آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

چهارده قرن پیش، پیامبر اسلام (ص)، دین اسلام را به جامعه‌ی بشری عرضه کردند. بعدها، این دین مورد تأمل دین‌شناسان قرار گرفت و برخی از آنان دست‌کم آن را به سه لایه تقسیم کردند و سه لایه بودن آن را گاه به خودِ دین نسبت دادند و گاه به دین‌ورزانی که متدین به آن دین بودند. موضوع مورد پژوهش، به رویکرد دو تن از این شخصیت‌ها پرداخته است که هر یک در فضای تاریخی و فکری متفاوت زیسته‌اند. یک شخصیت، سید حیدر آملی است که برای دین، مراتب سه‌گانه‌ی «شریعت»، «طریقت»، و «حقیقت» را برمی‌شمرد و به ترتیب، آن‌ها را برای مبتدیان، متوسطان، و منتهیان در نظر می‌گیرد. شخصیت دیگر، عبدالکریم سروش است که گونه‌هایی از دین‌ورزی را عرضه می‌کند که با گونه‌های دین‌ورزی ارائه شده توسط سید حیدر، تمایزها و تشابهاتی دارد. سه‌ گونه دین‌ورزی مورد توجه سروش عبارت‌اند از: «مصلحت‌اندیش»، «معرفت‌اندیش» و «تجربت‌اندیش». این دو اندیشمند دینی، هر دو معتقدند که دین واحد الهی، ذو ‌مراتب است و به ‌مقتضای تنوع شخصیت و ظرفیت ادراکی اذهان بشری و نگرش آن‌ها به دین، گونه‌های دین‌ورزی رقم می‌خورد. اما آنچه در مقایسه‌ی میان آرای این دو متأله می‌توان بدان استناد کرد، یکی فضای‌ فکری، و دیگری اختلاف در رویکرد آن‌هاست. سروش و سید حیدر، در بسیاری از خصوصیات دینی، فکری و فرهنگی، خط‌مشی واحدی دارند. یعنی اعتقاد به خدا و توحید، پیامبران الهی، اسلام و اصول و فروع آن، قرآن و مذهب شیعه‌ی اثناعشری، باعث تشابه آرای آنان در گونه‌های دین‌ورزی شده است؛ اما آنچه اندیشه‌های سروش را از سید حیدر، در بحث دین‌ورزی متمایز می‌کند، تفاوت رویکرد و مبانی آن‌هاست. سروش رویکرد اجتماعی مبتنی بر دنیای مدرن را محور ارزیابی محتویات دین و اصناف دین‌ورزی قرار می‌‎دهد، درحالی‌که سید حیدر به مقتضای رویکرد سنت عرفانی به محتویات دین و مراتب آن می‌پردازد و گونه‌های دین‌ورزی را بر اساس آن‌ها تبیین می‌کند.

فاقد چکیده

حیدر بن علی بن حیدر معروف به سید حیدر آملی، فیلسوف و عارف قرن هشتم هجری و صاحب تفسیر المحیط الاعظم است. ایشان این تفسیر را در اواخر عمر خویش نگاشته و در آن، فراوان از روایات معصومان علیه السلام بهره بردند. حدیث در المحیط الاعظم با صورت ها و سیرت های مختلفی آمده است. اکثرا با تقطیع و نقل معنا ذکر شده و گاه در قالب اشعار می آید. غالبا در تایید اقوال مولف به کار برده شده و گاه در تفسیر آیات بیان می شود. همچنین بیشتر بدون ذکر سند نقل می شود. عارف آملی به شرح روایات نیز پرداختند. نگرش ایشان در شرح احادیث، صبغه عرفانی دارد. سید آملی در شرح روایات، شیوه های متعددی دارد؛ از جمله شرح مفردات حدیث، توجه به قواعد صرف و نحو و استفاده از آیات و روایات. ایشان در نقل روایت از مصادر حدیثی شیعه و اهل سنت استفاده کرده اند.در این مقاله، پس از تبیین زندگی نامه و معرفی تفسیر المحیط الاعظم، به تفصیل به بررسی و تحلیل احادیث به کاررفته در المحیط الاعظم پرداختیم.

سید حیدر آملی، عارفنامدار جهان تشیع در قرن هشتم هجری در شهرستان آمل متولد شد. در سن سی سالگی با انقلابی که در دوران او رخ داد، راه هجرتبه سوی عراق را اختیار کرد و طریق تصوفو عرفان را برگزید و این، لحظه مهم و حساسدر زندگی او است . اصیل‌ترین هدفو اندیشه در آثار او که خود به صراحتدر کتابجامع‌الاسرار بیان داشتاست ، برقراری هماهنگی و پیوند بین آراء عرفانی و عقاید شیعه است . محرکو انگزه اصلی برای ایجاد این پیوند، توجه او به خاستگاه مشترکتصوفو تشیع است . او در عرفان نظری پیرو مکتبابن عربی بود اما هرگاه که احساسمی‌کرد عقیده ابن عربی مخالفبا عقاید تشیع استشدیدا از او انتقاد می‌کرد. انتقاد او از عقاید کلامی اشاعره با دیدگاه عرفانی نیز بسیار قابل توجه است . او هم‌چنین در بخشی از آثار خود به تطبیق آراء عرفانی و اندیشه‌های فلسفی پرداخته استو در آن‌ها به صعفو سستی اندیشه‌های فلسفی و روشفیلسوفان در بررسی از حقایق وجودی اشاره کرده است .

معاد و قیامت از موضوعات اساسی ومهم مورد توجه عرفای اسلامی است؛ در ادوار مختلف، عارفان محقق هریک به نحوی درباب حقیقت، انواع، مراتب، وچیستی آن سخن­گفته­اند. بر این اساس این پژوهش که به روش اسنادی صورت گرفته­است به بررسی تطبیقی مراتب قیامت از منظر سی­حیدر آملی و میرسیدعلی همدانی دو عارف بزرگ شیعی- قرن هشتم ه. ق- پرداخته­است و به این نتیجه رسیده­است که سیدحیدر برمبنای معرفت‌شناسی تثلیثی و مبانی هستی­شناسی و انسان­شناختی عرفانی، از دو منظر مراتب قیامت را مورد توجه، تحلیل وبررسی قرارداده و دو گونه تقسیم­کرده و برای هر قسم، دوازده مرتبه ترسیم نموده­است. میرسیدعلی نیز در ابتدا بر مبنای معرفت­شناسی مربعی اسرار نقطه و عدد چهار، چهارمرتبه قیامت را ترسیم وتبیین می­کند سپس بر مبنای معرفت­شناسی تثلیثی واطوار باطنی انسان سه قسم قیامت راتقسیم، تحلیل و بررسی ­می­نماید. سیدحیدر آملی به عنوان یک نظریه پرداز بزرگ عرفان شیعی در تحلیل مراتب قیامت، رویکرد نظری ایشان بر رویکرد عملی و سلوکی، غلبه مشهود دارد ولی رویکرد میرسیدعلی همدانی با توجه به پیر و مرشد بودن، بیشتر جنبه سلوکی، تربیتی و کاربردی دارد.

سید حیدر آملی (ره) یکی از بزرگ ترین عرفای جهان اسلام و نماینده برجسته ی عرفان ناب شیعی است.نظرات وی در زمینه های مختلف سرشار از نکات عالمانه و لطایف عارفانه است. از جمله موضوعاتی که سید حیدر با دیدگاه خاص خود به آن پرداخته، بحث از اسرار اعداد و تطبیق آن با عوالم صوری و معنوی می باشد.از نظر او در تمامی اعداد حکمتی بالغ و اسراری دقیق نهفته شده و اساسا در ذات هر عدد سرّی است که در اعداد دیگر نمی باشد. سید حیدر (ره) اسرار برخی اعداد از جمله: یک، سه، هفت، دوازده، نوزده و ... را تبیین نموده و سپس به تطبیق این اعداد با عوالم صوری و معنوی و دیگر عوالم هستی می پردازد.ایشان معتقد است اسرار و حقایق موجود در اعداد، نوعی نگرش جهانشناسانه ی مبتنی بر هستی شناسی را در برابر اندیشه ی ما قرار می دهد که آشکار کننده ی نوع خاصی از معرفت شناسی نیز می باشد.طرح مباحث تثلیث معرفت شناسی، از جمله مباحث مهم و قابل توجهی است که علامه سید حیدر در باب معرفت شناسی ارائه می دهد و در آن نگرش خاص خود را نمودار می سازد.از آثار و پیامد های نظریه سید حیدر (ره) در باب معرفت شناسی پیوند تشیع و تصوف و برطرف شدن نزاع ظاهری بین شیعه و صوفی است که از مهم ترین اهداف و آرمان های وی محسوب می شود.مساله اصلی این تحقیق، بررسی آراء و نظرات سید حیدر آملی (ره) در باب اسرار و حقایق اعداد و هستی شناسی آن و هم چنین تحلیل و تبیین نحوه ی ارتباط اعداد با عوالم صوری و معنوی و چگونگی تطبیق آنان با عوالم هستی است.

سید حیدر آملی دیدگاه خود در باب معرفت شناسی را بر وجودشناسی تثلیثی قرار داده و با طرح مباحث تثلیث در معرفت شناسی، به یک نوآوری دراین باره دست زده است.از مهم ترین نکاتی که علامه سید حیدر در معرفت شناسی بر آن تکیه کرده اینکه، ایشان همواره معرفت را یک حقیقت واحد می داند که دارای سه مرتبه اصلی است که این مراتب نیز به صورت تشکیک است. وی از این نکات کمک می گیرد تا نزاع ظاهری فهم های متفاوت در حوزه عرفان، ازجمله نزاع بین صوفی و شیعه را برطرف نماید.علامه سید حیدر تثلیث هایی را در باب معرفت شناسی با عناوین خاصی چون «شریعت، طریقت و حقیقت»، «رسالت، نبوت و ولایت»، «اسلام، ایمان و ایقان» و «وحی، الهام و کشف» مطرح می کند و با بسط کلام و دقت کافی و اندیشه ناب، درباره آن به سخن می پردازد. بدیهی است تثلیث در باب معرفت، مبتنی بر تثلیث در وجودشناسی اوست. در این نوشتار به تحلیل و بررسی نگاه تثلیث گونه او در باب معرفت شناسی پرداخته و به کلید حل تفاوت در فهم ها و معرفت ها اشاره خواهیم کرد.

رساله حاضر از یک مقدمه و سه فصل تشکیل شده است. مقدمه آن چهاربخش دارد که در بخش نخست زندگینامه کوتاهی از سید و در بخش دوم خلاصه ای از دیدگاههای وی آمده است. در بخش سوم زندگینامه مختصر افلوطین و در بخش چهارم خلاصه ای از آرای وی مطرح شده است. فصل اول و دوم هر یک چهار بخش تحت عنوان مقدمات ، انسان پیش از طبیعت، انسان در طبیعت و انسان پس از طبیعت دارد. فصل سوم دو بخش دارد . به ترتیب : شباهتهای آرای سید و افلوطین و تفاوتهای آن. بخش اول از دو فصل اول به مهمترین مسایلی می پردازد که در انسان شناسی از دیدگاه آنها اهمیت دارد، ولی به طور مستقیم از مسائل مربوط به انسان نیست. مانند توحید ، مراتب هستی، پیدایش کثرت و مانند اینها. بخش دوم عبارتست از مسایل مربوط به انسان پیش از ورود به عالم طبیعت همچون جایگاه انسان در عالم عقل، مراتب او، تفاوت ذاتی، علت هبوط، تجرد نفس، نیاز به بدن و مانند اینها. بخش سوم به مسایل مربوط به طبیعت مانند جامعیت ، اختیار، شرور، نیاز به نبوت، سعادت و غیر از آن می پردازد. بخش چهارم به مسائل مربوط به نفوس در مسیر بازگشت به وحدت ، بقای آنها، معاد و عوالم پس از طبیعت می پردازد. در فصل سوم که با مقایسه آرای آن دو اختصاص یافته است، در یک بخش به نقاط مشترک میان آن دو مانند وحدت شخصی وجود، ظهور در عین بطون، ازلیت ، وحدت نفس در عین کثرت آن، مقصد نهایی و مانند اینها و در بخش دیگر به مهمترین تفاوتهای آنها همچون صبغه دینی، توحید، جایگاه انسان، نبوت، ولایت، معاد و تناسخ می پردازد.

بحث از «گوهر و صدف دین» یکی از موضوعات رایج در دین‌پژوهی نوین است که در بسیاری از مباحث مطرح در این حوزه، نقشی مبنایی و محوری دارد. این بحث در گذشته نیز ذیل عناوینی همچون «شریعت، طریقت و حقیقت»، «ظاهر و باطن»، «اصل و فرع»، و «پوست و مغز (قشر و لبّ)» مطرح بوده است.در میان عالمان و متفکران جهان اسلام، عارف شیعی،‌ سیدحیدر آملی یکی از شاخص‌ترین کسانی است که به این بحث پرداخته‌اند. وی از همه اصطلاحات یادشده، در این بحث بهره گرفته؛ اما تعبیر سه‌گانه نخست، در آثار او پرکاربردتر است. علت آن نیز این است که نگاه تثلیثی بر کل نظام فکری سید سایه انداخته است. وی همچنین ضمن تقسیم هرکدام از اصول و فروع دین به پنج قسم، تفسیر خاص هر کدام از اهل شریعت، طریقت و حقیقت را از این آموزه‌ها متمایز از دیگری می‌داند؛ با این تأکید که هیچ‌گاه افراد گروه‌های بالاتر، اعتقادات و اعمال مربوط به گروه‌های پایین‌تر را کنار نمی‌گذارند.فریتیوف شووان یکی از پیشگامان جریان موسوم به «سنت‌گرایی» است؛ جریانی فکری که همه آموزه‌های اساسی آن را می‌توان با نگاه مورد نظرِ این نوشتار بازخوانی کرد. مقصود این گروه از سنّت «حقایق همیشگی و همه‌جایی» است. در واقع،‌ سنت گوهری است که در زمان‌ها و مکان‌های گوناگون، صدف‌‌های مختلفی آن را احاطه کرده‌اند. به گفته شووان، اکتشاف حقایق یادشده، به دست گروه‌های زیر انجام می‌گیرد: عارفان ، روحانیون و حکیمان الهی. سنت‌گرایان همچنین بر وحدت متعالی ادیان تأکید می‌ورزند. بر اساس این آموزه، ادیان موجود در باطن و گوهر با یکدیگر وحدت دارند؛ اما در سطح ظاهر و از نظر صدف، هیچ دینی دارای اعتبار مطلق نیست. همچنین، از نظر شووان، همه ادیان دارای ظاهر و باطنی هستند؛ باطن چون از امر مطلق سرچشمه می‌گیرد، مقتضیات نامحدودی دارد؛ اما ظاهر امری نسبی است و بنابراین مقتضیات آن هم محدود است. شووان به بررسی عوامل صدف‌ساز نیز پرداخته و برای مثال، برخی از خصلت‌های اعراب را در شکل‌گیری صدف اسلام موثر می‌داند.لایه‌بندی دین، ارائه تعریفی مشابه از حقیقت و سنت، وجود اصطلاحاتی مشترک، و دسته‌بندی انسان‌ها متناظر با تقسیم دین به سه‌لایه، از شباهت‌های میان دو دیدگاه یادشده است. از میان تفاوت‌های دو مکتب نیز می‌توان موارد زیر را برشمرد: سیدحیدر برخلاف شووان، بحث گوهر و صدف دین را مقدمه‌ای برای کثرت‌گرایی دینی نساخته است. همچنین آنچه شووان و سنت‌گرایان از سنت مراد می‌کنند، و از گوهر بودن آن سخن می‌گویند، فراتر از ادیان رایج است. سخنان سید در بحث مربوط به گوهر و صدف دین، برخلاف بیانات شووان، بسیار تفصیلی و ناظر به همه اصول و فروع دین است. سرانجام سید بر پای‌بندی به شریعت (و نیازمندی دائمی به صدف) تأکید می‌ورزد؛ اما در آثار شووان چنین تأکیدی دیده نمی‌شود.

منشأ ظهور و آفرینش مراتب همه موجودات اعم از مجرد و مادی حبّ ذاتی حق به ظهورکمالات مکنون است و این مسئله با توجه به براهین حکمی مبتنی‌بر شهود در حکمت متعالیه و عرفان نظری و همچنین با استناد به آیات و روایات، قابل اثبات می‌باشد. حق‌تعالی همان گنج نهان و وجود لابشرط مقسمی است که حب به ذات اقدسش سبب ظهور اسما و صفات و کمالات او شده است. لذا اولین موجود تعین یافته و آخرین موجود تنزل یافته در انتهای سلسله تنزلات، انسان کامل بوده که بر آگاهی خود از خاصیت آیینگی آگاه است و هرگاه گنج نهان اراده نماید تا معروف قرار گیرد هیچ موجودی جز انسان کامل به ظهور تام عارف نخواهد شد. ‌برخی براین باورند که بدون توجه به مرتبه انسان، درک مراتب هستی و شناخت ‌قابلیت‌های آن امکان‌پذیر نیست. ازاین‌جهت، آفرینش انسان علت و مقصد نهایی پیدایش و ظهور کثرت اسمائی و یا غایت عبودیت است و بدون شناخت و معرفت، عبودیت امکان‌پذیر نیست. در این نوشتار دیدگاه سید حیدر آملی و صدرالدین شیرازی که نگاه هر دو منطبق بر هستی‌شناسی واحدی است، علت و چگونگی آشکار شدن گنج نهان و همچنین معرفت به آن، تبیین و بررسی شده است.