آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

دو شرح ابن‌میثم بحرانی و ابن‌ابی‌الحدید بر نهج‌البلاغه از جمله برجسته‌ترین شرح‌های نهج‌البلاغه هستند. با توجه به وجود ارتباط میان خطبه‌های نهج‌البلاغه با قرآن کریم در لفظ و محتوا، دو شارح مذکور جهت شرح نهج‌البلاغه از آیات قرآن استفاده کرده‌اند. این پژوهش با هدف یافتن نقاط اشتراک و اختلاف دو شارح در استناد به قرآن کریم با روش توصیفی-تحلیلی انجام شد. دیدگاه‌ها و استنادات قرآنی ابن‌میثم بحرانی و ابن‌ابی‌الحدید در 55 خطبه از نهج‌البلاغه با موضوعات اعتقادی، سیاسی و اخلاقی مورد بررسی قرار گرفت، سپس این دیدگاه‌ها در دو بخش «اشتراکات» و «اختلافات» به صورت تطبیقی دسته‌بندی و تحلیل شد. همچنین ارتباط یا عدم ارتباط استناد قرآنی صورت گرفته توسط دو شارح نیز مورد نقد و بررسی قرار گرفت و نقاط پنهان از نظر ایشان در استناد به قرآن بیان شد. از جمله نتایج این پژوهش توفیق بیشتر ابن‌میثم بحرانی در استناد فراوان‌تر و صحیح‌تر به آیات قرآن، خروج متعدد ابن‌ابی‌الحدید از سیر موضوع خطبه‌ها و دخالت دادن عقاید مذهبی خاص معتزله در تبیین معنای عبارات نهج‌البلاغه، کاستی و کوتاهی هر دو شارح در استناد به قرآن کریم در اغلب خطبه‌های سیاسی و استنادات غیرمرتبط با موضوع خطبه در برخی از خطبه‌های اعتقادی و اخلاقی است.

کتاب «مقدمة شرح نهج البلاغة» نوشته میثم بحرانی، مقدمه‌اى مفصل كه از سه مبحث كلى تشكيل شده كه در متن عربى از آن‌ها به قواعد ثلاث تعبير شده است اثری از ابن میثم بحرانی می باشد. محتوای این کتاب پیرامون مباحث ادبی نگاشته، موضوعاتی نظیر دلالت الفاظ، اقسام لفظ، مباحث اشتقاق الفاظ، ترادف و توکید، مشترک لفظی، بلاغت و فصاحت، محاسن کلام، حقیقت و مجاز، تشبیه، استعاره، حقیقت نظم، اقسام نظم، حقیقت خطابه، مبادی و اقسام خطابه، امور مختلف در زیبایی خطابه را توضیح داده است. در ادامه بحثی جالب پیرامون شخصیت و فضائل انسانی امام امیرالمؤمنین علیه السلام وجود دارد . او در این بحث که طی چند فصل ذکر شده، از ابعاد مختلف به بررسی شخصیت امام علیه السلام می پردازد: فضیلت های بیرونی امام علیه السلام فضیلتهای نفسانی امام علیه السلام در ابعاد نظری و عملی ، کرامات امیرالمؤمنین.

شرح على المائة کلمة لاميرالمؤمنين على بن ابى طالب ‏(عليه السلام): ابن ميثم صد کلمه از کلمات قصار اميرالمؤمنين(ع) را برگزيد و به شرح آنها پرداخت. در اين شرح به نکات ادبى، فلسفى، دينى، اخلاقى و اجتماعى اشاره شد. بيشتر مطالبى که وى از کتاب شفاى ابوعلى سينا و شرح الاشارات خواجه نصيرالدين محمد طوسى نقل کرده، به صورت تلخيص آورده است. او در مقدمه بحث‏هاى علمى پر محتوايى کرده است. وی در مقدمه می‌گوید اين کلمات را به دلیل ممتاز و برتربودن آنها از ديگر کلمات حکمت‌آميز آن حضرت انتخاب نکردم، بلکه علت انتخاب آنها اين بوده که افزون بر فصاحت، از اختصار برخوردار هستند. ابن ميثم اين شرح را براى وزير شهاب‌الدين مسعود بن گرشاسف نوشت. اين کتاب در سه قسم است : الف) مبادى و مقدمات که در پنج فصل مى‏ آيد. ب) مقاصد که همان شرح الکلمات المائة باشد و در سه فصل است: 1. آنچه متعلق به عقل و جهل است در 22 کلمه. 2. آنچه متعلق به اخلاق و آداب است در 32 کلمه. 3. آنچه متعلق به مواعظ و حکم مى‏باشد در 46 کلمه. ج. داراى فصولى است که همه در لواحق و متممات است. ابن ميثم اين اثر را «منهاج العارفين في شرح کلمات اميرالمؤمنين» ناميد. نسخه خطى که تحرير آن به سال 855 ق به اتمام رسيد، به شماره اموالى 7734، به زبان عربی و در 86 ورق در کتابخانه مرکزى آستان قدس رضوى وجود دارد. آغاز نسخه: بسمله، اللهم یا ذا الجلال و الاکرام؛ و انجام آن: ما انطمش عن عینک اثره ... و حسبنا الله و نعم الوکیل. ‌ نسخه‏ ى ديگرى از آن در کتاب‏هاى اهدايى سيدمحمد مشکوة و کتابخانه کاشف الغطاء موجود است. اين کتاب با تصحيح و تعليق مير جلال‌الدين حسينى ارموى محدث در قم از سوی جامعه مدرسين حوزه علميه در سال 1342ش و در 332 صفحه چاپ شد. علاوه بر اين چاپ، اين شرح بارها به وسيله مصحح مذکور تجديد چاپ گرديد. يک بار در سال 1390ق/ 1347ش، بار دیگر در سال 1361ش به ضميمه دو اثر ديگر و در نهایت درسال1377 ش. اساس نسخه تصحيحى سيدجلال الدين ارموى، به وسيله حسن بن محمد بن على بن مشرّف العيثانى استنساخ شد و تاريخ کتابت آن سال 770ق است. ترجمه فارسى اين اثر با عنوان «شرح صد کلمه اميرالمؤمنين على بن ابى طالب‏ عليه السلام» توسط عبدالعلى صاحبى در مشهد و به وسيله بنياد پژوهشهاى اسلامى آستان قدس رضوى در سال 1370ش و در 387صفحه به چاپ رسيد.

کتاب «النجاة فی القیامة فی تحقیق أمر الإمامة» رساله‌ ای موجز درباره مهم‌ ترین مسائل متعلق به امامت است که نویسنده با اسلوبی خاص بدان پرداخته است. وی ابتدا به ذکر آرای مختلف در مبحث امامت اشاره کرده و سپس در میان آن، نظر صحیح را انتخاب می‌ کند. ابن میثم سپس به آرای مخالف بازگشته و با استدلال، نظریه غیر صحیح را رد کرده و در پایان، به بیان نظریه صحیح با ذکر استدلال می‌ پردازد. مؤلف نظرات خویش را با بیان منطقی و به دور از دعواهای اعتقادی مطرح کرده و تلاش نموده با اقتصار از حق دفاع کند. برخی این اثر بحرانی را در ادامه منهج کلامی شیخ مفید، سید مرتضی و شیخ طوسی دانسته‌ اند.

حقیقت نفس یکی از مسائل بحث انگیز در حوزۀ فلسفه است، از آنجا که در علوم عقلی و روانشناختی، حل بسیاری از مسائل به شیوۀ تبیین این موضوع بستگی دارد، بنابراین نفس و ماهیت آن همواره مورد توجه فلاسفه بوده است. تحقیق حاضر این مسأله را تحت عنوان « نفس از دیدگاه خواجه نصیر و ابن میثم» به صورت مطالعۀ تطبیقی بررسی کرده است. عمده دیدگاه خواجه در باب علم النفس متمایل به ابن سیناست. از این رو نفس را « روحانیة الحدوث و البقاء» می داند. این نگاه که قائل به دوگانگی دربارۀ نفس و بدن است، مشکل اصلی اش توجیه رابطۀ نفس و بدن است. دیدگاه ابن میثم که به گواهی تاریخ، فلسفه و حکمت را نزد خواجه تلمذ کرده است، شاید بیشتر از خواجه، تحت تأثیر آرای ابن سینا است و در بسیاری از موارد با کمی تغییر در عبارات، همان نظرات ابن سینا را مطرح کرده است. نتیجه ای که از بررسی دو دیدگاه حاصل شده، این است که خواجه نفس را مفهوم واحدی می داند که بسیط است و درعین حال می‌تواند صور بسیاری را هم‌زمان حفظ کند و اضداد رابپذیرد. و اینکه خواجه قایل به این است که نفس بدون وساطت ابزاری چون حواس به ذات خود و اندام‌های خود آگاه است و می‌داند که این آگاهی‌ها را دارد.

موضوع این رساله تبیین فلسفی توحید در نهج البلاغه، تحلیل و نقد دیدگاه ابن ابی الحدید و ابن میثم بحرانی است. اصل توحید، جامع تمام معارف قرآنی و اولین خواسته ی الهی از بشر و تنها راه رسیدن به سعادت است. لکن حقیقت توحید همچنان از اسرار فاش نشده است که سبب شک بسیاری از دانشمندان یا تصور ناصواب از آن شده است و همچنین برای تبیین حقیقت آن باید از قرآن و سنت مدد جست . از این رو این تحقیق به تبیین توحید ناب از منظر نهج البلاغه را هدف قرار داده است و در این راستا دو شرح مهم آن یعنی شرح ابن ابی الحدید و ابن میثم بحرانی را محور تحقیق قرار داده است. بر اساس این تحقیق می توان گفت: توحید ذاتی به معنای واحدیت و بساطت حق تعالی و توحید صفاتی به معنای عینیت صفات الهی با ذات و توحید افعالی به معنای صدور جمیع افعال از حق تعالی- در خلقت ابتدایی و استمرار وجود- و توحید عملی به معنای خالص شدن برای خدا در نهج البلاغه مطرح شده است. اقسام توحید، به معانی فوق، با استدلال عقلی اثبات و در آیات قرآن بدان ها اشاره شده است. در شرح ابن میثم بحرانی اقسام توحید- مطابق معانی فوق- مورد توجه قرار گرفته و توسط شارح محترم بسط و تفصیل داده شده است. در شرح ابن ابی الحدید به معنای توحید ذاتی و افعالی- مطابق معانی فوق- تصریح شده و شارح محترم در بحث توحید افعالی از دیدگاه معتزله تبعیت نکرده است ولی در توحید صفاتی فقط به بیان عدم زیادت صفات الهی از ذات اکتفاء نموده است و عبارت صریحی بر عینیت صفات با ذات مطرح نمی کنند. بحث توحید عملی هم در این شرح مورد توجه جدی قرار نگرفته و در مجلدات مختلف آن بیشتر به مباحث تاریخی پرداخته شده است.

در اقوال متکلمان معتزله و شیعه، درباره ماهیت ،اقسام،مراتب و وظایف ملائکه، تشابهات و تفاوتهایی وجود دارد که بعضی از این نظرات در شروح ابن ابی الحدید و ابن میثم بر نهج البلاغه آمده است .لذا بررسی تطبیقی آراء ایشان، موضوع این پژوهش است.این پژوهش براساس ماهیت و روش،تحقیقی کیفی است و با سه رویکرد تبیینی، تقریب گرایانه و نقادانه، آراءتفسیری ابن ابی الحدید و ابن میثم را دسته بندی، تحلیل و تبیین می نماید.شارحان نهج البلاغه خود، پیرو یکی از مذاهب اسلامی هستند و در اصول دینی و فروع فقهی دیدگاه هایی دارند که دفاع از آنها را ضروری می شمارند. ابن ابی الحدید معتزلی و ابن میثم شیعی نیز از این قاعده مستثنی نیستند .با بررسی آراء شارحان مورد نظر ،پیرامون موضوع ملائکه ،دستاورد این پژوهش، شناخت روش ایشان در شرح نهج البلاغه است.ابن ابی الحدید و ابن میثم در شروح خویش بر نهج البلاغه به موضوعاتی همچون بیان انواع ملائکه،توصیف ایشان از جهت عدم جسمانی بودن،علم،عبادت،عصمت،خواب،ماهیت ابلیس و مقایسه او با فرشتگان و همچنین برتری پیامبران بر فرشتگان پرداخته اند.ابن ابی الحدید بر اساس کلام امام علیه السلام با طرح دیدگاه اصحاب معتزلی خویش به این مباحث می پردازد و در بعضی موارد نظری مخالف معتزله ابراز می دارد. روش او در بیشتر موارد عقل گرایانه و اجتهادی است. ابن میثم نیز با استناد به آیات قرآن و روایات معصومان علیهم السلام ملائکه را دسته بندی و توصیف می نماید اما روش او در تحلیل محتوا،برمبنای تاویل ظاهر به باطن است.

ابن‌ابی‌الحدید و ابن‌هیثم، دو شرح از معروف‌ترین شروح نهج‌البلاغه را در قرن هفتم هجری نوشته‌اند؛ دو نویسنده­ای که فارغ از گرایش مذهبی متفاوت، اهل تسامح و بردباری بوده­اند. در این تحقیق با روش توصیفی ـ تحلیلی، آرا، نظریات و دیدگاه‌های این دو شارح را درباره یکی از مهم‌ترین و حساس­ترین خطبه­ های نهج­البلاغه بررسی و تجزیه و تحلیل می­کنیم. بر اساس یافته ­های این پژوهش، هر دو نویسنده به فکر ایجاد انس و الفت در بین مذاهب مختلف اسلامی بوده­ و از امور تفرقه­انگیز احتراز داشته­اند. نمود عملی این اندیشه و حسِ پاک در دو شرح، متفاوت جلوه ­گر شده است؛ بدین معنا که ابن‌میثم بحرانی برای رسیدن به این هدف، از ذکر بسیاری از اخبار و گزارش­های تاریخی که آن‌ها را باعث درگیری و تفرقه بین مسلمانان می­داند، صرف‌نظر می‌کند و مطالبش با لحنی مسالمت­آمیز است؛ ولی ابن‌ابی‌الحدید به نسبت اخبار تاریخی بیش‌تری را در شرحش آورده و البته در بررسی و تحلیل گزارش‌های تاریخی، احساسات مذهبی هم شیعیان و هم اهل‌سنت را رعایت کرده است. وی آن‌چه را که باعث مذمت خلفا در کلام امام شده، بیش‌تر ذکر کرده، ولی درصدد توجیه و تأویل اقدامات خلفا برآمده است.