آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

اخبار راویان و محدثان غیرامامی از امامان، بخشی از منابع حدیث امامیه را به خود اختصاص داده است که گاه آموزه‌ها و مفاهیمی را به ارمغان آورده‌اند. راویان زیدیه به عنوان یکی از فرق شیعه غیر امامی تاثیر قابل ملاحظه‌ای در حدیث امامیه دارند. از این رو، این امکان وجود دارد که در یک نگاه کلی با بازشناسی موضوع روایات اینان، میزان راهیابی اخبار و نظرات آنها را در منابع حدیث امامیه شناسایی کرد. اهمیت انجام این پژوهش در شناخت جریان‌های شیعی سده‌های نخستین و نیز آشنایی با تاریخ حدیث امامیه است. «تاثیر زیدیه بر حدیث امامیه» را می‌توان با بررسی و جستجوی راویان زیدی در سند احادیث امامیه پی گرفت. آن دسته از راویان زیدی که صاحب کتاب بودند و نجاشی و طوسی به کتابهای آنها اشاره کردند، بیشترین روایات را در منابع حدیثی امامیه نقل کردند. بررسی طرق و اسانید روایات این راویان نشان می‌دهد شیعیان کوفی و به طور کلی غیر امامی‌ها در رساندن کتاب‌های زیدیه به منابع امامیه تاثیر بسزایی دارند. از سوی دیگر برخی مشایخ امامی که در اخذ و نقل حدیث ضبط و وثاقت کامل نداشتند، این روایات و کتاب‌ها را به نسل محدثان و جوامع پسین منتقل کردند. ابن‌عقده که از اساتید و محدثان برجسته زیدی در مجامع اهل‌سنت و شیعه بوده، کتاب‌ها و روایات زیدیان را نظم و نسقی دوباره داده و پراکنده کرده‌است. همچنین او رجال‌شناس زبده‌ای بوده و اثر آن را در منابع رجالی متقدم و متاخر امامی می‌توان دید. ردّ پای روایات و راویان زیدی را می‌توان در برخی احادیث تاریخی، تفسیری و فقهی دید؛ از جمله بخش اعظم تفسیر ابوالجارود در تفسیر قمی محفوظ مانده‌است. ابوالجارود پُرروایت‌ترین راوی زیدی در منابع حدیثی امامیه است.

مکتب نصّ گرای قم و مکتب عقل گرای بغداد با توجه به اختلاف روش و منبع تحقیق، در نظام امامت پژوهی، زیر شاخه ها و ملازمات آن به ویژه علم و عصمت و غلو اختلافات و تمایزهایی دارند. این اختلافها در تبیین و ارزیابی روایات نیز ثاثیر داشته است. قمیان بر پای? احادیث و نصوص معتقد بودند که امام محور تعادل عالم تکوین و تشریع است و در راستای ایفای این نقش از منابع علم متعدّدی چون توارث، تحدیث، توسّم و فراست بهره می برد و علوم مختلفی را چون علم به دین، رخ دادهای آینده، باطن افراد و غیره در اختیار دارد. امّا بغدادیان از منظر عقلی، امام را لطفی در راستای تقرّب بندگان به طاعت خداوند می دیدند و بر این اساس منابع علم امام را نوعاً به توارث فرو کاسته و علم او را به حوز? احکام و سیاست ویژه می ساختند. پذیرشِ روایات منابع و گستره های علم امام و فهمِ ظاهر گرایان? آنها از سوی قمیان و عدم پذیرش برخی از روایات منابع علم، تخصیص روایات عامّ علم امام به حوز? احکام، حمل روایات دالّ بر آگاهی امام از آینده، بواطن و ... بر معجز? امام و نه یک صفت ضرور و همیشگی برای امام از سوی بغدادیان، بازخورد مبانی کلامی پیش گفته در مطالعات حدیثی دو مکتب است. در مسأل? عصمت نیز هر چند قمیان امام را از عیوب ظاهری و گناه معصوم می شمردند ولی سهو در اعمال عبادی را بر او جایز می دانستند. بغدادیان هم در عین باور به عصمت امام از گناه و برخی از عیوب ظاهری، او را مطلقاً از سهو در عبادات مبرّا می دانستند. هر دو مکتب روایات منافی با عصمت امام از گناه را باطل انگاشته یا آن را به گونه ای توجیه و تأویل می نمایند ولی در موضوع عصمت امام از سهو، قمیان افزون بر پذیرش صدور روایات سهو النبی، در موجّه ساختن آن نیز سعی بلیغ دارند ولی بغدادیان این روایات را نقد و ردّ می کنند. هر دو مکتب باور به الوهیّت و ربوبیّت ائمه را از شاخصه های غلو در ذات می دانند و در نقد یا توجیه روایاتی که به صراحت بر این امور دلالت دارند، می کوشند. امّا در تعیین مصداق روایاتی که لازم? معنایی آنها به چنین غلوی می انجامد، همداستان نیستند. پذیرش روایاتِ عوالم پیشا خلقتی و توجیه مسائل مختلف با بهره گیری از آن و قبولِ روایات سهو النبیّ از سوی قمیان و ردّ پاره ای از روایات مربوط عالمهای پیش از آفرینش، متّهم کردن راویان ناقلِ آنها، تأویل پاره ای دیگر از این روایات وردّ احادیث سهو النبیاز سوی بغدادیان نمونه ای از این اختلاف است. افزون بر این بغدادیان ثابت ماندن تعداد روزهای ماه رمضان را از شاخصه های غلات می دانند، حال آنکه قمیان این روایات را نقل کرده و در صدور آن شکّی به خود راه نمی دهند. تعیین مصداق راویان غالی بر اساس معیارهای پیش گفته نیز از موارد اختلاف میان قمیان و بغدادیان است. بغدادیان بحث غلو در صفات را نیز به غلو در ذات افزوده اند و معتقدند ضروری و همیشگی دانستن علم امام به رخ دادهای آینده، باطن افراد، زبانها و... معتقد باشد، غلو است و منابعحدیثی در بردارند? این مطالب را نقد می کنند، حال آنکه قمیان روایات دالّ بر این علوم را به راحتی پذیرقته، منابعدر بردارند? آن را مورد استناد قرار می دهند و جزء باورهای بنیادین ایشان است. قمیان و بغدادیان اباحی گری را شاخص? عملی غلات می دانند ولی در برابرمستند آن، یعنی احادیثی که اصل دین را معرفت اهل بیت و دشمنان آنها می دانند، عملکردی متفاوت دارند. قمیان با اعتقاد به اصالت باطن در دین و ملازم? جدایی ناپذیر ظاهر با آن، این روایات را می پذیرند، امّا بغدادیان این روایات و مآخذ آن را ردّ می کنند.

این پژوهش به تحلیل رویکرد نومعتزلیان به سنت می-پردازد. نومعتزلیان در دو طیف فکری قرار دارند که دارای شباهت‌ها و تمایزاتی با یکدیگر در نگرش به سنت هستند. هر دو طیف فکری نومعتزلیان، اصطلاح رایج سنت میان اهل سنت را مورد نقد قرار دادند و در تعریف «سنت» بر مفهوم لغویِ «سیره و روش شناخته شده» تکیه کردند. طیف اول نومعتزلیان سنت را در کل حجت دانستند و برای سازگاری بین سنت و مدرنیته، با تقسیم سنت به دو بخش تشریعی و غیر تشریعی، موارد ناهمخوان آن را با مظاهر مدرن، غیر تشریعی دانستند؛ آنها اقوال را که غالباً خبر واحد بودند فی نفسه ظن‌آور ارزیابی کردند و برای خبر واحد همراه با قرائن صحت در مسائل غیر اعتقادی حجت قائل شدند. از دید طیف دوم نومعتزلیان، سنت پیامبر تنها برای معاصران ایشان که دارای شرایط و فرهنگ مشابه بودند حجت بود زیرا بخش مهمی از آنچه سنت نامیده می‌شود، اجتهادات پیامبر بود بنابراین سنتِ قابل اتباع را تنها محدود به عبادات دانستند و معتقد بودند در مسائل دیگر باید از روش پیامبر که همان اجتهاد بر اساس شرایط بود، تبعیت کرد. طیف اول نومعتزله به منظور تصحیح، احادیث صحیحین و دیگر کتب حدیثی را نقد کردند و در نقد سنت بر نقد متنی احادیث تاکید کردند و بر عدالت صحابه و روش محدثین خرده گرفتند. نومعتزلیان متأخر نیز بر نقد متنی احادیث تأکید کردند و کتب حدیثی را مملو از احادیث غیرمفید دانستند. آنها در نقد میراث حدیثی از نگرش تاریخی بهره بردند و کتب حدیثی را نتیجه تعامل محدثین با روایات و اجتهادات آنان بر اساس شرایط دانستند که نمیتوان به آن تکیه کرد. نقد سنت توسط آنها، روشی برای نشان دادن جعلیات و موارد غیر قابل قبول در سنت بود.

ابوالجارود یکی از شخصیت‌های اصلی زیدیه و نیز راوی کتابها و روایات مهمی از صادقین -علیهما السلام- است که رجال‌شناسان و بزرگان امامیه همواره به او توجه‌ کرده‌اند. از یک سو رجال‌شناسان امامی و سنّی او را تضعیف کرده‌اند و از سوی دیگر او راوی روایات زیاد و گاه مهمی در منابع امامی است. شناخت چگونگی راه‌یافتن احادیث وی و نیز موضوع و محتوای روایاتی که از او در منابع حدیثی امامیه نقل شده است، با بررسی طرق کتاب‌های ابوالجارود و ناقلان وی میسر است. این بررسی‌ها نشان می‌دهد گاهی آوازه و سرشناسی ابوالجارود سبب شده برخی روایات غالیانه یا جانبدارانه امامی بدو نسبت داده شود. ابن‌عقده و شاگردانش تفسیر ابوالجارود را که از مهم‌ترین منابع تفسیری و متقدم امامی است، به منابع امامی وارد کردند و در مواردی برداشت‌های زیدی از تفسیر آیات قرآن ارائه می‌دهند که نمونه‌های آن را در تفسیر قمی می‌توان دید.

تحقیقی که به انجام رسید پژوهشی بود پیرامون بررسی محتواِیی روایاتی که در باره‌ی شخصیت حضرت مهدی علیه‌السلام صادر شده است. در فصل اول به بیان کلیات پرداختیم و واژگان کلیدی روایات، شخصیت و مباحث مرتبط با مهدویت را از نظر گذراندیم. در این فصل جایگاه امام نسبت به جهان هستی را مانند نسبت قلب به جسم انسان برشمردیم که اگر لحظه‌ای از حرکت باز بایستد وجود مادی انسان از حرکت باز ایستاده است. ارتباط «ولی» و «قطب جهان» با ممکنات دارای چنین تناسبی است که به اذن و اراده‌ی خدای تعالی صورت گرفته است و خلقت به سوی ممکن اشرف در حرکت است تا به موجود کامل‌تر بپیوندد. وجود چهارده معصوم علیهم‌السلام مقصد اصلی خلقت هستند و تقدیر پرودگار در این است که فیوض عام و خاص توسط این وجودها به سایرین برسد و آنان مجرای فیض باشند و توسط حضرات علیهم‌السلام ایصال برکات صورت بگیرد.

ظهور و قیام امام زمان (عج) -که در دوره پایانی جهان رخ می دهد- سبب ساز تغییرات و دگرگونی های وسیع می شود و جهان را در جایگاهی مطلوب و ایده آل قرار می دهد. در روایات، تصویری روشن و شفاف از عصر ظهور ارائه شده است؛ اما درباره وضعیت جهان پس از پایان زندگی امام (عج) و ماندگاری دولت عدل جهانی تا برپایی قیامت، ابهاماتی وجود دارد. در نوشتار حاضر، وضعیت حاکمیت جهان پس از پایان زندگی حضرت مهدی (عج) و به دنبال آن، پایایی یا عدم پایایی وضعیت مطلوب عصر ظهور بررسی می شود. در این راستا، سه نظریه «رجعت معصومین»، «جانشینی اولیای صالح»، و «برپا شدن قیامت با پایان یافتن زندگی حضرت مهدی (عج) مطرح شده و مورد ارزیابی قرار گرفته و در پایان، ماندگاری دولت  مهدوی (عج) تا برپایی قیامت به دست آمده است.

این تحقیق شامل سه فصل است؛ فصل اول: دیدگاهها دربار? ولادت و حیات امام مهدی (علیه السلام)، فصل دوم: اثبات ولادت و حیات امام مهدی (علیه السلام) و فصل سوم: پاسخ به شبهات. در فصل دیدگاهها سه دیدگاه کلی وجود دارد: 1ـ انکار اصل و اساس مهدویت؛ 2ـ دیدگاهی که اصل آموز? مهدویت را صحیح می‌داند اما معتقد است امام مهدی (علیه السلام) در آخر الزمان متولد می‌شود؛ 3ـ دیدگاههایی که اصل آموز? مهدویت و همچنین ولادت آن حضرت را صحیح امّآ هر یک مصداق مورد نظر خود را مهدی موعود می‌داند و لذا فرقه‌های مختلفی در این دیدگاه وجود دارد. در فصل اثبات ولادت و حیات امام مهدی (علیه السلام)، از سه طریق ادل? نقلی، عقلی و تاریخی استفاده کردیم. ادل? نقلی شامل اخبار عام و اخبار خاص است. از طریق اخبار عام ثابت می‌شود جانشینان پیامبر دوازده نفرند و امام مهدی دوازدهمین آنان است و اینکه اهل بیت پیامبر (صلی الله علیه و آله) تا قیامت همراه قرآنند و زمین هیچگاه از امام، حجت و اهل بیت ایشان که امام مهدی مصداق کنونی آن است، خالی نخواهد ماند. در قسمت اخبار خاص این نظریه اعتبار بیشتری می‌یابد و با توجه به اخبار و نشانه‌های خاص امام مهدی (علیه السلام) در روایات، معلوم می‌گردد که ایشان نهمین فرزند از فرزندان امام حسین (علیه السلام) و فرزند بلافصل امام حسن عسکری (علیه السلام) است که با توجه به شهادت پدر و اصل مسلّم خالی نماندن زمین از امام و حجت، که در اخبار عام ثابت گردید، نه تنها متولد شده بلکه اکنون نیز در قید حیات و در غیبتی طولانی است. در بخش ادل? عقلی، از دو برهان خلف و سبر و تقسیم برای اثبات این دیدگاه استفاده می‌شود. فرایند اثبات ولادت و حیات امام مهدی (علیه السلام) در برهان خلف به این صورت است که چنانچه خلاف این دیدگاه را بپذیریم، نتیج? حاصل مخالف با مقدمات قطعی است. بنابراین برای رهایی از تالی فاسد گریزی از پذیرش این دیدگاه نمی‌باشد. در برهان سبر و تقسیم نیز با توجه به چند اصل قطعی و مسلم، هر یک از دیدگاههای مخالف بررسی و اشکالات آنها بیان می‌شود و با توجه به اصل خارج نبودن حق از امت اسلامی صحت این دیدگاه اثبات می‌گردد. در بخش ادل? تاریخی ابتدا اخبار خاص جریان ولادت حضرت ذکر می‌شود که این اخبار بنا به مصالحی تعمّداَ از عموم مسلمین پنهان شده بود و بنابراین تنها در منابع امامیه دیده می‌شود. سپس اخبار کسانی که حضرت را در کودکی مشاهده کردند، اخبار مربوط به دوران غیبت صغری، شروع غیبت کبری و کسانی که حضرت را در این دوران ملاقات کردند و در ادامه قرائن و شواهد دیگری آورده می‌شود. در پایان با توجه به چند اصل علوم مربوط به حدیث، چنین نتیجه‌گیری می‌شود که اخبار و روایات دالّ بر ولادت و حیات حضرت در مجموع معتبر، قابل اعتنا و مثبت این موضوع هستند و با وجود این اخبار و روایات، هر گونه اعتقادی بر خلاف این دیدگاه، اجتهاد در برابر نص است. در فصل سوّم به شبهات وارد بر هر یک از این ادله (نقلی، عقلی و تاریخی) و شبهات دیگری که به طور غیر مستقیم بر این دیدگاه خدشه وارد می‌سازد، پاسخ داده می‌شود.

موضوع اینپژوهش عبارت است از: «ضرورت وجود امام عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف و شیوه‌های اثبات وجود ایشان در روایات». در این نوشتار این موضوع از دیدگاه ادله نقلی و تاریخی مورد بررسی قرار گرفته است. ادله‌ای که در اثبات وجود امام عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف به کار رفته‌اند دو دسته می‌باشد: ادله عام (کلی) و ادله خاص. در ادله عام، احادیث «اثنا عشر، امان، ثقلین، لوح، معرفت و زمین از حجت خدا خالی نخواهد ماند» مورد بررسی قرار گرفته‌اند که از لحاظ سند و دلالت موثق و قطعی می‌باشند. در ادله خاص، احادیث «بشارت ائمه درباره مهدی موعود عجل الله تعالی فرجه الشریف» و احادیث «ولادت آن حضرت» بیان شده است که این دسته از احادیث نیز از اعتبار قطعی سند و دلالت برخوردار هستند. در آخر نیز شبهات وارد شده به برخی از احادیث (ثقلین و اثنا عشر) و وجود و ولادت حضرت ذکر و به آنها پاسخ داده شده است.

تحقیق پیش‌رو، کوششی در راستای بررسی دیدگاه‌های تفسیری زمخشری در کتاب ‏تفسیرشان، الکشاف، از دیدگاه علامه طباطبایی و شیوه و سبک علامه طباطبایی در نقل از ‏تفسیر کشاف می‌باشد. نگارنده سعی و تلاش خود را بر این قرار داده تا مواردی را که علامه ‏طباطبایی در تفسیر گران‌سنگشان ـ المیزان ـ از زمخشری نقل کرده‌اند، یافته و با تتبع دقیق و ‏موشکافانه، دیدگاه علامه طباطبایی راجع به نظرات تفسیری زمخشری را بررسی نماید.‏در بررسی یک کتاب تفسیر، علاوه بر دقت در روش‌ها و گرایش‌های مفسر آن کتاب و ‏چگونگی استدلال و شیوایی بیان و سلیس بودن کلمات و مستند بودن مطالب، کیفیت ‏بهره‌گیری از منابع و مآخذ، مسأله‌ای مهم است. تفسیر کشاف زمخشری یکی از منابع کیفی ‏و کمی مهم مرحوم علامه طباطبایی است. ایشان در تفسیر المیزان که بدون اغراق مهم‌ترین ‏و بهترین تفسیر دوره معاصر و از جمله کامل‌ترین تفاسیر شیعه است، مطالب فراوانی در ‏زمینه های تفسیری، علوم قرآنی، ادبی، فقهی و کلامی از کشاف نقل کرده‌اند. ایشان در بحث ‏علوم قرآنی، به ذکر آرای زمخشری در زمینه قرائت و شأن نزول، در بحث علوم ادبی به ‏علومی از جمله لغت، صرف، نحو و بلاغت و در بحث کلامی هم به موضوعاتی از جمله ‏توحید، عصمت پیامبران و معاد و جز آن پرداخته‌اند. در زمینه فقهی، تنها یک مورد یافت ‏شد که چون در یک عنوان و فصل نمی‌گنجید آن را مطرح نکردیم. این موضوع هم به روش ‏دو مفسر که تمایلی به بحث در جنبه فقهی قرآن نداشته‌اند برمی گردد. در اکثر قریب به ‏اتفاق موضوعات ذکر شده، از یک‌سو به تأیید نظرات زمخشری و از سوی دیگر به نقد آنها ‏پرداخته است. در این نوشتار، با تطبیق و مقایسه دو تفسیر، به چگونگی نقل المیزان از ‏کشاف و بررسی آرای زمخشری از دیدگاه علامه طباطبایی پرداخته شده است.‏

چکیده تاریخ ائمه، ما را با ابعاد مختلفی از حقیقت امامت آشنا می سازد. شیخ مفید در الارشاد و علامه مجلسی در بحارالانوار تاریخ پیشوایان دین را گزارش نموده‌‌اند. بررسی تطبیقی مبانی دو محدث بزرگ ما را به نوع برداشت آن‌ها از احادیث تاریخی آگاه کرده واصول و معیارهای آنان را در گزینش و گزارش، تحلیل و تبیین محتوایی و اعتبارسنجی روایات تاریخی در بخش ائمه: را نشان می دهد. اگرچه شیخ مفید معرف شخصیت عقل گرایی است وی در الارشاد خود به نقل روایت بسنده نموده است و کمتر می بینیم که از موارد عقل و فهم استلزامات کلام در این کتاب بهره گرفته باشد حتی بحثی مانند معجزات ائمه که به اخباریان منتسب است را در این کتاب عنوان کرده است. علامه مجلسی هم که معرف شخصیت نقل گرایی است در تاریخ ائمه بحارالانوار به صرف نقل نپرداخته است و در ذیل روایات نکات و اشتباهات تاریخی، تصحیف، تحریف و تضعیف را نیز بیان داشته و از منابع عقل و قرآن در فهم روایات استعانت گرفته است. شیخ مفید با روش ترکیبی و علامه مجلسی با روش روایی به بیان روایات پرداخته‌اند. البته علامه مجلسی در ذیل روایات با عناوینی چون بیان، تذییل، توضیح به تبیین و تحلیل روایات پرداخته‌ است. هر دو محدث بزرگ هم نگاه سندگرایی و هم مصدر گرایی داشته‌اند لیکن علامه مجلسی سند و مصدر را دقیق عنوان نموده و در مبانیمتن خود هر دو به مواردی چون تقیه، رجعت، معجزات ائمه، علم و عصمت امام عنایت داشته‌اند و روایات تاریخی که معارض با آیات قرآن، عقل، تاریخ، روایات را بیان نموده‌اند.