آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

هدف از نگارش این پایان نامه علاوه بر بیان آمال نسلهای مختلف روشنفکری در ایران ، بیان چگونه متولد شدن روشنفکری درنی در ایران با اشاره ای به نسلهای گذشته روشنفکری در ایران است . لذا سعی در پاسخ یابی به سوالاتی چون : چرا در مقطع تاریخی ۱۳۵۷-‎۱۳۲۰ گرایش روشنفکران ایرانی به جمع و هماهنگی بین دین و علم بیشتر شد و در نهایت این گرایش به جریان وگفتمان غالب فکری جامعه تبدیل شد ؟را دارد براساس فرضیه های تحقیق روشنفکران با توجه به تاریخ روشنفکری در ایران و عدم توفیق آنها ، همچنین با آکاهی از تاثیر و نقش علماء در تحولات تاریخی ایران دریافتند که مبارزه با رژیم حاکم و ایجاد جریانی قدرتمند در جامعه با استفاده از مبانی و آموزه های دینی که هماهنگ با تفکرات جدید غربی باشد ممکن می شود . تحقیق حاضر که به روش کتابخانه ای انجام گرفته مشتمل بر شش فصل با یک مقدمه و نتیجه سازماندهی شده است . فصل اول به گونه شناسی و پایه نظری تحقیق، صل دوم به آشنایی ایرانیان با تمدن غرب ، فصل سوم به تحول روشنفکر غرب گرای نسل اول به روشنفکر طرفدار استبداد ، فصل چهارم به دو جریان روشنفکری ملی گرا و چپ گرا ، فصل پنجم به برآمدن روشنفکران دینی و فصل ششم به چگونگی تعامل روحانیت نوگرا با روشنفکری دینی اختصاص یافته است . براسا نتایج حاصل از تحقیق نسلهای مختلف روشفکری با کودتای ‎۲۸ مرداد ‎۱۳۳۲ تقریبا" به حاشیه رفتند و در مدتی کمتر از یک دهه ابتکار عمل ، توانایی فعالیت و قدرت تاثیرگذاری در امور از آنها سلب شد .گروهها و احزاب قدیمی ، حزب توده ، فدائیان اسلام و حتی چهره های فعال گذشته دچار اختلاف و ضعف شوند و گروههای جدید از جمله نهضت مقاومت ملی و جبهه ملی و جبهه ملی دوم به دلیل اختلاف ، فقدان رهبری قاطع ، آشفتگی تشکیلاتی و برخوردهای خشن رژیم نتواننستند کاری از پیش ببرند در چنین شرایطی جریان دین مدار جامعه از دو نهاد حوزه و دانشگاه که از مدتها پیش شروع به بازسازی خود کرده بودند مبارزه را برمبنای دین و ایدئولوژی پایه ریزی کردند روشنفکران دینی محصول این مقطع تاریخی هستند و سعی کردند با برداشتهای جدید از اسلام و روحانیت در شرایطی که گردش جامعه بسوی دین و تاثیر گذاری آن در حال افزایش بود به فعالیت سیاسی و فکری بر مبنای ایدئولوژی دینی بپردازند.

شاید بتوان مهم‌ترین بحث از مباحث کلام، فلسفه و عرفان نظری را بحث دربارة توحید و حقیقت آن دانست. در این زمینه دیدگاه‌ها و اختلاف‌نظرهای بسیاری میان اهل کلام، فیلسوفان و عرفا وجود دارد که در قالب نسبت و رابطة خالق و مخلوق به شرح هر یک می‌پردازیم. محمدتقی جعفری و عبدالله جوادی آملی دو تن از اندیشوران بزرگ معاصر هستند که در آثار خود به ‌طور پراکنده به این موضوع پرداخته‌اند. علامه جعفری در این زمینه - یعنی رابطة خالق و مخلوق - نقدها و اشکالات فراوانی به دیدگاه وحدت وجود وارد کرده است. وی با نقد دیدگاه وحدت وجود به تباین خالق و مخلوق می‌رسد و نسبت و رابطة حق‌تعالی با عالم را مانند رابطة فاعل با مصنوع می‌داند، نه علت با معلول خود به معنای اصطلاحی آن. در مقابل، جوادی آملی با نگاه صدرایی به عالم و با باور به وحدت شخصی وجود، حقیقت وجود را همان ذات مقدس حق‌تعالی می‌داند و قائل است که او واحد است به وحدت شخصی و کثراتی که به‌ نظر می‌رسند، درواقع سایه‌های آن وجود واحدند که خود حظی از وجود ندارند؛ یعنی اتصاف ممکنات به وجود، اتصافی ذاتی و حقیقی نیست، بلکه بالعرض و مجازی است. در پایان ضمن طرح اشکال‌های دیدگاه‌‌های گفته‌شده، به این نکته می‌پردازیم که پذیرش دیدگاه وحدت وجود، مجالی برای پاسخ‏گویی به مهم‌ترین مسائل کلامی، از جمله جبر و اختیار، عقاب و ثواب و... نمی‌گذارد.

یکی از مباحث بسیار مهم، جذاب، و دشوار کلام جدید و نیز فلسفۀ دین، مسألۀ ارتباط علم و دین است. این مسأله ماهیتی میان رشته‌ای دارد و برای حل آن باید داده‌ها و اطلاعاتی از بسیاری از دانش-ها را در نظر گرفت. شاید بتوان شروع برخورد علم و دین را از داستان گالیله و نظریۀ خورشید مرکزی که در مقابل نظریۀ زمین مرکزی قرار گرفت، دانست. اما می‌توان بسیاری از منازعاتی را که در طول قرون بعد میان دین و علم درگرفت نزاع بر سر حد و مرز؛ یعنی اختلاف نظر دربارۀ قلمرو واقعی علم و دین تلقی کرد. به عنوان مثال، بحث دربارۀ خلقت و تکامل بیش از صد سال، یکی از داغترین منازعات در این عرصه بوده است. و یا نظریۀ روانکاوی فرویدی مدعی است که زندگی دینی در آرزو اندیشی و سرکوب امیال ریشه دارد و با طرح این ادعا مشروعیت و حقانیت این نحوه از زندگی را در معرض تردید قرار می‌دهد. نظریۀ نسبیت انیشتین تلقی ما را از فضا، زمان و علیت اساساً تغییر می‌دهد و به این ترتیب ما را وا می‌دارد که در خصوص نحوۀ ارتباط خداوند با جهان مجدداً تأمل کنیم. به نظر می‌رسد که پیشرفتهای تکنولوژیک در عرصۀ کامپیوتر و هوش مصنوعی شأن و منزلت منحصر به فرد انسان هوشمند را به مخاطره می‌افکند. و اکتشافی که در مورد مولکولهای DNA صورت گرفته عنقریب است که راز حیات را در اختیار دانشمندان قرار دهد بنابراین حل شایستۀ این قبیل منازعات منوط به آن است که از رابطۀ میان کار و بار علم و دین درکی درست و جامع حاصل کنیم. ارائه تفاسیر گوناگون از علم جدید و پیدایش برداشت‌های جدید از دین و متون دینی یکی از دستاوردهای مهم این بحث بوده است. این پرسش مهم در این زمینه مطرح شد که علم را تا کجا می-توان پذیرفت و دین را تا کجا می‌توان تأویل کرد؟ آیا علم محدودیتهای مرزی دارد ویا بستر آن به-گونه‌ای وسیع است که توانسته پاسخگوی تمام سؤالات اساسی بشر بوده باشد؟ در تحقیق حاضر به دیدگاه محمد تقي جعفری يكي از انديشمندان معاصر در رابطۀ میان علم و دین خواهیم پرداخت و این مسئله را بررسی خواهیم کرد که علامه از بین نظرات مختلف در باب رابطۀ علم و دین کدام نظر را برمی‌گزیند؟ آیا دقیقاً به همان دیدگاه برگزیده قائل است یا تنها شباهتهایی با آن دیدگاه خواهد داشت؟ آیا علامه می‌تواند پاسخ‌گوی همۀ چالش‌های نظر برگزیده باشد؟ بدین جهت بهتر دانستیم تا ابتدا نگاهی به پیشینۀ مسئلۀ علم و دین داشته و سپس دیدگاههای متفاوت را با عنوان انواع رویارویی‌ها مطرح کنیم. سپس در بخشی مجزا به رابطۀ علم و دین از نگاه جعفري خواهیم پرداخت در پایان به این نتیجه خواهیم رسید که علامه به رابطۀ همگرایی بین علم و دین قائل هستند که البته در ابتدا با تعریف صحیح از علم و دین بشر را به شناخت صحیح این دو تشویق می‌کند سپس با اشاره به محدودیت‌های علم به اثبات تعاون بین علم و دین می‌پردازد. دروهلۀ دوم با اشاره به حیات معقول؛ به عنوان حیات حقیقی انسان، اذعان دارد که علم و دین و فلسفه (به معنای حکمت) از ارکان اساسی حیات معقول بوده و یک انسان برای رسیدن به حیات معقول باید این سه رکن را در خود داشته و با همگرایی و تعاون آنها در خود به حیات معقول که همان حیات طیبۀ ذکر شده در قرآن است نائل شود.

رويكرداستاد جعفري به قلمرو دين رويكردي حداكثري است.ايشان به دلايل زير معتقداند دين و فقه اسلام مي تواند به تمامي نيازهاي مادي و معنوي بشر پاسخ مناسب بدهد:1-حيات معقول؛اين نوع حيات بعنوان حيات حقيقي واصيل انسانطبق تعريف (تلاشي آگاهانه به رهبري شخصيت انساني در مسير قرار گرفتن در جاذبه كمال مطلق)بر اعتقاد به كمال مطلق يعني خداوند منطبق است.واين يعني بدون حضور دين وپيروي از دستورات الهي در تمام امور زندگي حيات واقعي وحقيقي انسان محققنمي شود.در غير اين صورت انسان در حيات طبيعي كه بين او و حيوان مشترك است دست و پا مي زند.2-كمال فقه وبالتبع آن كمال دين؛دين كامل است.لازمه كمال دين اين است كه به همه نيازهاي مادي و معنوي انسان در جريان ارتباطات چهارگانه ودر دو حوزه«چنان كه هست »و«چنان كه بايد » پاسخ دهد.بنابراين دين حداكثري است. استاد جوادي آملي هم در بحث قلمرو دين وكاركرد آن معتقد به ديدگاه حداكثري مي باشند.دلايل ايشان براي اختيار اين رويكرد عبارتنداز:1-آياتي از قبيل آيه201 سوره بقره«ربنا آتنا في الدنيا حسنه و في لاخره الحسنه»وروايات گوناگوني ثابت مي كنند دين با وجودنظارتش بر آخرت وجنبه ابديت انسان به ابعاد گوناگون زندگي او در دنيا نيز نظر دارد.به عبارت ديگر دين اسلام به دليل تاييدات درون ديني وادعاي خود دين كامل است و ميان كمال دين وپاسخگو بودن به تمامي نيازهاي بشري ملازمه است .بنابراين دين حداكثري است.2-عقلانسان چون محدود و خطا پذير است نمي تواند تمام نيازهاي مادي و معنوي و تمام نواقص فردي و جمعي خويش را بر طرف كند.لذا خداوند طبق حكمت خود بايد براي تمامي ابعاد زندگي بشر از طريق ارسال رسل برنامه بفرستد.واين يعني دين بايدكامل باشد وتمام جنبه هاي زندگي انسان را درچهارچوب ارتباطش با خويشتن ،با خدا، با جهان هستي و با همنوعان در بر گيرد.

اخلاق و سیاست در دیدگاه علامه جعفری دو حوزه مرتبط با یکدیگرند. از دید علامه این دو ضلع انسان‌شناسی اسلامی که مبتنی بر حیات تکاملی‌اند و پیوند آن دو در حکمت نظری نه تنها ممکن است بلکه اساساً این پیوند از منظر حیات وحیانی ضروری بوده و تنها راه سعادت بشر است و این تألیف و ترکیب نیازمند وجود یک الگوی عملی است که علامه آن را در نهج‌البلاغهو در سیره و گفتار و عمل علی (ع) یافته است.

راسل در باب ذهن و بدن ابتدا اذعان‌ به وجود عالم بودِ فرانمود کرده و فارغ از داده‌های حسی و ظاهری که از اشیاء بر ذهن نمودار است، عینیت مستقل ذات اشیاء را می‌پذیرد. اما در ادامه با اعتباری دانستن این عینیت و تقلیل آن به آنچه دادة حواس و تجربة مستقیم نفس است، تفسیری متفاوت از اعیان نموده و درصدد تقارب عین و ذهن برمی‌آید. سرانجام امور ذهنی را به امور فیزیکی تحویل نموده و این‌همانی ذهن و مغز را می‌پذیرد. شهید مطهری در مقابل با جانبداری از تجرد نفس با قرائت صدرالمتألهین، وحدت سِعی نفس را که شامل نفس و بدن توأمان است پذیرفته و هرگونه تقریری از ادراک و حافظه را مبنی بر فیزیکالیسم رد می‌نماید. در دیدگاه وی بدن و ابزارهای آن معد ادراکاتی‌اند که توسط نفس انجام می‌گیرد. در نتیجه، با اتخاذ مبانی فلسفة اسلامی که اولاً توسط ملاصدرا بیان شده و در آثار مطهری بازنمود یافته‌اند، می‌توان مبانی فیزیکالیستی راسل را در این باب نقد نمود.

در این تحقیق نخست اصل کرامت انسان و چیستی و مبانی آن تبیین و سپس عوامل و زمینه‌‌سازهای آسیب‌پذیری کرامت انسان و سقوط او از آن مقام رفیع انسانی و جایگاه ویژه‌ در نظام آفرینش و نیز عوامل عجز و ناتوانی او از به فعلیت رساندن آن استعدادهای بالقوه، از دیدگاه قرآن و نهج‌البلاغه بررسی شده‌است. برخی از این عوامل و زمینه‌سازها، به ساختار وجود انسان برمی‌گردد و برخی دیگر، متأثر از عوامل و زمینه‌سازهای بیرونی است. زمینه‌سازها و عواملی که به ساختار وجود انسان برمی‌گردد، برخی جنبه معرفتی و شناختی دارد و باور و شناخت نادرست انسان از خود، دنیایی که در آن زندگی می کند، خدای خود، هدف زندگی و دین حق و نوع تعامل بین عقل و دین در آسیب‌پذیری کرامت انسانی تأثیرگذار است، برخی به نوع مدیریت او بر غرایز و تأمین خواسته‌های نفسانی برمی‌گردد و نتیجه عدم تعدیل و مدیریت صحیح بر آن نیازهاست و برخی دیگر، جنبه رفتاری دارد. زمینه‌سازهای رفتاری آسیب‌پذیری کرامت انسان نیز به رفتار و تعامل نادرست انسان با خود، خدای خود، دنیا و آخرت و نحوه به-کارگیری ابزار هدایت عقل برمی‌گردد.عوامل و زمینه‌سازهای بیرونی نیز اموری مانند نقش خانواده، زمینه‌سازهای فرهنگی- اجتماعی، زمینه‌سازهای اقتصادی، هم‌نشینی‌ها، تأثیر نخبگان و گروه‌های مرجع را دربرمی‌گیرد.هم‌چنین در این تحقیق، راه‌های درمان آسیب‌های کرامت انسان از دیدگاه قرآن و نهج‌البلاغه برررسی شده‌است که شامل اصلاح باورها و نگرش‌های انسان نسبت به موضوعات مختلف، اصلاح و تربیت گرایش‌های غریزی و نیز اصلاح رفتار و عمل انسان در ارتباط با موضوعات مختلف است.

با توجه به اهمیت کلام خداوند که در دین مبین اسلام، قرآن به عنوان بارزترین نمونه کلام خداوند نمود داشته ، به دنبال آن هستیم تا ماهیت کلام خداوند را از منظر قاضی عبدالجبار معتزلی و ملاصدرا مورد نقد وبررسی قرار دهیم . مسائلی که در این پژوهش مورد ارزیابی قرار خواهیم داد بحث حقیقت کلام خداوند (محور اصلی پژوهش ) و در ذیل آن تعیین و اثبات زیادت یا عینیت کلام خداوند، حدوث و قدم کلام خداوند و همچنین بررسی این مسئله که قرآن کلام خداست یا تجربه شخصی پیامبر (ص) ، می باشد . با توجه به تقسیماتی که ملاصدرا در بحث کلام خداوند ایجاد کرده است (اعلی –وسطی – ادنی ) توانسته - برعکس قاضی عبدالجبار که فقط به جنبه لفظی کلام خداوند اشاره کرده است – تحلیلی درست و به واقع از کلام خداوند ارائه دهد وبرمبنای تقسیم فوق و در پی آن، تقسیم کلام خداوند به "کلام " و" کتاب " علاوه بر جنبه لفظی کلام خداوند، جنبه فعلی آن را نیز اثبات نماید و حقیقت کلام خداوند را صرفا ً‌ به ایجاد اصوات و حروف قرار ندهد.(مثل قاضی عبدالجبار ) بلکه آنرا شامل انشاء وخلق کلمات در کسوت موجودات مجرد و مادی نیز بداند پس براساس مطالب مذکور و درحل مسئله اول می توان گفت که کلام لفظی خدا زائد بر ذاتش و کلام فعلی او عین ذاتش است. وبرهمین مبنا می توان مسئله دوم را حل وفصل نمود و قائل شد که کلام لفظی خدا، حادث و کلام فعلی او قدیم می باشد. و در آخر باید گفت اینکه قرآن کلام خداست نه تجربه شخصی پیامبر، هرچند که ظاهراً در کلام قاضی عبدالجبار و ملاصدرا، مشهود نیست اما از ساختار کلی اندیشه های ایشان می توان این مسئله را به نحو سیستماتیک استنباط کرد.

در این پایان نامه با بررسی اصول روش‌شناختی اندیشه فلسفی صدرا، چهار اصل روش‌شناختی زیر استقصا شده و پس از بررسی آراء منتقدین هر یک از اصول، اصول مربوطه در مسئله علم الهی مورد تحقیق و بررسی قرار گرفته است.روش میان‌رشته‌ای صدرا و تلفیقی از سه منبع معرفتی عرفان، قرآن و برهان؛ استفاده صدرا از سه منبع معرفتی فوق در مقام گرداوری و داوری؛استفاده روشمند و کثرت گرایانه از آراء اندیشمندان سلف؛روش تعلیمی و تشکیکی ملاصدرا بر اساس مبنای قوم و اصالت وجود.