جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

‫در مقابل پايه‌هاي لرزان سفسطه، عدم غفلت از اصل واقعيت به تمام کاوش‌هاي علمي و تلاش‌هاي عملي فلاسفه مسلمان، ويژگي خاصي بخشيده است. در اين ميان، قايلان به وحدت شخصي وجود، و از جمله صدرالمتألهين، مقتضاي برهان متقن و کشف صحيح را حمل بالحقيقه وجود بر واجب الوجود، و حمل بالمجاز آن بر ماسوا مي‌دانند؛ يعني آن‌چه حقيقتاً وجود و تحقق دارد تنها واجب الوجود است، و بقيه فقط مظاهر و نمودهاي او هستند. بدين ترتيب، کثرت در اين منظومه توحيدي نفي نمي‌شود، و هيچ يک از محضر وجود خارج نمي‌شوند، هرچند توان راه‌يابي به حاقّ وجود را هم ندارند. ملاصدرا در قالب حکمت متعاليه، دو اصل اساسي اصالت وجود و تشکيک وجود را به اثبات رسانيد. سپس به اين نکته دست يافت که اگر غير از حقيقت مطلق و بسيط واجب الوجود، شي‌ء ديگري وجود داشته باشد، حتي اگر وجودش عين ربط به واجب باشد، در اين صورت ذات واجب مصداق سلب آن شي‌ء بوده و بدين ترتيب، مرکب از تحقق خودش و عدم تحقق آن شيء مغاير خواهد بود. در حالي که ترکيب، ملازم با امکان ذاتي است. او همچنين با تبيين دقيق رابطه موجود ميان علت و معلول، ثابت کرد که معلول، به‌جز حکايت از علت، هيچ حقيقت ديگري نمي‌تواند داشته باشد. عليت علت نيز بر هيچ امري متوقف نبوده و مشروط به هيچ شرطي نيست، بلکه عليت آن به ضرورت ازلي ثابت است. بر اين اساس، صدرالمتألهين موفق شد تا به کمک برهان، هرگونه کثرتي را از عرصه وجود نفي کند، و وحدت شخصي وجود واجب الوجود بالذات را ثابت نموده، و کثرت تشکيکي نمودها و مظاهر آن وجود يگانه را، نتيجه بگيرد. حکمت متعاليه ملاصدرا به دليل برخورداري از چنين ويژگي‌هاي برجسته‌اي، بر الهيات تنزيهي معاصران او که معتقد به اشتراک لفظي وجود ميان واجب و ممکن بودند، تفوق و برتري آشکاري به‌دست آورد.

‫وجود ذهني از مباحث کليدي فلسفه اسلامي به‌شمار مي‌رود، که از ديرباز مورد توجه فيلسوفان مسلمان بوده است. پژوهش حاضر با روش عقلي، مسأله وجود ذهني را از ديدگاه علامه طباطبايي و شهيد مطهري مورد بررسي قرار داده است. مفهوم وجود به دليل وجدان و علم حضوري، مفهومي بديهي است، و ذهن نيز امر مجردي است که شهيد مطهري آن را همان صور علمي و مفاهيم ادراکي نفس مي‌داند، و علامه طباطبايي آن را ظرف ادراکات حصولي معرفي کرده است. و اما وجود ذهني، عين ماهيت خارجي و مطابق با آن است، فقط ماهيت ذهني به وجود ذهني موجود است و آثار خاص خود را دارد. تعريفي که علامه و شهيد مطهري از وجود ذهني ارايه کرده‌اند، تعريف جامعي نيست زيرا مفاهيم حسي، خيالي و معقولات ثاني فلسفي را از تعريف خارج کرده‌اند، اما دلايل آن‌ها نشان مي‌دهد که اين مفاهيم در قلمرو وجود ذهني قرار دارند. بدين ترتيب، وجود ذهني عبارت است از مفهومي که در ذهن آمده و بالذات حاکي از خارج مي‌باشد، اعم از آن‌که مفهوم حسي و خيالي و يا مفهوم ماهوي يا غيرماهوي باشد. کساني که نتوانسته‌اند اشکالات وجود ذهني را پاسخ دهند، نظريه اضافه را مطرح نموده وعلم را فقط اضافه نفس به خارج، يا اضافه نفس به صورت ذهني دانسته‌اند؛ در حالي‌که اين نظريه، علم به معدوم، و خطاي در علم را نمي‌تواند توجيه کند. عده ديگري نظريه شبح را مطرح کرده و تطابق ماهوي ذهن و خارج را نمي‌پذيرند. علامه لازمه اين قول را انکار علم و دور مي‌داند. اما اشکال اساسي رويکرد علامه و شهيد مطهري آن است که مطابقت را بديهي مي‌دانند. ارجاع علوم حصولي به حضوري نيز مشکل مطابقت را حل نمي‌کند، زيرا تنها مطابقت صور ذهني با انفعال دروني را ثابت مي‌کند. همچنين آن‌ها ماهيت را حد عدمي وجود مي‌دانند، و اسناد آن را به خارج کذب مي‌شمارند، که بدين ترتيب بحث وجود ذهني ثمره خود را از دست مي‌دهد، مگر آن‌که همين اتصاف وجود به ماهيت، براي حکايت از خارج و تطابق ماهوي با آن کافي دانسته شود.

برای اثبات وجود خدا براهین مختلفی در سنت فلسفی اسلامی ارائه شده است. برهان صدیقین را نخستین بار ابن سینا در اثبات وجود خدا به کار برده است. این برهان در آثار سایر فلاسفه ما همچون شیخ اشراق و ملاصدرا و همینطور در مشارب فکری وابسته به ایشان به صورت های مختلفی مورد توجه قرار گرفته است. در این مقاله، این برهان آنگونه که بار اول توسط شیخ رئیس ارائه شده مورد بررسی قرار گرفته و سپس نظرات مختلف راجع به آن، که به اشکال گوناگون، ظهور کرده است مورد بررسی قرار خواهد گرفت.

بدون ترديد مسئله اصلی معرفت‌شناسی epistemology در هر سيستم فلسفی همان درك واقع است كه در رابطه بسيار نزديك علم و وجود تجلی می يابد. برای ارزيابی و تحليل اين دو مسئله فلسفی، منطقا اولی را در هستی شناسی ontology و ديگری را در معرفت‌شناسی مورد مداقه قرار می دهند، هر چند برخی مسائل فلسفی نيز وجود دارد كه در هر دو شاخه مورد بحث و تحقيق قرار گرفته به حدی كه تفكيك آن‌ها از يكديگر و يا اختصاص به يكی از دو موضوع فوق چندان آسان به نظر نمی رسد. در این مقاله بنابر اصول حکمت متعالیه (اصالت وجود، تشکیک در وجود، تجرد ادراک، علم حضوری و علم حصولی، و نفس شناسی) این دو موضوع مورد بررسی قرار گرفته می شود.

‫در اين نوشتار ديدگاه‌هاي ابن سينا، ملاصدرا و شيخ اشراق در مورد وجود و ماهيت و اصالت داشتن هر يک از آن ها مطرح شده و وجوه اشتراک و اختلاف آنان در اين موضوع بيان گرديده است. نويسنده، مباحث را در چهار فصل سامان داده است. وي ابتدا رابطه بين وجود و ماهيت از منظر اين سه انديشمند و نيز مفهوم اصالت الوجود و تاريخ آن و احکام کلي وجود و ماهيت را ذکر نموده است. در ادامه بداهت مفهوم وجود، اشتراک معنوي وجود، معناي مفاهيم فلسفي و معقولات ثانيه فلسفي، ويژگي‌ها و امتيازات اين مفاهيم، اصالت وجود و ماهيت و زيادت وجود بر ماهيت را بيان کرده است. وي در فصل دوم، رابطه بين وجود و ماهيت نزد ابن سينا و نيز مفهوم وجود و تفاسير مختلف از آن، تقسيمات وجود، مفهوم ماهيت و کيفيت شناخت ذهن از آن، معنا و کيفيت عارض شدن وجود بر ماهيت، اعتباري بودن ماهيت، مشکل اتصاف ماهيت بر وجود و معناي تشکيک در فلسفه از منظر ابن سينا را بيان نموده است. نويسنده در فصل سوم، رابطه بين وجود و ماهيت نزد شيخ اشراق و مفهوم وجود، احتمالات شيخ اشراق در مورد اعتباري بودن ماهيت، مفهوم ماهيت نزد وي، رابطه مسأله ماهيت، مفهوم نور الانوار الهي نزد وي، تشکيک و مراتب نور، وجود و رابطه آن با نور نزد شيخ اشراق و رابطه اصالت با ماهيت با مسأله نور از منظر وي را شرح و بررسي کرده است. در فصل چهارم، رابطه بين وجود و ماهيت نزد ملاصدرا مطرح شده و مفهوم وجود، معاني اعتباريت ماهيت، اطلاقات وجود، اصالت وجود در کلمات ملاصدرا، استدلال بر اصالت وجود از طريق وجود ذهني، استدلال از طريق حمل شايع در اثبات اصالت وجود، استدلال از طريق موجود بودن ماهيت بر اصالت وجود، استدلال بر اصالت وجود از طريق تشخيص ماهيت، تقسيم وجود به وجود في نفسه و وجود رابطه، و استدلال بر اصالت وجود از طريق امتناع تساوي در ماهيت با وحدت و کثرت از منظر صدرالمتألهين را بيان کرده است.

‫بررسي ديدگاه اماميه و معتزله پيرامون صفات ذات و صفات فعل خدا، حاکي از تفاوت آشکاري ميان دو ديدگاه مي‌باشد. اماميه معتقدند که صفات خدا مانند علم، قدرت و حيات، از لحاظ مفهوم، از يکديگر متفاوت بوده، و غير از ذات مي‌باشد؛ اما از لحاظ مصداق، همگي يکسان هستند؛ يعني ذات واجب‌الوجوب مصداق همه صفات کمال است. اما معتزله به‌دليل عدم توانايي در حل برخي از تعارضات فکري خود، به‌سوي سه ديدگاه، شامل ديدگاه نيابت ذات از صفات، بازگشت صفات ثبوتي به سلبي، و نظريه احوال، گرايش يافته‌اند. اما بررسي‌هاي اين پژوهش نشان مي‌دهد که اگر عينيت صفات با ذات را نپذيريم، لازم مي‌آيد که ذات خدا فاقد کمالات و صفات ذاتي باشد، و بايد آن‌ها را از غير خود دريافت کند. يکي از صفات ذات خدا، قدرت است. قادر به کسي گفته مي‌شود که انجام يا ترک فعلي، تابع اراده او باشد. بعضي از معتزله معتقدند که بعضي از اشيا از حيطه قدرت خدا خارج است؛ بر اين اساس، آن‌ها مي‌گويند که خدا بر فعل قبيح قدرت ندارد. اما اماميه قدرت خداوند را همانند ذات و ديگر صفات او، بي‌نهايت مي‌داند. اراده خدا نيز از صفاتي است که معرکه آرا نزد متکلمان است. معتزله منکر اطلاق اراده الهي شده، و افعال بندگان را مشمول اراده خدا نمي‌دانند. نگاه تنزيهي معتزله درباره خدا، آن‌ها را به‌سوي نظريه تفويض سوق داده است. در حالي که اماميه، اراده خدا را مطلق دانسته، و معتقدند که همه افعال انسان به مشيت و اراده حق تعالي انجام مي‌پذيرد. آن‌ها با اختيار نظريه "امر بين الامرين" عقيده دارند که بندگان در انجام افعال خود مجبور نيستند، بلکه قدرت آن‌ها بر انجام فعل، از سوي خدا اعطا شده است. از سوي ديگر، وعد و وعيد الهي را معتزله بر خدا واجب دانسته‌اند؛ اما اماميه تنها وعده الهي را لازم دانسته، ولي وعيد را از اختيارات خداوند شمرده‌اند.

‫شکل‌گيري و گسترش مکاتب کلامي گوناگون در زمان امام صادق‌(، اهميت مواضع اعتقادي آن حضرت را در اثبات عقايد شيعه، آشکار مي‌سازد. در دوران امام صادق‌( دشمنان اسلام و مخالفان مذهبي با کمال آزادي و صراحت، عقايد و انتقادهاي خود را درباره اصول و فروع اسلام بيان مي‌کردند؛ آن حضرت نيز با کمال متانت، صبوري و بردباري، ادعاها و دلايل آن‌ها را گوش مي‌کرد، و با ظرافت و برخورد حکيمانه، از طريق تشکيل محافل علمي و مناظره، با استفاده از دلايل و مباني آن‌ها، ادعاي ايشان را باطل نموده و اعتقادات اسلامي را اثبات مي‌کرد. عدم امکان رويت خدا، مهم‌ترين دليل انکار وجود او از سوي زنادقه و دهريون بود. امام صادق‌( نيز رؤيت خدا به‌وسيله حواس پنج‌گانه را نفي مي‌کرد، اما تأکيد مي‌کرد که حس، توانايي درک بسياري از امور را ندارد ولي ما آن‌ها را انکار نمي‌کنيم. براي اثبات وجود خدا، دلايل بسياري مي‌توان ارايه کرد که هر عقل سليمي آن‌ها را مي‌پذيرد؛ خداشناسي از راه قلب و فطرت، برهان عمومي نظم، برهان حدوث، و برهان هدايت، دلايلي هستند که از سوي امام صادق‌( براي اثبات واجب الوجود بالذات ارايه شده است. اما مشکل دهريون و زنديق‌ها، فقدان دليل نبوده است، بلکه بر اساس فرمايش امام صادق‌( جهل و ناداني، و خصوصاً گناه، آن‌ها را به وادي انکار مي‌کشاند. آن حضرت در برابر زنادقه که معتقد به دو مبدأ بودند، به گواهي فطرت و شعور دروني انسان بر يکتايي خدا استدلال مي‌کرد. برهان تمانع، برهان فرجه، و هماهنگي و پيوستگي جهان، از دلايل ديگر امام‌( در مسأله توحيد است. قدرت خداوند نيز بر اساس فرمايش امام صادق‌(، اگرچه مطلق است اما تنها به اموري تعلق مي‌گيرد که محال ذاتي نباشد؛ زيرا امور محال قابليت تعلق قدرت الهي را ندارد. زنادقه، حکمت الهي را نيز با استناد به وجود شر در عالم، نفي مي‌کردند، که امام اين مسأله را ناشي از جهل آن‌ها به حکمت چيزهايي مي‌داند که شر، بلا يا مصيبت پنداشته مي‌شوند.