آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

سیدحیدر آملی به عنوان یکی از پیشگامان عرفان شیعی، از دین حنیف یا اسلام سخن می‌گوید که حقیقت واحد تمام ادیان است. وی برای این دین واحد الهی، در وهله اول و برای اهل آن، در مرتبه ثانی مراتبی قایل است؛ لذا به‌ اعتباری دین را به دو بخش «ظاهر» و «باطن» و به‌ اعتباری دیگر به سه بخش «شریعت»، «طریقت» و «حقیقت» تقسیم می‌کند. این مقاله در نقد و بررسی اِعمال این تقسیم‌بندی در تمامی حوزه‌های مرتبط با دین مانند مراتب دین‌ورزی، مراتب دین‌ورزان، مقامات علمای دینی و منابع معرفت دینی برآمده است. دغدغه سید‌حیدر این است که با ذومراتب نشان‌دادن دین و دین‌ورزی، میان اندیشه‌های شرعی یا فقهی و عرفانی و همچنین میان شیعیان دوازده‌امامی و عرفای راستین، هماهنگی و آشتی برقرار کند. بر این اساس در این مقاله به این نکته می‌رسیم که حقیقت دین، حقیقتی واحد است با مراتب تشکیکی و طولی که غیر‌قابل انفکاک از یکدیگرند و هر مرتبه، مکمل مرتبه دیگر است. روش تحقیق در این مقاله از این جهت که به موضوعی اندیشه‌ای و معرفتی می‌پردازد و به روش استدلال و تحلیل عقلانی مبادرت می‌ورزد، بنیادین و نظری است.

این پژوهش به روش کتابخانه­ای و با رویکردی تطبیقی به مقایسه و توصیف سیر و سلوک از منظر سیدحیدر آملی به­عنوان نماینده عرفان اسلامی شیعی و پاتانجلی بنیانگزار مکتب فلسفی یوگا می­پردازد، بر اساس مطالعات انجام­گرفته، مکتب یوگا دارای دیدگاهی افراطی و زهدی خشک است که هدف آن تنها ازکارانداختن ذهن، فکر، عواطف و احساسات و جسم برای رسیدن به سامادهی است که در سکوت و سکون مطلق به­دست­می­آید. این مکتب گرچه خداباور است اما سیر و سلوک در آن صرفاً برای رسیدن سالک به آگاهی مطلق روحی است. لیکن در مکتب عرفانی آملی که مبتنی بر عرفان اسلامی با قرائت شیعی است، هدف از سیر و سلوک تقرب به درگاه الهی، تخلق به اخلاق­الله و فانی شدن در افعال و صفات و ذات خداوند است که با روش متعادل و متناسب با ظرفیت­های سالک و بر اساس آموزه­های وحیانی دین مبین اسلام و سیره معصومین علیهم السلام می­توان به آن دست­یافت. با توجه به گسترش یوگا در جهان و ایران که به­دلایل مختلف به شرایط نگران­کننده­ای رسیده­است، مطالعات پژوهشی به­خصوص با رویکرد مقایسه­ای درباره مکتب یوگا بسیار اهمیت دارد. این مطالعات موجب­می­شود ابعاد گوناگون یوگای کلاسیک روشن­شود و با مقایسه عرفان اسلامی می­­توان برتری­های عرفان اسلامی را نسبت به آن نشان­داد. این پژوهش بخشی از این برتری­ها را نشان­می­دهد.

در نگاه سید حیدر آملی مراتب سه‌گانه شریعت، مراتب طولی یک حقیقت است که هرگز از یکدیگر انفکاک ندارند. وی تکامل معنوی انسان را منطبق بر مراتب سه‌گانه شریعت می‌داند. در نگاه او نیل به کمالات معین هر شخص، ممکن نمی‌شود مگر با لحاظ تناسب مناسک شرعی با استعداد ذاتی افراد؛ به همین دلیل، هر کسی برای رسیدن به کمالات معین خود به برنامه و دستور‌العمل خاص نیازمند است که در شریعت ملاحظه شده است. ظهور شریعت و تبیین پذیری آن به وسیله عقل است. عقل محدود، ناتوان از فهم مناسک شرعی است و به دلیل محدودیت‌های ادراکی، انسان نیازمند به شریعت است. هدف شریعت تکمیل قوای علمی و عملی انسان است. از جمله دستاوردهای دیدگاه سید حیدر، پیوند مناسک شریعت با متن واقعیت است. با لایه های سه‌گانه‌ای که در متن هستی، معرفت و شریعت وجود دارد، تمام لایه ها به یک حقیقت عینی واحد باز می‌گردد. در واقع تمام لایه-های شریعت، اعم از مناسک شرعی و باورها ریشه حقیقی و اتصالی تکوینی خواهند داشت. در این نگاه، انسان در حین معرفت یابی به شریعت، التزام جدی به حفظ ظواهر متن شریعت را دارد. در ساحت عمل نمی‌توان بدون تحفظ به ظاهرمناسک شرعی، به باطن آن راه یافت. در این نوشتار با روش تحلیلی-توصیفی مبانی عرفانی این دیدگاه را استخراج نموده و ارتباط هر کدام از این اصول را با ابعاد مختلف دیدگاه سید‌‌‌‌حیدر تبیین شده است.

از جمله ویژگی‌هایی که برای اخلاق عرفانی بر شمرده‌اند پویایی و دینامیک بودن آن است. در این نوشتار با مراجعه به آثار سید حیدر آملی، از عارفان شیعی و شارحین ابن عربی در قرن هشتم، سعی شده تا با روشی تحلیلی- توصیفی معانی پویایی اخلاق در آثار وی بررسی شده و مشخّص گردد این پویایی به چه معناست و مبانی هستی شناختی و انسان شناختی آن کدامند. بر اساس بررسی به عمل آمده، با توجه به توصیف سید حیدر از اخلاق و فضائل اخلاقی، پویایی می‎تواند به معنای اقتضایی و متغیر بودن فضائل اخلاقی بسته به مراتبی که سالک در آن قرار دارد باشد. معنای دیگر پویایی اخلاق در عرفان سید حیدر به معنای پیش برنده بودن فضائل اخلاقی به سمت سقف کمال انسانی و تشبّه به ذات حقّ است. سید حیدر برای تبیین پویایی اخلاق از مواردی همچون وحدت شخصیه وجود، ارتباط فضائل اخلاقی با صفات ربوبی و باطنی بودن سیر به سمت حقّ و ذو مراتب بودن «قلب» سود جسته است. توجه به رتبه بندی فضائل و اقتضایی بودن آن‎ها به تناسب حال و شاخصه‎های روانی و شخصیّتی افراد می‎تواند نقشی مهم در اثربخشی تربیت اخلاقی ایفا کند.

سیّد ‌حیدر آملی از عرفای نامدار قرن هشتم هجری است که درباره‌ی توحید مطالب تازه‌ای بیان کرده است. وی، با تسلّط و جامعیّت، به جمع عقل، نقل و شهود یا برهان، قرآن و عرفان پرداخت و با احاطه بر آرا و اقوال کلامی، فلسفی و عرفانی و نیز تسلّط بر نصوص دینی́ مکتبی نو در تشیّع روزگار خود به‌وجود آورد. او مفاهیم توحیدی را در آثار خود در پرتو عرفان شیعی بیان کرده است. وی توحید را به دو قسمِ «توحید الوهی» و «توحید وجودی» تقسیم می‌کند و توحیدِ «ذاتی»، «صفاتی» و «افعالی» را مراتبی از توحید وجودی می‌شمارد و به بیان هر کدام از آنها می‌پردازد. او در بیان توحید́ از مبانی وجودشناختی، معرفت‌شناختی و روش‌شناختی خاصّی بهره گرفته است. از میان مبانی وجودشناختی وی در بحث از توحید می‌توان به «مطلق بودن وجود»، «بدیهی‌التّصور بودن وجود مطلق»، «وحدت‌ وجود»، «قاعدۀ ‌الواحد»، «وجود منبسط» و «تقسیم موجود به واجب و ممکن» اشاره کرد. وی درباره‌ی مبانی معرفت‌شناختی، نخست به بحث از «امکان» و «ضرورتِ» معرفت توحیدی پرداخته و سپس به منابع معتبر کسب آن، مانندِ «عقل»، «کشف و شهود»، «وحی»، «الهام» و «شریعت» اشاره می‌کند. مبانی معرفت‌شناختیِ ‌سیّد حیدر آملی در بحث از توحید عبارتند از: «اتّحاد شریعت، طریقت و حقیقت»، «ذومراتب بودن اهل حقیقت، طریقت و شریعت»، «نبوی بودن خاستگاه توحید الوهی و علوی بودن خاستگاه توحید وجودی»، «تساوق و عینیّت تشیّع اثنی‌عشری و تصوّف حقیقی»، «وابستگی عقل به شرع و شرع به عقل»، «حجّیّت ظواهر» و «تأویل‌پذیری قرآن». درباره‌ی مبانی روش‌شناختیِ سیّد حیدر آملی در بحث از توحید می‌توان گفت که او از میان روش‌های متعدد و مختلفِ رایج در علوم که «روش تجربی»، «روش تاریخی»، «روش نقلی»، «روش کشفی‌وشهودی»، «روش تفسیری ( هرمنوتیک)» و «روش عقلی» را شامل می‌شوند، از سه روش‌ نقلی، شهودی و عقلی در بیان مباحث توحیدی بهره می‌گیرد.

عرفان نظری یکی از علوم نوخاسته در حوزه تمدن اسلامی است. یکی از ارکان نظام جهان شناسی و انسان شناسی عرفان نظری، مساله ولایت و انسان کامل است که با گذر از اندیشه عارفان نامدار شیعی با تقریری عمیق تر و دقیق تر در مساله ولایت باطنی، انسان کامل و مصادیق آن روبرو گردید. سید حیدر آملی با شهامت و شجاعت و به نحو مستدل، خلط های مصداقی و خطاهای نظری عارفان را در این حوزه به آنها گوشزد نموده و با تاسی به آموزه های شیعی، تبیینی نو در این زمینه پدید آورد. سئوال این نوشته این است که آیا می توان آنچه را سید در مقابل جریان رایج عرفانی ابراز کرده براهین متناسب با مباحث عرفان نظری به حساب آورد؟ در این مقاله با روشی توصیفی-تحلیلی عملکرد او را در استنباط، تبیین، استدلال و دفاع از این آموزه شیعی مورد بررسی قرار داده و نشان داده ایم که چگونه او با اتصال معارف عرفانی به سرچشمه حقیقی خود در مساله ولایت به تحول و تکامل عرفان در این حوزه کمک نموده ، خلائی را که در این زمینه در اندیشه عارفان وجود داشت تکمیل کرده و به اقامه استدلالهایی متناسب با فضای عرفان نظری پرداخته است.