جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

بحث عقل و ارزش مدرکات آن یکی از مسائلی است که در طول تاریخ اسلام علماء و دانشمندان به آن پرداخته اند و گروهی آن را انکار و برخی آن را اثبات نموده اند. در طول تاریخ اسلام در برخورد با عقلدو گروه وجود داشته است: 1- عقل گرایان ؛ 2- نص گرایان یا اخباریون ؛ عقل گرایی نظام یا مکتب فکری است که در برابر معارف وحیانی بر نقش قوه عقل نیز در کسب معرفت تأکید دارد و علاوه بر ارج و حرمتی که برای عقل قائل است ، آن را ابزار و وسیله ای برای کسب شناخت و معرفت می داند و در صدد است تا گزاره های کلامی را با استدلال عقلانی تبین نماید .اما نص گرایان یا اخباریون ، مکتب فکری استکه بر نصوص دینی تأ کید ورزیده و اندیشۀ بشری را از دستیابی به توجیه و تبین عقلانی بسیاری از معارف دینی ناتوان می پندارند ، این نظام فکری تنهامرجع دستیابی به معارف دینی راظواهر کتاب ، نصوص و سنت می داند . این نحلۀ فکری در قرن یازدهم هجری توسط ملا محمد امین إسترآبادی بازسازی و رشد ونمو نمود . ایشان با تدوین کتاب فوائد المدنیه حملۀ کوبندۀ خود را به مجتهدین و اصولیون آغاز نمود . إسترآبادی برای عقل و مدرکات عقلی به خاطر وجود خطا در آن ارزش و اعتباری قائل نمی باشد وتنها مدرک ومنبع دین را کلمات ائمۀ اطهار علیهم السلام معرفی می کند .

تحقیق حاضر به بررسی جایگاه عقل در اندیشۀ ملامحمّد امین استرآبادی از سرآمدان مکتب اخباری گری می پردازد. در این راستا ابتدا به دیدگاه استرآبادی در باب چیستی عقل و نیز میزان و محدودۀ اعتبار ادراکات آن می پردازیم، سپس نقش عقل را در ادراک اصول اعتقادات از نظر استرآبادی مورد کنکاش قرار داده و در نهایت، کاربرد عقل را در استنباط از نصوص شریعت مورد بحث و بررسی قرار می دهیم. سپس به این نتیجه می رسیم که تعریف استرآبادی از عقل با تعریف رایج تفاوتی ندارد و او نیز عقل را همان قوّۀ تمییز و تشخیص و ابزار تفکّر و استدلال می داند و بر خلاف دیدگاه غالب در مورد مکتب اخباری گری، وی به طور مطلق حجّیت عقل و ادراکات آن را انکار نمی کند؛ بلکه آن را تنها در امور مربوط به شریعت و اموری که از دسترس حواس انسان خارج است ناتوان و نامعتبر توصیف می کند. در حوزۀ اصول اعتقادات نیز او این معارف را در درجۀ اوّل، فطری و درونی می داند و قائل به دیدگاهی متفاوت با دیگران در مورد کاربرد عقل در این حوزه است. در ارتباط با برداشت از نصوص شریعت نیز دیدگاه او در این زمینه تفاوت چندانی با دیدگاه سایر اخباریان ندارد. وی ظاهر آیات قرآن و روایات ائمّه را حجّت نمی داند و در برداشت از روایات ائمّه نیز غالباً پایبند به نص است و تا آن جا که می تواند از معنای ظاهری خارج نمی شود.

در این مقاله، کاربردهای گوناگون اصطلاح «اخباری» در گذر زمان بررسی شده است. مفهوم آغازین اصطلاح «اخباری» تا سده ششم، قصه پرداز یا تاریخ نویس بود. پس از سده ششم، «اخباری» علاوه بر مفهوم پیشین، در مفهومی نزدیک به حدیث گرایی به کار رفت. این اصطلاح از سده یازدهم به پیرو مکتب استرآبادی اطلاق گردید و از همان زمان با نوعی ابهام رو به رو بود. در ادامه مقاله، پس از بررسی این ابهام به پیامدهای آن در تطبیق مصادیق اخباریان اشاره شده است.