده‌اند و میان نسخه‌‌‌‌های ایشان با نسخه رسمی که به فرمان خلیفه سوم گرد آمد، اختلافات فراوانی اعمّ از افزایش، نقصان، تبدیل و جابه‌جایی گزارش شده است. نوشتار حاضر بر آن است که عامل اصلی ظهور نگارش‌‌‌‌های متفاوت قرآن توسط صحابه را دریابد و در این راستا، به عرضه فرضیه‌‌‌‌های محتمل می‌پردازد. روش این تحقیق، «استنتاج از راه بهترین تبیین» است؛ بدین معنا که پس از ارزیابی فرضیه‌‌‌‌های رقیب، فرضیه‌ای انتخاب می‌شود که قدرت تبیین بیشتری دارد. تفسیری‌بودن اختلافات، خطابودن اختلافات و مختلف خوانده‌شدن قرآن از سوی رسول، فرضیه‌‌‌‌هایی هستند که برای توضیح منشأ اختلافات مصاحف صحابه مطرح شده‌اند، اما با توجه به گستردگی دامنه اختلافات، این سه فرضیه، فاقد قدرت توضیح‌دهندگی جلوه می‌کنند. از دیگر سو، فرضیه نقل به معنای آیات قرآن، با شواهد متعدد تاریخی، همخوانی دارد و قادر است که به‌گونه‌ای فراگیر، اختلافات صحابه را در خوانش و نگارش قرآن تبیین نماید.