آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

تحقیق حاضر به بررسی جایگاه عقل در اندیشۀ ملامحمّد امین استرآبادی از سرآمدان مکتب اخباری گری می پردازد. در این راستا ابتدا به دیدگاه استرآبادی در باب چیستی عقل و نیز میزان و محدودۀ اعتبار ادراکات آن می پردازیم، سپس نقش عقل را در ادراک اصول اعتقادات از نظر استرآبادی مورد کنکاش قرار داده و در نهایت، کاربرد عقل را در استنباط از نصوص شریعت مورد بحث و بررسی قرار می دهیم. سپس به این نتیجه می رسیم که تعریف استرآبادی از عقل با تعریف رایج تفاوتی ندارد و او نیز عقل را همان قوّۀ تمییز و تشخیص و ابزار تفکّر و استدلال می داند و بر خلاف دیدگاه غالب در مورد مکتب اخباری گری، وی به طور مطلق حجّیت عقل و ادراکات آن را انکار نمی کند؛ بلکه آن را تنها در امور مربوط به شریعت و اموری که از دسترس حواس انسان خارج است ناتوان و نامعتبر توصیف می کند. در حوزۀ اصول اعتقادات نیز او این معارف را در درجۀ اوّل، فطری و درونی می داند و قائل به دیدگاهی متفاوت با دیگران در مورد کاربرد عقل در این حوزه است. در ارتباط با برداشت از نصوص شریعت نیز دیدگاه او در این زمینه تفاوت چندانی با دیدگاه سایر اخباریان ندارد. وی ظاهر آیات قرآن و روایات ائمّه را حجّت نمی داند و در برداشت از روایات ائمّه نیز غالباً پایبند به نص است و تا آن جا که می تواند از معنای ظاهری خارج نمی شود.

محمدامین استرآبادی یکی از علمای مشهور امامیه در قرن یازدهم هجری است. محمدامین تعالیم خود را در کتابی با عنوان الفوائد المدنیه تدوین کرده که در میان آثار او، اثری شاخص است. او مبانی و اندیشه‌های قرآنی و تفسیری خاصی دارد که این مقاله آن‌ها را با روش توصیفی ـ تحلیلی، مورد شناسایی و نقد و بررسی قرار داد و به نتایج زیر رسید: استرآبادی تمسک به روایات معصومانM را تنها راه رسیدن به صلاح می‌داند. او مخاطب اصلی قرآن را معصومانM دانسته و هر گونه تفسیری را از غیر آنان، تفسیر به رأی می‌شمارد و حجیت ظواهر قرآن در احکام نظری را منکر است. وی همچنین معتقد است که اجماع و عقل، شایستۀ احتجاج و استناد نیستند و قرآن را جامع همۀ علوم دانسته و تحریف قرآن را نیز محتمل می‌شمارد. بر این عقاید، نقدهای جدی وارد است که عبارت‌اند از: راه رسیدن به فلاح و رستگاری، تمسک به قرآن و عترت (ثقلین) در کنار یکدیگر است. اختصاص فهم و درک قرآن به امامان هم با معجزه بودن و تحدی قرآن منافات دارد. گرچه درک عمیق و دقیق قرآن، اختصاص به ائمه دارد، ولی دلیلی بر امتناع مطلق فهم آن توسط غیر معصوم نیست. ظهور نداشتنِ ظواهر قرآن، در تضاد با آیات دعوت‌کننده به تدبر و تعقل است. تفسیر قرآن بر اساس ضوابط و شرایط، امری ممکن و ضروری است و تفسیر به رأی محسوب نمی‌شود. جامعیت قرآن به معنای جامعیت تامّ نیست؛ بلکه جامعیت در دین و هدایت است. قرآن به دلیل آیۀ حفظ و عدم سرایت باطل به آن، هرگز تحریف لفظی نشده است.

سخت‌گیری‌های حلقه فکری محقق اردبیلی در پذیرش روایات منجبر به آشکارشدن نقاط ضعف این الگوی اعتبارسنجی روایات شد و در نتیجه انتقاداتی نسبت به الگوی پذیرش روایات در مکتب حله شکل گرفت و این امر زمینه را برای بحران علمی و ارائه الگوهای جدید فکری در مواجهه با سنت فراهم کرد. در این میان برخی همچون ملاعبدالله شوشتری و میرزامحمد استرآبادی بازگشت به سیره متقدمان را پیشنهاد دادند، البته اولی رویکرد متکلمان متقدم (شیخ مفید و سیدمرتضی) را پذیرفت و دیگری رویکرد محدثان متقدم (کلینی و صدوق) را. طیفی دیگر نیز که در رأس آن‌ها شیخ بهایی و میرداماد حضور داشتند، با تعلق خاطر به مکتب حله، به جای تغییر در مبانی بنیادین خود، سعی کردند تا در درون مکتب حلّه اصلاحاتی را ایجاد کند و توسعه‌ای را در پذیرش روایات قائل شوند. در اواسط سده یازدهم نیز گروهی از مجتهدان از جمله محمدبن‌حسن بن زین‌الدین، فاضل تونی و محقق سبزواری بعد از نگارش «الفوائد المدنیه»، متأثر از این اثر، اجتهادی اخبارگرا را پیشه کردند. اما از میان تمامی این الگوهای ارائه شده در مواجهه با سنت، الگوی میرزامحمد استرآبادی توسط شاگردش محمدامین استرآبادی در قالب «الفوائد المدنیه» تئوریزه شد و توانست در میان جامعه علمی امامیه مقبولیتی عام پیدا کند و اخباری‌گری به مدت دو قرن بر حیات فکری امامیه مسلط شود.

الحاشية على اصول الكافى، حاوى حواشى ملاّ محمد امين استرآبادى (متوفى 1036ق)، به زبان عربى، بر كتاب شريف اصول كافى كلينى(ره) است. نويسنده، علاوه بر حاشيه مزبور، شرحى نيز بر اصول كافى دارد كه از آن با نام «تعليقات» ياد شده است. حاشيه استرآبادى با خطبه شيخ كلينى آغاز و به «باب الدعابة و الضحك» از كتاب العشرة خاتمه يافته است. در هر قسمت، پس از لفظ«قوله»، بخشى از عبارت كافى ذكر شده و در مورد آن توضيح داده شده است. از مطلبى كه در پايان كتاب، به‌عنوان شرح جمله «عن واضحة» نقل شده، استفاده مى‌شود كه اين حاشيه، تا نيمى از كتاب ايمان و كفرِ اصول كافى است، زيرا اين جمله، در حديث شماره 5 و 21 باب الذنوب كتاب ايمان و كفر آمده است. مولى محمد امين استرآبادى، از علماى بزرگ اخبارى است كه افكارش همواره مورد بحث بوده و برخى او را تأييد و برخى نقد كرده‌اند. غالب علما به طريقه او راضى نبوده‌اند؛ چرا كه او سبب تقسيم شيعه به دو دسته اخبارى و اصولى بوده است و اولين كسى است كه باب طعن بر مجتهدين را باز نموده است. وى به صحت جميع احاديث كتب اربعه و اصولاً صحّت غالب احاديث امامى قائل است. او معتقد است كه منابع كتب اربعه، اصولى است كه اصحاب ائمه(ع) آنها را مدون ساخته و به مضامين آنها عمل مى‌كردند. وى هم‌چنين تقيسم حديث را به اقسام چهارگانه صحيح، حسن، موثق و ضعيف باطل دانسته و با تكيه بر اينكه اين روش، نزد متقدمان اماميه معمول نبوده، آن را به شدت رد كرده است. كتاب، با مقدمه تحقيقى ارزش‌مندى به قلم على فاضلى آغاز شده است. در ابتداى آن مطالب بزرگانى چون صاحب مدارك، مجلسى اول، فاضل تونى و بسيارى ديگر در حق نويسنده آمده است، سپس مشايخ، شاگردان و راويان از او، از منابعى همچون رياض العلماء، اعيان الشيعة، طبقات أعلام الشيعة و امل الآمل ذكر شده است. تأليفات اين شخصيت به همراه توضيحات و گاه نسخ موجود از آنها و حواشى و رديه‌هايى كه بر آثار استرآبادى نوشته شده و نيز استرآبادى و تأثيرات فكرى او، خانواده و فرزندانش، محل وفات و دفن او، از ديگر مطالب اين تحقيق است. بخش ديگرى از اين مقدمه تحقيقى، به «جامع الحواشى» مولى خليل بن غازى قزوينى و مشايخ و تلاميذ و ديدگاه‌هاى او اختصاص دارد. دليل ذكر اين بخش به آن جهت است كه مولى خليل قزوينى، حاشيه استرآبادى را در سال 1057ق، از حاشيه نسخه مؤلف گردآورى كرده است. آخرين بخش مقدمه، ذكر نسخه‌هاى مورد استفاده كتاب است. متن اثر، مشتمل بر تعليقاتى است كه گاه در حدّ توضيح كوتاه لفظى و عبارتى و گاه نيز نسبتاً مفصّل است. چهار نسخه از كتاب، موجود است كه محقق، بيشتر بر دو نسخه كتاب‌خانه آیت‌الله مرعشى نجفى اعتماد كرده است. اختلاف نسخ و برخى توضيحات در پاورقى كتاب آمده است.

از مسائل مهم در دین پژوهی و فلسفۀ دین، جایگاه و منزلت عقل در فهم دین است. سؤالات مختلفی در این زمینه مطرح می شود که عقل چه نقش و منزلتی در فهم دین و تحقق معرفت دینی دارد؟ آیا نقش و کارکرد آن تنها از سنخ ابزار فهم دین از سایر منابع است یا اینکه در کنار سایر منابع معرفتی دین، از جایگاه منبعیت نیز برخوردار است؟ در اندیشۀ غربی به ویژه مسیحیت، پاسخ های مختلفی در این باب داده شده است که با توجه به عنوان مقاله، از طرح آنها صرف نظر می کنیم. در اندیشۀ اسلامی چند دیدگاه مختلف مطرح است که از جملۀ آنها می توان به تفکر ظاهرگرایی، عقل گرایی اعتزالی و عقل متعالی (تفکر شیعی) اشاره کرد. ظاهرگرایان؛ اعم از اهل حدیث از اهل تسنن و اخباریون از شیعه بر ظواهر دینی جمود دارند و مخالف هر گونه تدبر عقلی در دین هستند. عقل گرایان اعتزالی (اعم از معتزلۀ قدیم و جدید) معتقدند که عقل در فهم و درک تمامی معارف دینی تواناست. عقل گرایی اعتدالی (عقل شیعی یا عقل متعالی) به هماهنگی بین عقل و شریعت و عقل و نقل تأکید دارد و برای عقل در ساحات مختلف دین، هم نقش ابزاری قائل است و هم نقش و کارکرد منبعی. در مقالۀ حاضر می کوشیم به منزلت عقل (ابزاریت و منبعیت آن) در هر یک از ساحات مختلف دین (عقاید، احکام، اخلاق و ...) بپردازیم.

تاسیس و استقرار دولت صفوی در ایران به عنوان نخستین حکومت مستقل شیعی مقتدر در تاریخ اسلام، موجب گشت بحث تایید این دولت و همکاری یا عدم همراهی با آن بدل به یکی از مباحث مهم جدید در حوزه تفکر و اندیشه سیاسی و حتی نظرات فقهی علمای بزرگ این دوران شود. از آنجا که تقریبا از بدو پیدایی این دولت- بویژه از عصر شاه طهماسب – تا اواخر سلطنت شاه عباس اول، تولیت امور شرعی و بالاترین مقام دینی و قضایی در اختیار مجتهدان صاحب نام بود، در این موضوع بحث انگیز جدید میان مجتهدان اختلاف نظر پدید آمده تا آنجا که فراتر از عمل، در آثار مکتوب آنان نیز نمود پیدا کرد.ظهور جریان اخباری گری در شیعه و قدرت یافتن آن موجب شد که از میانه عهد صفویه تا پایان آن دولت و مدت ها پس از آن، اخباری گری بر محافل و مراکز علمی و دینی ایران و عراق چیره شود و بسیاری از علما به آن مشرب گرایش یابند. اگر این تلقی برخی از محققان که یکی از علل اساسی پیدایی جریان اخباری گری در این عصر، واکنش گروهی از علمای به استفاده ابزاری مجتهدان از اجتهاد خویش در تحکیم پایه های حکومت صفوی بوده، صحیح باشد، باید انتظار داشت که اخباریان، مخالف همکاری با آن دولت بوده باشند، حال آن که بررسی آرا و عملکرد برجستگان اخباری، جز یک مورد استثنایی، نشان می دهد که آنان به رغم مخالفت سخت وجدی با مجتهدان بویژه مجتهدان حامی دولت صفوی، پس از آن که موفق شدند پیروان مکتب اجتهاد و اصولیان را به حاشیه برانند، خود به تایید دولت برخاستند و مقامات و مناصبی را که پیش از آن در اختیار مجتهدان بود، بر عهده گرفتند.در این مقاله ابتدا به اختصار دیدگاه علمای سلف درباره "همکاری با دولت" مرور شده، سپس چون در نیمی از دوران صفویه، مجتهدان اصولی و در نیمی دیگر اخباریان نهاد دین و روحانیت را نمایندگی می کردند، نظرات و عملکرد برجستگان هر دو مکتب بررسی می شود.

میزان اثرگذاری عالمان دین از بررسی دیدگاه‌های آنان امکان‌پذیر است. محمدامین استرآبادی، که به‌عنوان مؤسس یا مروج مکتب اخباری شناخته می‌شود، از این مقوله جدا نیست. بررسی آثار و اندیشه‌های مکتب اخباری، به‌خصوص بنیانگذار آن، از دیرباز مورد توجه جدی پژوهشگران بوده است. با اینکه اغلب کتب باقی‌مانده از استرآبادی از نظر حجم به حوزه‌های فلسفه و کلام مربوط می‌شود، نه بررسی کامل موضوعات فلسفی و کلامی و نه ایجاد یک روش منسجم اعتقادی، هیچ‌یک، جزو اولویت‌های او نیستند. اگرچه شاید در نگاه اول او هیچ علاقه‌ای برای ارائه دیدگاه‌های کلامی نداشته باشد، با بررسی مسئله علم الهی از دیدگاه او متوجه خواهیم شد که تعمیق و بررسی همه جوانب این موضوع مهم مورد اهتمام این عالم اخباری نیز بوده است. در این موضوع، استرآبادی در چهار اثر مهمش: المباحث الثلاثه، الفوائد الاعتقادیه، الفوائد المکیه و دانشنامه شاهی، علاوه بر بحث پیرامون کیفیت علم الهی و اشاره به دیدگاه‌های اندیشوران مسلمان، به مباحث دیگری همچون امکان علم الهی، ذاتی یا فعلی بودن علم الهی، کیفیت علم الهی و تأخیر یا عدم تأخیر آن می‌پردازد.

مسئله «رابطه عقل و دین»، یکی از مباحث مهم جهان اسلام و مسیحیت به شمار می‌آید که همواره معرکه آراء متفکرین بوده و به شکل‌های گوناگون، در حوزه‌های متفاوت فکری با عنوان‌هایی همچون «رابطه عقل و وحی»، «رابطه عقل و ایمان» و «رابطه عقل و دین» مطرح گردیده است. در میان اندیشمندان مسیحی، «سورن کی‌یرکگور»، ایمان‌گرایی و مخالفت با عقل را به شیوه افراطی، پایه ریزی نمود، در میان اندیشمندان شیعی نیز «ملا محمد امین استرابادی»، نحله اخباری‌گری را تاسیس کرد. بنیان فکری هر دو مکتب، بر مخالفت با عقل و کوتاه نمودن دست آن از دخالت در دین، طرح‌ریزی گردیده است. به نظر کی‌یرکگور؛ اساس دین، شورمندی است و شورمندی دینی با عقل و تحقیقات آفاقی در تضاد است، اما استرابادی شان عقل را پایین‌تر از دین و دخالت در احکام آن می‌داند. کی‌یرکگور قائل به عقل ستیزی گزاره‌های دینی است، همچنین می‌گوید: تکیه بر عقل و عقلانی کردن آموزه‌های دینی، باعث زوال دین می‌گردد. استرابادی می‌گوید: دخالت دادن عقل، تکیه بر قیاس و به طور کلی، وارد شدن اصطلاحات اصولی، باعث تحریف دین گردید. استرابادی و کی‌یرکگور با دخالت دادن عقل در دین مخالفت کردند با این تفاوت که کی‌یرکگور در باب اثبات، تبیین و دفاع از گزاره‌های دینی، عقل‌ستیز است ولی استرابادی، داده‌های عقل در امور ضروری و بدیهی دین را می‌پذیرد و در سایر گزاره‌های دین، قائل به خردگریزی آن‌ها است.