جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

قضيه «هر ممكن بالذاتي نيازمند علت است» را بايد تعبير دقيق اصل عليت به‌‌شمار آورد؛ زيرا بنا بر اصالت ماهيت، امكان ذاتي مناط نياز ماهيت به علت است و بنا بر اصالت وجود، نشانه احتياج وجود آن به علت است. اين اصل در خصوص صفات اشيا با تعبير «العرضي يعلل» بيان مي‌شود در برابرِ «الذاتي لا يعلّل» كه به بي‌نيازي صفات ذاتي شيء از علت اشاره دارد. اصل عليت خود بيان حالت خاصي از اصل امتناع ترجح بلامرجح است و به آن فرو کاسته مي‌شود؛ لذا از جهت بداهت و عدم بداهت و اثبات‌پذيري و اثبات‌ناپذيري تابع آن است، و همانند اصل مزبور بديهيِ اثبات‌ناپذير است. از اصل امتناع ترجح بلامرجح اصل ديگري منشعب مي‌شود: اصل امتناع ترجيح بلامرجح كه بيان اصل امتناع ترجح بلامرجح در خصوص فاعل مختار و افعال اختياري اوست و مانند آن بديهيِ اثبات‌ناپذير است.

این کتاب دربارة حقیقت عرفان و تصوف و رابطة آن با دین مبین اسلام نوشته شده است. از این رو نخست یک شناخت کلی از مباحث و عرفان و تصوف ارائه می‌شود، سپس دربارة گفتار نویسنده «رسالة رفع شبهات» که در آن به برخی از اشکالات وارده بر عقاید صوفیان پاسخ داده، تحلیلی ارائه می‌گردد. آن‌گاه دربارة فلسفه و کلام توضیحاتی ارائه شده و به دنبال آن، شاخص برخی از مباحث عرفانی با شرع، شرح داده می‌شود. در ادامه دربارة جعل حدیث صوفیه، عرفان و رابطه آن با نبوت و امامت مطالبی آورده می‌شود و در پایان کتاب نیز به اثبات توحید اسلامی و برتر بودن آن پرداخته می‌شود.

نگارنده، این کتاب را به دو بخش: "مسائل مقدماتی علم کلام جدید" و "مسائل جدید کلامی" تقسیم کرده و سپس در هر بخش، تحت عناوین گوناگون، موضوعات را تفکیک نموده و با استفاده از آیات، روایات و سخنان اندیشمندان و مشاهیر علم کلام، مباحث کلام جدید را پی‌گیری می‌کند. همچنین با پاسخ به شبهات و کج‌ فهمی‌های برخی اندیشمندان، از اصول و مبانی دینی و مذهبی دفاع می‌کند.

جایگاه حکمت عملی را در فلسفه اسلامی، در چهار لایه می توان بررسی کرد لایه اول در تقسیم بندی های حکما از علوم است که اغلب، حکمت را به دو قسم نظری و عملی تقسیم کرده اند و حکمت عملی جزو فلسفه دانسته شده است. البته ملاصدرا و همچنین غزالی، تقسیم بندی دیگری نیز ارائه کرده اند که حکمت عملی جزو علوم شرعی دانسته شده است. لایه دوم غایاتی است که حکما برای حکمت عملی و اخلاق ترسیم کرده اند. در کنار خیر و سعادت دنیوی که ارسطو به عنوان غایت ذکر کرده، طبق غایاتی همچون سعادت اخروی یا نجات یا دخول در جنت که حکما بدان اشاره کرده اند مبادی و مسائل حکمت عملی و اخلاق نیز متفاوت تر از مبادی ای خواهد بود که ارسطو بدان ها اشاره می کند. چون طبق این غایات، ملاک رذیلت با فضیلت بودن یک عمل باید مرتبط با سعادت اخروی و نجات و ورود در جنت باشد. از طرفی وظائف انسان در قبال خدا نیز به مباحث اضافه می شود. طبیعی است که در چنین صورتی، نمی توان در مبادی حکمت عملی به مواردی چون تجربیات عقلا و مصالح کلیه اجتماع، و عقل و درایت اکتفا کرد. و ناگزیر از استفاده از مبادی شریعت الاهیه هستیم. لذا در لایه سوم، همان طور که انتظار هم می رفت ابن سینا و به تبع وی فخر رازی، مبادی اقسام سه گانه حکمت عملی را مستفاد از شریعت الهی و کمالات حدودشان را هم تبیین شده در آن می دانند. همین نگاه را در مسکویه و خواجه نصیر هم می توان دید. اما در خصوص عقل نظری و عملی چه مدرک کلیات مربوط به اعمال، عقل نظری باشد و چه عقل عملی؛ در هر دو صورت نتایج ادراکات این دو، زیر مجموعه حکمت به شمار می آید که ادراکات مربوط به غیر اعمال در حکمت نظری و ادراکات مربوط به اعمال در حکمت عملی مورد بحث قرار می گیرند. ولی با وجود این، در آثار حکمای اسلامی به نحوه استنباط احکام حکمت عملی آن گونه که باید به تفصیل پرداخته نشده است. اما لایه چهارم آثار و تالیفات حکمای اسلامی در این باره است که در بررسی های به عمل آمده، کم رنگی حکمت عملی در مقایسه با حکمت نظری نمایان است. گرچه کسانی چون مسکویه و خواجه نصیر و یا دشتکی و دوانی و... آثار خوبی تالیف کرده اند ولی بررسی این آثار نشان می دهد که برخی از این آثار یا بازنویسی اثر قبلی بوده است و یا شدیدا تاثیر پذیرفته از آن. دلائل عمده این کم رنگی، ارزش گذاری علوم بر اساس موضوع آن و در نتیجه اهمیت دادن بیشتر به فلسفه اولی و الاهیات در مقایسه با مباحث طبیعیات و ریاضیات و همچنین حکمت عملی است. ضمن اینکه پر شدن خلأ نیازمندی جامعه به مباحث حکمت عملی، توسط آموزه های شریعت و در آخر نبود رابطه استنتاجی بین متافیزیک ارسطویی با حکمت عملی ارسطویی و در نتیجه نیازمندی حکمت نظری به توسعه بیشتر جهت دارا شدن چنین قابلیتی در فلسفه اسلامی نیز مزید بر علت است.

«التلویحات اللوحیّة و العرشیّة» از کتاب های فلسفی و مهم شهاب الدین ابوالفتوح یحیی بن حبش سهروردی، به عربی است. بخش منطق کتاب سهروردی را علی اکبر فیاض با عنوان «منطق التلویحات» ترجمه کرده است. سهروردی در این کتاب اندیشه های مشائیان و چکیده اصول و قواعد فلسفه ارسطو را تبیین و تنقیح کرده است. به عقیده سهروردی هر کس که در علوم بحثی مهارت پیدا نکند، نمی تواند حکمة الاشراق را بخواند، پس شایسته است که قبل از ورود به حکمة الاشراق کتاب تلویحات را مطالعه کند. همچنین وی کتاب دیگر خود، المقاومات، را لواحقی بر تلویحات دانسته که نشان دهنده اهمیت تلویحات است. تلویحات مشتمل بر سه بخش است: علم اول (منطق)، علم ثانی (طبیعی)، و علم ثالث (الاهیات). بخش منطق دارای شش مَرصد و سی و هشت تلویح و سه مطلع و دو فصل و سه ضابط است. ظاهراً بخشِ منطق مطابق تبویب و عنوان بندی معمول کتاب های منطقی نیست. بخش طبیعیات تلویحات مشتمل بر چهار مرصد و شش مورد و بیست و دو تلویح است که هر یک از مرصدهای چهارگانه به یکی از مسائل مهم طبیعیات اختصاص دارد، بدین قرار: مرصد اول درباره حقیقت جسم و احوال و خواص آن، جهت، مکان، حرکت، زمان و احوال و لوازم آنها. مرصد دوم درباره اجسام بسیط و اقسام آنها و طبقات گوناگون عناصر؛ مرصد سوم درباره مزاج، ترکیب، آثار عُلوی و معادن؛ مرصد چهارم، که مهمترین قسمت طبیعیات است، درباره نفوس نباتی و حیوانی و انسانی، و قوا و حالات آنها. سهروردی در ادامه بحث نفسِ انسانی کوشیده است که تجرد نفس را اثبات کند. بخش سوم، حاوی یک مقدمه، چهار مورد، یک مرصاد و چهارده تلویح است. این بخش با تقسیم حکمت به نظری و عملی آغاز شده و در مراحل بعدی بیشتر به صورت پرسش و پاسخ های فلسفی است. در خلال این پرسش و پاسخ ها، مسائل گوناگون فلسفی مطرح شده و گاه اقوال ابن سینا نقل و بررسی گردیده است احتمالاً مهمترین اصل شناخت شناسی حکمت اشراقی در این بخشِ تلویحات آمده است. اما راه حل مشکل شناخت را سهروردی در این بخش به اختصار بیان کرده که عبارت است از شناخت مدرک از مدرک به علت پیدایی اضافه (نسبت) اشراقی در هنگام تلاقی موضوع مدرِک با مدرَک، و این به طور کلی مبیّن علم حضوری است که اشکال وارد بر نظریه مشائی اتحاد نفس با عقل فعال را برطرف می کند.