جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

تبیین اسلوب های مختلف گزارش تاریخ و شیوه های بیان سرگذشت پیشینیان در قرآن است. پژوهش حاضر در پنج فصل و چندین بخش تدوین شده است. نویسنده در فصل اول از خلقت آدم و پیدایش نسل فعلی بشر، تاریخ پیامبران، وضعیت امت ها و اقوام پیشین و تاریخ اسلام سخن گفته است. وی در فصل بعدی «شیوه های گزارش تاریخ به لحاظ قالب و شکل» را بررسی کرده و به روش قرآن در انتخاب واژه ها، کمیت های گوناگون در بیان واقعه تاریخی، ناقل تاریخ در قرآن، شیوه برخورد قرآن با جزئیات تاریخی و روش استفهامی در بیان تاریخ توجه نموده است. «اسلوب های گزارش تاریخ در قرآن از نظر محتوا» عنوان فصل دیگری است که از روش قرآن در تبیین عامل محرّک تاریخ، ویژگی های سنن الهی، قوانین مستمر در تاریخ، عامل اصلی تکامل تاریخ و شیوه های ذکر قهرمانان تاریخ در قرآن، بحث کرده است. فصل پایانی به «اهداف، پیام ها و درس های مکتب تاریخی قرآن» اختصاص دارد. نویسنده چنین نتیجه گرفته است که تاریخ در قرآن، زنده، پویا و پر از لطافت و ظرافت های هنری و شیوه های بدیع و خصوصیاتی معجزه گون و درس های سازنده و انتها ناپذیر و مؤثر در نجات جوامع بشری است.

در این مقاله مبانی وفاق اجتماعی در قرآن و قانون اساسی و میزان انطباق آن‌ها بر یک‌دیگر مطالعه شده است. وفاق اجتماعی در هر جامعه‌ای متأثر از عوامل گوناگونی است، اما بدون شک مبانی اعتقادی و قوانین موضوعه هر جامعه نقش مهمی در چگونگی آن ایفا می‌کند. این مطالعه با تأکید بر آموزه‌های قرآن کریم و اصول قانون اساسی با روش تحلیل محتوای کیفی و با استفاده از روش طبقه‌بندی معنایی و به شکل جعبه‌ای و انباشتی با واحد تحلیل مضمون، و با استفاده از مدارک تحلیل (کل قرآن کریم و کل قانون اساسی) مورد بررسی قرار گرفته است. نتایج مطالعه نشان می‌دهد آموزه‌های قرآن کریم از حیث اعتقادی و از دو بعد اجتماعی و سیاسی مبنای وفاق اجتماعی است که در قانون اساسی نیز تجلی دارد و اساس رفتارهای همگرایانه در جامعه را شکل می‌دهد و در قانون اساسی نیز وفاق در ابعاد ارزشی، شناختی، نقشی، منزلتی، و میثاقی تجلی دارد.

در این مقاله، باران در قرآن از منظر چندین کارکرد مورد مطالعه قرار گرفته است که جذاب ترین آن‌ها عبارتند از: کارکرد ارجاعی، کارکرد معناشناختی، کارکرد نشانه شناختی، کارکرد روانشناختی (مفهوم باران در شبکه تداعی آزاد) و کارکرد اخلاقی باران. در این مقاله هر یک از کارکردهای اشاره شده با استناد به آیات قرآن مورد مطالعه قرار می‌گیرند.

قرآن کریم به آفرینش موجودات بی شماری در آسمان ها و زمین اشاره کرده است. در این میان، تعداد زیادی از آنها موجودات زنده اند که بخشی از آنها در خارج از زمین زندگی می کنند. برخی صاحب نظران با استناد به تعابیر قرآنی نظیر «دابه»، «المشارق و المغارب»، «العالمین»، «من فی السماوات»، «و السماء ذات البروج» وجود چنین موجودات زنده را در آسمان ها ممکن و حتی ضروری دانسته اند. اطلاق «دابه» بر جنبندگان مادی، و اشاره قرآن به وجود مشرق ها و مغرب های متعدد از سویی، و اتصاف خداوند به پرودگار جهانیان بودن از سوی دیگر، برخی را بر این داشته است تا اشاره قرآن به حیات فرازمینی را به عنوان نظریه پردازی این کتاب مقدس طرح نمایند.

از مساله شهادت، چگونگی و آثار شهادت گروهی از برگزیدگان از انسانها در قرآن برداشت های مختلفی صورت گرفته است که عمده دیدگاه ها معطوف به ثمر بخشی شهادت انبیاء و اوصیاء در آخرت و صحنه قیامت است، اما به نظر می رسد با وجود شواهد متقن قرآنی و روائی باید پذیرفت که مساله شاهد بودن گروهی از انسانها در دنیا و آگاهی یابی الهی ایشان از اعمال و باطن امور انسانها دارای پیامد دنیوی و زمینه تحقق امری مهم و اساسی است که بنای آفرینش و دستگاه عظیم و مستحکم ارسال انبیاء و نصب اولیاء بر آن استوار و قوام یافته است؛ یعنی موضوع هدایت و کمال بخشی و رساندن هر چیز به سرانجام شایسته او، امری که خداوند متعال تنها خود را تحقق بخش آن دانسته است. نقش شاهدان بر اعمال انسان ها در این میان واسطه بودن ایشان در تحقق گونه ای از هدایت الهی است، همچنان که انبیاء واسطه هائی الهی میان انسانها و خداوند سبحان در دریافت و انتقال پیام های خداوند متعال در عرصه هدایت تشریعی هستند. در این نوشتار با بررسی تفاسیری که ذیل آیات مربوط به شهادت صورت گرفته پس از نقل و نقد برخی از دیدگاه ها، نظر برگزیده مبرهن گردیده است.

علم جدید از مجازی بودن طلوع و غروب خورشید و حرکت ظاهری آن در پهنای آسمان پرده برداشته و مسجل نموده که رؤیت مزبور صرفاً معلول حرکت زمین است نه آن‌که خورشید را به‌واقع حرکتی بر گرد زمین باشد. از دیگر سو، قرآن مبین در فضایی که از بیان حرکت خورشید چیزی جز همین حرکت ظاهری آن به ذهن‌ها تبادر نمی‌یافت، به حرکت و سیر آن در مسیری دورانی تصریح ورزیده است. هرچند علم کنونی هم از حرکت خورشید به دور مرکز کهکشان خودی سخن می‌گوید، اما حمل بیان قرآن بر این مصداق تازه‌مکشوف روا جلوه نمی‌کند. چون متکلم بلیغ از الفاظ خود، معانی یا مصادیقی را اراده نمی‌کند که امکان ظهور یافتن آن‌ها در ذهن مخاطبان مستقیمش منتفی است. افزون بر این، اگر مراد قرآن، همان حرکت ظاهری معهود نبود، علی‌القاعده با قرینه‌ای شفاف ذهن مخاطبان را از آن عهد ذهنی منصرف می‌نمود. بدین‌سان حمل بیان قرآن بر همان حرکت ظاهری خورشید متعین جلوه می‌کند، ولی در این میان تصادمی میان قرآن و علم رخ نمی‌دهد. چون متن متین وحی اساساً در مقام تبیین واقعیت فیزیکی امر خورشید نیست و از حرکت خورشید به عنوان موضوعی علمی سخن نمی‌گوید، بلکه بر آن است تا با استشهاد به آن‌چه مخاطبان می‌بینند، تصویری ایمان‌آفرین و خالق‌نما خلق کند.

این تحقیق با موضوع «گریه از نظر قرآن و سنت» در سه بخش تنظیم شده است: بخش اول به طرح مسئله و ضرورت آن، تعریف موضوع در اصطلاح و لغت، پیشینه تاریخی موضوع و جایگاه آن در مکتب اهل بیت^ اختصاص دارد. در بخش دوم، آثار فردی گریه، اثر دنیوی و اخروی آن از لحاظ قرآن و احادیث اهل بیت^ و پاسخ به شُبهات مورد بررسی قرار گرفته است. این موضوع (گریه) در بعضی از مذاهب اسلامی و غیر اسلامی مورد تهاجم فکری و عقیدتی قرار گرفته است. بخش سوم به آثار اجتماعی گریه (زمان و مکان گریه، فلسفه عزاداری، گریه در بعد سیاسی امروز و...) اختصاص دارد. گریه یکی از رازهای مخلوق با خالق است و حکمت آن را کسی جز خدا و اولیای خدا نمی داند و ترک آن، ترک امر به معروف و نهی از منکر است. در پایان، آثار و کارکردهای گریه و مباحثی چون: معرفت و شناخت حضرت حق، گریه بهترین راه مبارزه با نگرانی و ناامیدی و گریه عامل تهذیب و تزکیه، مورد بحث و بررسی قرار گرفته است.

در ترسیم رابطه قرآن کریم با روایات از نظر منبعیت و حجیت چهار نگرش وجود دارد: 1. قرآن محوری، که بر اساس آن تنها منبع شناخت دین به قرآن انحصار می یابد. 2. سنت محوری، که به استناد آن برای شناخت دین تنها باید به سنت معصومین (ع) مراجعه کرد. 3. قرآن محوری و سنت مداری، که بر اساس آن سنت در طول قرآن قرار می گیرد، 4. دوگانه محوری، که بر اساس آن سنت در عرض قرآن دارای جایگاه خواهد بود. فرقه قرآنیون جزو مدافعان دیدگاه نخست به شمار می روند. اخباریان در دسته سنت محوری قرار دارند و علامه طباطبایی و شاطبی را باید جزو مدافعان نظریه سوم دانست. دیدگاه مورد نظر نگارنده که در این مقاله دلایل آن را مورد بررسی قرار داده، دیدگاه چهارم است. بر اساس این دیدگاه سنت در حجیت و منبعیت دارای استقلال می باشد.

رسالة حاضر که در سه بخش و چندین فصل تنظیم شده، به بررسی روش تفسیری قرآن به قرآن، مبانی و مروری بر تطور تاریخی آن پرداخته است. به دنبال ارائه دلایلی بر ضرورت تفسیر قرآن به معرفی اجمالی روش ها و مناهج گوناگون تفسیری و جایگاه شیوة تفسیری قرآن به قرآن در میان آنها پرداخته و آنگاه پس از شرح مبانی تفسیر قرآن به قرآن، موضع گیری طرفداران شیوة مزبور نسبت به جایگاه ونقش سنت در قالب دو دیدگاه مطرح شده است: ‎1. انکار هرگونه نقش و جایگاهی برای سنت در تفسیر آیات قرآن (حتی در تفصیل آیات احکام). ‎2. پذیرش نقش سنت و حجیت آن به عنوان ثقل اصغر در کنار ثقل اکبر. شیوة تفسیری قرآن به قرآن مستند به دلایل متعددی از جمله شواهد قرآنی، احادیث و روایات، به کارگیری آن شیوه در تفسیر پیامبر(ص)، ائمه اطهار(ع)، صحابه و برخی از تابعان، شیوة بیانی قرآن و نزول پراکنده و تدریجی آیات آن و... می باشد. مخالفین و ناقدین این شیوه نیز با بیان دلایلی از جمله عدم حجیت ظواهر قرآن، حدیث ثقلین، روایات ضرب قرآن و...، سعی در نقض و ابطال دلایل پیشین و اثبات ناکارآمدی و یا تحدید شیوة مزبور داشته اند. اگر چه برخی از دلایل موافقان قابل نقد بوده، اما در مجموع می توان این منهج تفسیری را به دلایلی استوار محکم نمود. گسترة کاربرد این شیوه در محورهایی گوناگون همچون تفسیر واژگان قرآن، تقیید مطلق، تفسیر متشابه، تخصیص عام، تبیین مجمل، جستجوی مصادیق گوناگون برای مضامین آیات، دستیابی به مفاهیم و پیام هایی جدید، حل تعارضات ظاهری برخی آیات و... پیگیری شده است و سرانجام تطور شیوة تفسیری قرآن به قرآن به پاره ای از تفاسیر همچون: جامع البیان طبری، حقایق التأویل سیدرضی، التبیان شیخ طوسی، مجمع البیان طبرسی، مفاتیح الغیب فخررازی، تفسیر القرآن العظیم ابن کثیر، المیزان علامه طباطبایی و... بررسی شده است./

نگارنده این پایان نامه، در مقام به تصویر کشیدن صحنه های متفاوت و مرحله به مرحله و مرتّب روز قیامت بر اساس آیات قرآن مجید و متون اسلامی است، و این که: در قرآن و متون اسلامی، از روز قیامت به چه نام هایی تعبیر شده است؟ زمان شروع قیامت چه وقت است؟ حوادث روز قیامت در چه مکان و یا مکان هایی صورت می گیرد؟ چه حوادثی در روز قیامت اتّفاق می افتد؟ و نهایت این که: پایان روز قیامت، چگونه است و مدّت آن چگونه محاسبه می شود؟ و بعد از این روز، چه می شود؟ آیا به جهنّم رفتن، پایان آن است، یا به بهشت رفتن؟ و... شناخت جزئیات واقعه قیامت که وجودش بر اساس موازین عقلی حتمی است، به وسیله کسی می تواند به ما تفهیم شود که با عالم غیب در ارتباط بوده، از آینده خبر داشته باشد و این امر، از قدرت افراد عادی بشر، خارج است و کسی را می طلبد که قدرت خارق العاده ای داشته باشد، و کسانی جز پیامبران و معصومان علیهم السلام که از این امتیاز بشری برخوردار نیستند. بنا بر این، جستجو و تعمّق در گفتار آنها، در مورد وقایع روز قیامت، تنها راه شناخت جزئیات این واقعه بزرگ است. البته علاوه بر کلام آنها و مقدّم بر آن، آیات قرآن مجید است که منبع همه کلام غیب است و یقین ما به صحیح بودن آنها حتمی است. این نوشته، از پنج فصل تشکیل شده است. مسائل مطرح شده در فصل اوّل عبارت اند از: تاریخچه مطالعاتی در زمینه قیامت، و اهداف، حدود و اهمّیت مطالعه در این بحث. نگارنده در فصل دوم، نوشتار خود را به تفسیر موضوعی در آیات قیامت اختصاص داده و با استفاده از کتب تفسیری در این زمینه، موضوع را شرح و بسط داده است. فصل سوم، درباره رهیافت تحقیق، طرح تحقیق، فن تحقیق و طرح تحلیلی موضوع است. در این تحقیق، دیدگاه روایی به عنوان مقیاس مطالعاتی انتخاب شده و روایات از کتبی که توسّط علمای برجسته شیعه و سنّی تألیف شده اند، اقتباس شده و این دیدگاه به عنوان ابزار مطالعاتی علمی و مبنای تحلیلی محقّق در این موضوع است. فصل چهارم، در پنج بخش تنظیم شده است در بخش اوّل آن، نگارنده به بررسی نام های روز قیامت در قرآن، و همچنین اهداف و اساس نامگذاری آن پرداخته و در بخش سوم، به بررسی شرایط و علایم آغاز روز قیامت در قرآن و احادیث پرداخته، که نشانه های این روز مهم را نیز به دسته های قریب، متوسط و بعید تقسیم بندی نموده است. در بخش سوم، به بررسی شکل گیری صحرای محشر و مکان وقوع روز قیامت، پرداخته شده و این که بر اثر نفخ صور، چه تغییراتی در جهان هستی انجام می شود. در بخش چهارم، حوادث روز قیامت به ترتیب واقع شدن آنها بیان شده، که 25 واقعه مهم ذکر شده است. این بخش، در واقع، اساسی ترین بخش پایان نامه و منظور نگارنده از تنظیم و تهیه آن است. در بخش پنجم به بررسی چگونگی پایان روز قیامت پرداخته شده که برای افراد مختلف است و هر کس با قرار گرفتن در بهشت یا جهنّم به پایان این روز می رسد. در فصل پنجم، نتایج بحث های مختلفِ مطرح شده در فصل قبل، بیان شده، که به صورت قسمت به قسمت و به همان ترتیب فصل قبل آمده است و پس از استدلال بر هر فصل، نتیجه گیری آن نیز آمده است. 57 . جایگاه اهل بیت علیهم السلام در تفاسیر اهل سنّت، عبداللَّه جوان ملکوتی، دکتری علوم قرآن و حدیث، دانشگاه آزاد اسلامی تهران، استاد راهنما: دکتر سیّد محمّدباقر حجتی، استادان مشاور: دکتر علی مهدی زاده و دکتر علیرضا فیض، 1376، 365ص. بررسی ولایت اهل بیت در پرتو آیه شریف «إنّما ولیّکم اللَّه...» با استناد به آرا و دیدگاه های علمای اهل سنّت درباره آیه یاد شده، و اثبات این که اهل بیت علیهم السلام در تفاسیر مهم اهل سنّت با اذعان و اعتراف اکثر مفسّران و محدّثان اهل سنّت، جایگاهی بس رفیع و منزلتی بی بدیل داشته اند و همراه و قرین قرآن اند، موضوع مورد نظر محقّق در این پایان نامه است. مقام والای اهل بیت پیامبرصلی الله علیه وآله به گونه ای در قرآن کریم و در جامعه اسلامی توسط معرّفی های عملی و مکرّر پیامبر گرامی اسلام، بارز و آشکار ترسیم گردیده که دانشمندان اهل سنّت نیز در آثار و کتب معتبر خویش به آن اذعان و اعتراف نموده اند. هرچند آنان در عمل، اهل بیت علیهم السلام را از صحنه سیاست و مدیریت جامعه کنار زده و پذیرا نشدند؛ ولی از نظر قولی؛ ضرورت مودّت، محبّت و ولایت آنان را پذیرا بوده در آثار و کتب حدیثی و تفسیری خود، احادیث بی شماری در فضیلت علی علیه السلام و اهل بیت او ضبط و نگارش کرده اند. علما و محقّقان گذشته و حال اهل سنّت به جایگاه والای اهل بیت عصمت و طهارت معتقد بوده، به تواتر روایات فضایل علی علیه السلام و اهل بیت آن حضرت اذعان دارند. نگارنده، قبل از ورود به بحث، مفاهیم لغوی مفردات موضوع یا مفردات آیه مربوط (مانند مفاهیم: آل، اهل بیت، آل عبا، عصمت و رجس یا غیر آنها از کتب معتبر لغت و معاجم) را بیان نموده است. تعبیر اهل بیت و اهل البیت در قرآن کریم در سه مورد به کار رفته است. هر مورد، معنای خاصّی دارد. بنا بر این، معنای اهل بیت بر حَسَب موارد، تفاوت می کند که در جای خود با طرح نظریات علما بررسی شده است. وی سپس به بهانه هدف کلّی موضوع، یعنی جایگاه عصمت و طهارت اهل بیت علیهم السلام، مفهوم عمومی عصمت پیامبران را مطرح کرده و از دیدگاه های مختلف علمی، تفسیری و روایی بحث نموده است. مقام، جایگاه و عصمت اهل بیت علیهم السلام از دیدگاه تفاسیر مهم اهل سنّت با نقل بیست روایت از مفسّران آنان از رهگذر آیه تطهیر، سپس طرح آرا و نظریات مفسّران بزرگ از تفاسیر مهم اهل سنّت، مطالب دیگر مورد بحث نگارنده است. جایگاه اهل بیت علیهم السلام در روایات کتب حدیثی و معاجم اهل سنّت، به طور مستقیم یا با واسطه برخی از کتب شیعه، مانند کتاب غایةالمرام مرحوم بحرانی، از دیگر مباحث این پایان نامه است و مکمّل آن، بررسی آرا و اقوال و نظریات و احادیث تفسیری و احادیث کتب حدیثی با ذکر احادیث نمونه از فریقین است. همچنین، سرسختی بی دلیل دو طایفه از مخالفان اهل بیت علیهم السلام و بی توجّهی آنان نسبت به اعترافات همسران پیامبرصلی الله علیه وآله و تصریح آن حضرت، و نیز موقف خاصّ آیه تطهیر در میان آیات مربوط به همسران پیامبرصلی الله علیه وآله، استقلال یا وابسته بودن آیه تطهیر، دو تیره شدن خاندان وسیع پیامبرصلی الله علیه وآله: زنان پیامبرصلی الله علیه وآله و اهل البیت (اهل کسا)، مطالب مهم دیگری است که نگارنده در قسمت دیگر نوشته خود، به تشریح آنها پرداخته است. منظور از «اراده»، در آیات قرآنی، مثلاً در آیه «إنّما یرید اللَّه...»، تکوینی است یا تشریعی؟ نگارنده با مطرح کردن این بحث، به تعریف اراده تکوینی و تشریعی و ذکر نمونه هایی پرداخته است. سپس برای اثبات این که در آیه تطهیر، نوع اراده تکوینی و متعلّق اراده اِذهاب رِجس و دور نگه داشتن پلیدی و تطهیر اهل بیت است، می گوید که آل عبا و اهل کسا از عناوینی است که عنوان «مُشیر»، «عَلَم» و «قضیه خارجیه» را دارند و حدیث کسا و روایات آیه تطهیر نیز در حدّ تواتر است نه استفاضه. جایگاه اهل بیت علیهم السلام از رهگذر آیه مباهله با ذکر مفهوم لغوی مباهله و ذکر روایات و نظریات تفسیری مفسّران معروف اهل سنّت درباره جریان مباهله و نقل نظر دو تن از علمای شیعه (سیّد رضی و علامه طباطبایی) و نقل روایاتی در تفسیر آیه مباهله، و در نهایت، بررسی اشکالات صاحب تفسیر المنار و سیّد قطب در مورد عدم شمول آیه نسبت به اهل بیت علیهم السلام ، در این قسمت از پایان نامه تبیین شده است. آخرین بحث، درباره ولایت اهل بیت در پرتو آیه «إنّما ولیّکم اللَّه...» با ذکر مفهوم لغوی ولایت و نقل روایات و نظریات تفسیری مهم اهل سنّت است و با نقد و بررسی، نادرستی سخن علمای اهل سنّت درباره ولایت ثابت شده است. سپس انواع ولایت ها در قرآن، مورد بحث و بررسی قرار گرفته و آن گاه، ولایت اهل بیت با الهام از حبّ متقابل خدا و رسول در آیه شریف «و من یرتد منکم عن دینه...» با نقد و بررسی آرا و دیدگاه های علمای اهل سنّت درباره آیه یاد شده مطرح شده است. نگارنده، در پایان به این نتیجه رسیده است که اهل بیت علیهم السلام در تفاسیر مهم اهل سنّت با اذعان و اعتراف اکثر مفسّران و محدّثان سنّی جایگاهی بس رفیع و منزلتی بی بدیل دارند و همراه و قرین قرآن اند.