آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

یکی از بنیادی‌ترین مباحثی که از دیرباز در دانش‌های کلام و اخلاق کانون نزاع دانشمندان آن علوم و بن‌مایۀ سرفصل‌هایی چون حسن تکلیف، قبح ظلم و گناه، عدل الهی، قبح عقاب بلابیان، قبح تکلیف مالایطاق و قاعدۀ تلازم میان حکم عقل و شرع و... بوده، مسئلۀ حسن و قبح و گزاره‌های مشتمل بر آن‌ها مانند «عدل حسن است و ظلم قبیح است»، است. در دورۀ معاصر، محقق اصفهانی به مناسبت مباحثی چون وضع، تجرّی و... در دانش اصول فقه مدعی اعتباری بودن حسن و قبح و گزاره‌های اخلاقی شد و برخی شاگردان او مانند مرحوم محمدرضا مظفر ان را درکتاب های خود قبول کردند و همچنین علامه طباطبایی با الهام از او در فلسفه و فلسفۀ اخلاق با ارائۀ منسجم نظریۀ اعتباریات، به بسط و تبیین آن پرداخت.اساساً دربارۀ حسن و قبح و گزاره‌های اخلاقی به سه گونه یعنی در مقوله‌های مفهوم‌شناسی، هستی‌شناسی و معرفت‌شناسی می‌توان بحث و بررسی کرد. از نگاه محقق اصفهانی امثال قضایایی مثل «عدل حسن است و ظلم قبیح است» از گزاره‌های برهانی نیستند و در برابر آنها قرار دارند. نزد منطق دانان در مواد اولیه قضایای برهانی که این مواد منحصر در بدیهیات شش گانه است مطابقت با واقع معتبر است اما در قضایای مشهوره و آرای محموده مطابقت با آرای عقلا معتبر است؛ زیرا این قضایا واقعیتی جز توافق آرای عقلاء ندارند. مراد از اینکه عدل استحقاق مدح دارد و ظلم استحقاق ذم دارد ثبوت این دو نزد عقلاء و بر اساس توافق آرای آنان است، نه ثبوت در نفس الامر. این حقیقت که عدل و احسان مشتمل بر مصلحت عامه‌ای است که موجب حفظ نظام می‌شود و ظلم و عدوان مشتمل بر مفسد‌ه‌ای است که موجب اختلال نظام می¬گردد، امری است که همه انسان‌ها آن را در‌می‌یابند و نزاع در حسن عدل و قبح ظلم به معنای صحت مدح بر اولی و صحت ذم بر دومی است. مدعا در این مقام، ثبوت حسن و قبح است آن‌هم به توافق آرای عقلاء، نه ثبوتشان در افعال به همان شکلی که مشتمل بر مصلحت و مفسده‌اند و... این مصلحت عام عقلا را به حکم بر مدح فاعل فعلی که مشتمل بر آن مصلحت است بر‌می‌انگیزد و همین‌طور آن مفسده عام عقلا را به حکم به ذم فاعل فعلی که مشتمل بر آن مفسده است بر‌می‌انگیزد. پس این تحسین و تقبیح از عقلا موجب حفظ نظام و مانع از اخلال به آن می‌شود. از مهم‌ترین بخش های دیدگاه محقق اصفهانی در خصوص موضوع حسن و قبح این است که از دید وی، برخی حقایق غیرقابل‌انکار وجود دارد که درک و فهم آنها از مستقلات عقلی است و هیچ ربطی به شهرت و توافق آراء عقلاء ندارد.در مجموع عبارات وی، از عناصر سه‌گانه «مدح و ذم»، «صحت مدح و ذم» و «استحقاق مدح و ذم» استفاده شده است، ممکن است گفته شود که به نظر نمی‌رسد این سه عنوان مترادف و معادل هم باشند؛ زیرا مدح و ذم از افعال عقلا و تابع اراده آنان است در حالی که استحقاق مدح و ذم محل مناقشه است که آیا واقعیت عینی است با صرف نظر از اینکه مدح و ذم بالفعل در خارج وجود داشته باشند یا نه، بحث درباره استحقاق، نیازمند تامل و واکاوی است، برخی آن را از امور بنایی و برخی دیگر آن را به استعدادهای واقعی و تکوینی بازگردانده‌اند که دومی به صواب نزدیکتر است. ایشان با توجه به تاکید بر موضوع مستقلات عقلیه و موضوع حفظ نظام در باب حسن و قبح باب جدیدی را در ادراکات گشودند و هرچند نظر خود ایشان بیشتر متمایل به واقعی و تکوینی بودن حسن و قبح است اما برای شاگردان ایشان علی الخصوص علامه طباطبائی زمینه طرح نظریه اداراکات اعتباری و وجه تاریخی دانش بشری در بُعد عقل عملی را فراهم نمود.

خواجه‌ی طوسی از متکلمین امامیه است که داعیه‌ی حسن و قبح عقلی را دارد. بنابراین او باید در هر امری به عقل و روش عقلی مراجعه کند و حال آنکه روش نقلی و استفاده از آیات و روایات برایش غیر معمول نیست. خصوصا در بحث ایمان، دلایل نقلی بسیاری را مطرح می‌کند. فخر رازی نیز متفکر پر آوازه‌ی اشعری است که او را بر خلاف اشعری بودنش، فردی عقل‌گرا می‌یابیم. در این زمینه چند احتمال به ذهن متبادر می‌شود:الف- عقل گرایی فخرالدین رازی، به این معناست که او به حسن و قبح عقلی معتقد است. ب- فخر رازی به زبان حسن وقبح شرعی را تایید می‌کند، ولی در عمل ملتزم به آن نیست.ج- فخر رازی کاملا معتقد به حسن و قبح شرعی است و برای عقل گرایی‌اش توجیه دیگری وجود دارد.در استخراج مبانی حاصل از استدلال‌های فخر، برای مورد بموارد متعدد پیدا می‌کنیمفخر هم به کافی نبودن عقل اذعان دارد و هم عدم استفاده از آن را تاب نمی‌آورد. امر دیگری که پیرامون فخر مورد مناقشه است، تهافت و تناقض گویی‌های او در کتب و نوشته‌های مختلف درباره‌ی موضوعات مختلف است.آیا فخر رازی با عقل به شکل مطلق مخالف است؟ پاسخ این سوال، قطعا منفی خواهد بود، زیرا کسی که با عقل به شکل مطلق مخالف است، در نقلیات از آن بهره نمی‌برد. آنچه فخر رازی شدیدا با آن مخالف است، چیزی جز عقل مستقل نیست. اتفاقا فخر موافق عقل منفعل از دین و عقل ابزاری است و چنانکه آورده شد در سمعیات نیز از آن استفاده‌ها کرده و بهره‌ها برده است. ممکن است سوالی پیش بیاید که آیا ممکن است کسی با اصل تناقض مخالف باشد ولی بتواند عقل منفعل از دین را بپذیرد؟ به نظر می‌رسد که چنین چیزی ممکن نباشد. هر چند فخر با اصل تناقض مخالفت می‌کند ولی نیک می‌داند که نفی اصل تناقض، نقل را هم زیر سوال می‌برد. بنابراین با عقل مستقل به شکل مطلق مخالفت نمی‌کند اما نقش عقل مستقل را در حد درک ناتوانی‌های عقل می‌داند و به عبارتی برای آن نقشی سلبی قائل می‌شود.با توجه به این نکته نباید فخر را فردی متضاد در عقیده و عمل دانست. او از این روش برای محدود کردن عقل بهره می‌جوید، زیرا غیر از این طریق، راه دیگری برای این مهم، قابل تعریف نیست.بنابراین به نظر می‌آید تنها عملی که فخر عقل را در آن، مستقل از نقل می‌داند، تعیین نقشی سلبی برای اوست و آن این که عقل در چه محدوده‌ای نمی‌تواند وارد شود. شاید بتوان به همین دلیل او را امام المشککین دانست. زیرا او به تمام آن چه حاصل عقل است می‌تازد و در تمامی آن‌ها تشکیک وارد می‌کند تا آن‌ها را از قطع عقلی بیرون آورد.در مقابل، خواجه‌ی طوسی قرار دارد که چون پیرو حسن و قبح عقلی است، در مقابل نقل صریح، سر تسلیم فرود می‌آورد. زیرا عقل برای او حجیت صد درصدی ندارد. برای او نیز عقل تعیین کننده‌ی محدوده‌ی جولانگاه عقل است و این یعنی محدوده‌ی عقل در حسن و قبح رانیز عقل تعیین می‌کند.

پژوهش حاضر تصحیح نسخه‌ی شرح باب حادی عشر اثر خواجگی شیرازی می‌باشد. تنها دو نسخه از این اثر موجود است که هر دو در کتابخانه آستان قدس رضوی نگهداری می‌شود. این رساله حاصل پژوهش و مقابله دو نسخه‌ی مذکور است. کتابت دو نسخه از نظر زمانی اختلاف چندانی ندارند. هم‌چنین به لحاظ صوری و محتوا نیز تفاوت کمی به چشم می‌خورد؛ از این رو شیوه التقاطی در تصحیح به‌کار گرفته شده‌است. بدین معنا که پس از بازخوانی نسخه شماره ۱۷۹ (س) و مقابله نسخه شماره ۱۷۸ (ق) با آن، احتمال راجح در پاورقی، یا هر دو در پاورقی و عبارت صحیح در متن آمده‌است. محمد بن احمد خواجگى شیرازى، از اندیشمندان مسلمان قرن دهم هجرى است که تا اوایل قرن یازدهم در قید حیات بوده است. او افزون بر اینکه بر معارفى چون کلام، تفسیر و ادبیات تسلط داشت شاعرى توانا نیز بود. هم‌چنین در بیان خصائص او گفته‌اند طبعى سلیم داشت و از مکارم اخلاقی و صفات نیکو برخوردار بود. خواجگی در شرایطی که جامعه‌ی اسلامی به شدت نیازمند آن بود که اعتقادات و بنیادهای دینی به شکلی منسجم و استدلالی ارائه شوند، با گزینش امّهات کتابهای کلامی شیعی، چون باب حادی عشر و رساله‌ی فصول به شرح آنها پرداخت و در کنار آنها رسائل کوچک و بزرگ کلامی همچون: نظامیّه، تحقیقات نظامی و اصول خمسه‌ی کبیر را تألیف کرد.

هدف تحقیق: بررسی تطبیقی آراء فلسفی ابوالبر کات بغدادی و سهروردی می باشد. پریسش های تحقیق: آیا ابوالبرکات و سهروردی هیولی را قوه محض می دانند‭ ؟‬آیا ابوالبرکات و سهروردی تعدد قوای نفسانی را می پذیرند‭ ؟‬روش تحقیق: کتابخانه‌ای. یافته های تحقیق: سهروردی در تعداد قابل توجهی از آراء فلسفی خود با ابوالبرکات هم صدا است و خواسته یا ناخواسته تحت تاثیر بغدادی بوده است.

ارغنون ارسطو حدود یازده قرن پس از پیدایش، به عربی ترجمه شد و دانشمندانی مانند فارابی و ابن ‌سینا پس از آشنایی با همین ترجمه‌ها، دست به خلق آثار منطقی در جهان اسلام زدند و همین آثار سبب پیدایش و بالندگی منطق میان مسلمانان شد. تحلیل و ارزیابی نخستین ترجمه‌های ارغنون سبب می‌شود از یک‌سو با اهتمام مسلمانان به میراث یونانی در سده‌های نخستین و از سوی دیگر با میزان صحت و دقت این ترجمه‌ها آشنا شویم. عبدالرحمن بدوی نخستین ترجمه‌های عربی از مجموعة ارغنون ارسطو به‌علاوة ایساغوجی فرفوریوس را در یک مجموعة سه‌جلدی جمع‌آوری و تصحیح کرده است. پس از مقایسة ترجمة عربی «قیاس» با متن یونانی و ترجمة انگلیسی جنکینسون و ترجمة فارسی ادیب‌ سلطانی از تحلیلات اولی (دفتر دوم)، با حدود صد مورد اختلاف کلی و جزئی مواجه شدیم. این اختلافات را با عباراتی مانند، کاستی‌‌ها در ترجمه، عربی نامفهوم، عبارات اضافی، خطای ترجمه، تغییر مثال، خطای تصحیح، و ترجیح نسخة بدل دسته‌‌بندی کرده‌ایم.

چکیدهارتباط میان ایمان و عقل متفکران بسیاری را چه در مغرب زمین و چه در میان متفکران اسلامی به خود مشغول داشته است، از جمله این متفکران غزالی و پاسکال هستند.غزالی بر برتری ایمان بر تعقل معتقد بود و داور نهایی را دین و ایمان می‌دانست چرا که باور داشت به واسطه براهین و استدلال‌های عقلانی نمی‌توان ایمان را توجیه کرد، حتی اگر چنین کاری هم انجام شود، این ایمان عقل‌زده است ونمی‌تواند به ما کمک کند. به همین دلیل غزالی بر جنبه کشف و شهودی ایمان تأکید دارد، هر چند در این میان منکر عقل نیز نیست و آن را به منزله ابزاری در خدمت دین و ایمان معرفی می‌کند.پاسکال نیز همچون غزالی از برتری ایمان بر عقل سخن می‌گوید، و تأکید می‌کند براهین و استدلال‌های عقلانی همچون ابزاری هستند که انسان را در رسیدن به این امر کمک می‌کنند هر چند کافی نیستند؛ و در نهایت به این نتیجه می‌رسد که باورهای دینی موافق عقل هستند. غزالی دیدگاه‌های خود در مورد عقل و ایمان را متناسب با مواضع کلامی خاص خود که به اشاعره بسیار نزدیک است مطرح می‌سازد و بر همین اساس بیشتر بر جنبه‌های عقلانی تأکید می‌ورزد اماپاسکال به سبب اعتقاد به مسیحیت کاتولیک بر جنبه‌های ایمانی تأکید بیشتری دارد. اما آن‌چه اهمیت دارد این‌است که نمی‌توان نقش عقل و برهان را در استحکام پایه‌های ایمان نادیده گرفت. بنابراین مبانی ایمانی از دیدگاه عقل نیز قابل توجیه است و کسی که به ایمان روی می‌آورد ضرورتی ندارد که حکم به درماندگی عقل کند و برناکارآمد‌بودن آن تأکید ورزد.در باب شرطیه نیز، به احتمال زیاد پاسکال در مطرح‌ساختن آن از غزالی تأثیر پذیرفته است، ولی نکته اصلی این-است که هیچ‌کدام شرطیه را به صورت استدلالی مستقل مطرح نساختند، بلکه غزالی به منظور پاسخگویی یه ملحدان و زنادقه در باب حقانیت دین و معاد آن را به صورت بحثی جدلی مطرح ‌ساخته است، پاسکال نیز به منظور اثبات وجود خدا در افرادی که به حالت تعلیق حکم رسیده‌اند به این استدلال تمسک می‌جوید.کلید واژه‌ها: ایمان، عقلانیت، شرطیه، ایمان‌گرایی، دل، محمد غزالی و بلزپاسکال.

نسبت خالق و مخلوق، مسأله‌ای است که فهم دقیق آن، هستی‌شناسی انسان را به کلّی دگرگون می‌کند. در پاسخ این مسأله ـ فارغ از اختلافاتی که در تقریر هر نظریّه وجود دارد ـ می‌توان سه نظریّه‌ی تباین، سنخیّت و عینیّت را به عنوان مرجع تمامی پاسخ‌های موجود، برشمرد. پیروان مکتب تفکیک و نیز اکثر متکلّمان، قائل به کثرت وجود و موجود و تباین وجودی کثرات، اغلب فلاسفه و حکماء، قائل به وحدت وجود و کثرت موجود و سنخیّت وجودی کثرات و اغلب صوفیّه و عرفاء، قائل به وحدت وجود و موجود و عینیّت وجودی کثرات هستند. هر گروه، دلایل عقلی و نقلی متعدّدی با دو رویکرد ایجابی و سلبی در راستای اثبات نظریّه‌ی خود و ابطال نظریّات رقیب پیش نهاده است که قبول هر یک، لوازم و نتایج ویژه و کاملاً متفاوتی از دیگری دارد. بنابراین می‌توان اتّخاذ موضع در این زمینه را از پربسامدترین باورها و مؤثّرترین آن‌ها در سلسله‌ی باورهای دیگر محسوب نمود. نوشتار حاضر پس از ارائه‌ی روش‌شناسی مکتب تفکیک و حکمت متعالیه در ابتدای دو فصل نخست، به تبیین پاسخ این مسأله با محوریّت آراء آیه‌اللّه سیّدجعفر سیّدان و آیه‌اللّه عبداللّه جوادی آملی به عنوان دو تن از اندیشمندان شاخص این دو سنّت فکری می‌پردازد و ادلّه و سپس لوازم هر یک را بیان می‌کند. در پایان با توجّه به مقایسه‌ی صورت گرفته، نظریّه‌ی وحدت شخصی وجود، تبیینی موجّه‌تر ارزیابی می‌گردد.

موضوع رابطه عقل و دین و نسبت آن‌ها با هم و این‌که عقل چه نقشی را در اعتقادات دینی عهده‌دار است، همواره در طول تاریخ تفکر بشر چالش برانگیز بوده و موجب شکل‌گیری نظام‌های فکری و عقیدتی گوناگونی شده است. از سویی، این پرسش که عقل چه جایگاهی در اعتقاد دینی دارد و در چه موضوعاتی می‌تواند ایفای نقش کرده و در چه مواضعی نباید دخالت کند، پرسشی است که ممکن است برای هر فرد دینداری مطرح شود؛ در واقع این مسأله و پاسخ آن با زندگی هر انسانی پیوندی عمیق دارد و می‌تواند در سرنوشت او تأثیری بسزا داشته باشد. برای پاسخگویی به این سؤال مهم و ضروری، تلاش‌های فراوانی از سوی متفکرین و اندیشمندان صورت گرفته است. در این تحقیق، جایگاه عقل در اعتقادات دینی به صورت تطبیقی میان دو متفکر و اندیشمند بزرگ جهان اسلام که هر کدام از آن‌ها تأثیری بس عمیق و ماندگار بر تفکر بشریت گذاشتند، یعنی غزالی و خواجه نصیر طوسی، مورد بررسی و تحلیل واقع شده و درصدد پاسخگویی به این سؤال مهم هستیم که آیا عقل، نقشی در اعتقادات دینی ایفا می‌کند یا خیر؟ اگر پاسخ این پرسش مثبت است، محدوده و حوزه دخالت و ایفای نقش آن در اعتقادات چیست و عقل انسانی در کدامیک از موضوعات اعتقادی کاربرد دارد؟غزالی و خواجه نصیرالدین طوسی متعلق به دو حوزه فکری مختلف هستند و در اصول و مبانی فکری با یکدیگر تفاوت دارند، هرچند در برخی اصول اعتقادی مشابهت‌هایی میان آن‌ها وجود دارد. غزالی اندیشمندی مخالف فلسفه و برهان و استدلال عقلی تلقی می‌شود که تمایل به ایمان‌گرایی و عدم دخالت عقل در حوزه اعتقادات دینی دارد. البته نظریات او در همه مواضع یکسان نبوده و خود او گاهی از براهین عقلی جهت اثبات عقاید دینی بهره می‌گیرد؛ ولی مجموعه نظریات او دلالت بر عجز عقل از اثبات عقاید دینی دارد. البته حیات فکری غزالی دارای تحولات چشمگیری است که همین امر سبب ارائه نظریات متفاوت و بعضا متناقض دراین حوزه شده است. خواجه نصیرالدین طوسی که می‌توان او را یک فیلسوف و متکلم نامید، عقل را زیربنای اعتقادات دینی معرفی کرده و اصول عقلانی را حاکم بر نقل می‌داند، به این صورت که صحت اعتقادات دینی از طریق عقل مورد سنجش و ارزیابی قرار می‌گیرد. از نظر او، عقل جایگاهی بس رفیع در اعتقادات دارد و خود او، براهین عقلی گوناگونی برای اعتقادات دینی ارائه می‌کند. نظریات وی از انسجام بیشتری برخوردار بوده و با قرآن و سنت دینی ما سازگاری بیشتری دارد

بحث ماهیت در شکل گیری معرفت شناختی ابن سینا موثر بوده به نحوی که ایشان پس از طرح شناخت حسی و خیالی به عنوان مقدمه‌ای برای شناخت ماهوی به بیان نحوه‌ی شکل گیری مفاهیم ماهوی در قوه عاقله پرداخته است. ابن سینا ماهیت را بلا شرط دانسته و به این دلیل‌است که آن را قابل صدق بر مصادیق ذهنی و خارجی آن می داند. برای بیان بهتر این موضوعات و تحلیل آنها سخنان دکتر یثربی را در این مورد نیز نقل کرده و در حد توان به بررسی آن ها پرداخته است.