آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

موضوع این اثر امامت ائمه دوازدهگانه شیعه است.

علم کلام از آغاز پیدایش، به لحاظ روش‌شناختی، مراحل و اطوار مختلفی را پشت سر گذاشته است؛ رویکرد نقلی و اخبارگرایی، روش جدلی، عقلی، تأویل‌گروی و رویکرد کلام فلسفی از مهم‌ترین رویکردها در سیر تطور کلام شیعی به شمار می‌آیند. در این نوشتار با روش توصیفی‌تحلیلی، ضمن معرفی اجمالی جریان کلام فلسفی و مؤلفه‌های آن، روش کلامی ابن‌میثم بحرانی، بیان و با ارائۀ شواهد متعددی از آثار و آرای او ثابت شده روش کلامی او عقلی - فلسفی است. او به سبک و سیاق مرسوم آثار فلسفی به امور عامه و طبیعیات را در اثر کلامی خود قواعدالمرام فی علم الکلام، طرح و همان شیوۀ حکما را در نگارش علم کلام در پیش گرفته است. بازکاوی و بیان شاخصه‌های کلام فلسفی در اندیشۀ ابن‌میثم، از این نظر نیز بااهمیت است که با تأکید بر عقلانیت، استدلال‌گروی، آزاداندیشی و تفکر انتقادی می‌تواند یک الگوی روش‌شناختی در حوزۀ کلام امامیه را پیش‌روی پژوهشگران و دین‌پژوهان قرار دهد.

شرح ابن میثم بحرانی بر نهج البلاغه از ویژگی هایی برخوردار است که آن را از سایر شروح ممتاز می سازد. همچون: جامعیت شارح آن در علوم عقلی و نقلی و در اختیار داشتن نسخه سید رضی و تقریر برهانی نهج البلاغه و تحقیقات عرفانی و تقریر علمی حکمت های اخلاقی و استفاده از علوم عصری و داوری بین شرح قطب راوندی و ابن ابی الحدید و موجود بودن نسخه های دستخط مولف. انتقاداتی نیز بر این شرح وارد است که از جمله آنها اعتماد کردن شارح بر علوم عصری مانند نظریه بطلمیوس است.

شهود علم الیقینی و بالاتر شهود حق الیقینی خدای سبحان و جلوات جمیل و مظاهر زیبایش در هستی، زمانی امکان‌پذیر است که سیر و سلوکی متناظر به شهود یادشده تحقق یابد. نهج البلاغه که حامل معارف عمیق و عریق، حقایق بلیغ و أنیق در ساحت سلوک تا شهود است، برخی از آن معارف صائب و صادقش تبیین‌کننده تهمیدات سلوکی برای نیل به مقام شهود است. اگرچه مقامات معنوی و منازل سلوکی نیز در این کتابی که موصوف به «برادر قرآن» و «فراتر از کلام مخلوق و فروتر از کلام خالق» شد در نهایت قوام و غنای علمی و عبارتی بیان شده است، اما پرسش این است که چه تمهیداتی برای سلوک تا شهود لازم است که نهج البلاغه آنها را توصیف و توصیه کرده و ابن میثم به تفسیر آنها اهتمام ورزیده است؟ در نوشتار حاضر تنها به بعضی از تمهیدات بینشی، گرایشی و کنشی مبتنی بر شرح ابن میثم بر نهج البلاغه پرداخته شده است. برون‌داد آن درحقیقت مقولاتی مانند یقظه، اراده، ریاضت، خلوت، صمت و آنگاه مراقبت، محاسبت و معاقبت نفس را برای نیل به مقام عبودیت از رهگذر عبادت است.

از زمان‌ تدوین ‌نهج‌البلاغه توسط سیدرضی‌ تاکنون شرح‌های مختلفی بر آن نوشته شده است. در این میان‌ شاید مهمترین‌ شروح، ترجمه‌ و تفسیر نهج‌البلاغه‌ اثر اساتید ابن میثم بحرانی و علامه‌ جعفری‌ باشد. از آنجا که در این تحقیق بررسی بازتاب معاد درشرح علامه جعفری وابن میثم بحرانی در ‌نهج‌البلاغه می‌باشد، لذا سعی شده با توجه به بررسی ورجوع به آثار این دو بزرگوار به این سوال پاسخ داده شود که چه تفاوتی در نوع نگاه این دو فقیه به مساله معاد به‌عنوان یکی از مهمترین ارکان دین اسلام وجود دارد. مهمترین نتایج به دست آمده در این تحقیق آن است که آنچه علاّمه جعفری را از خطّ مشی فلاسفه و حکمای دیگر در باب اتّحاد روح و بدن در قیامت متمایز می‌سازد، این است که او معاد جسمانی را برگرفته از تکامل و صعود بدن در اثر حرکت جوهری و رسیدن به مقام و مرتبه نفس می‌داند. او نظرهای فلاسفه دیگر مبنی بر عود و نزول نفس و اتّحاد با بدن دنیوی را رد می‌کند، چراکه به حُکم عقل محال است موجودی که فعّال و کمال یافته است، مجدّداً به مرتبه قوّه و انفعال نزول یابد. از بحث‌های او این نتیجه حاصل می‌شود که بدن جسمانی پس از مفارقت و جدایی از نفس، برخلاف نظر دیگران، فانی نمی‌شود و در اثر حرکتی که ناشی از حرکت جوهری است، کمال و فعلیّتی خاص با نفس پیدا می‌کند و این اتّحاد نفس و بدن در آخرت را می‌توان نتیجه اتّحاد یا حدوث جسمانی نفس با بدن دنیوی دانست .از سویی دیگر ابن میثم نیز معتقد است که ماهیت خداوند و ممکنات متفاوت است. محقق بحرانی درد و لذت را از صفاتی می‌داند که باید از خداوند سلب کرد. او برخلاف فلاسفه معتقد است که خداوند عالم به جزئیات است. او قائل است که صفات خداوند عین ذات او هستند و زیادت صفات بر ذات فقط به حسب اعتبار عقلی صحیح است. ابن میثم، اراده‌ی خداوند را به علم خاص او به مصالح، ارجاع می‌دهد. او معتقد است که«انسان دارای اجزای اصلیه‌ای است که از اول تا آخر عمر باقی می‌مانند. ابن میثم در شرح خود بر ‌نهج‌البلاغه از قائلین به معاد جسمانی است؛ هرچند بعد از نقل قول حکما در مورد توأم بودن معاد جسمانی و روحانی هیچ اشکالی بر سخن آنان وارد نمی‌کند. روش به‌کار رفته در این تحقیق توصیفی - تحلیلی است.

روش‌شناسی علم کلام از جمله مباحثی است که با وجود اهمیت بسیار و فواید بسزا، آثار اندکی به کشف زوایای تاریک آن پرداخته است. تبیین روش یک علم در دو مقام «هست» و «باید» صورت می‌گیرد. نوع نخست به اصطیاد روش‌های موجود و تحلیل آنها می‌پردازد و دیگری در راستای نیل به روش بایسته سامان می‌یابد. از سوی دیگر، روش کلامی را در دو قلمرو روش عقلی و نقلی باید جست‌وجو کرد. نوشتار حاضر به قسم دوم از مقام اول معطوف است و طرح دیدگاه حکیم، متکلم و محدث برجسته قرن هفتم، کمال‌الدین میثم بحرانی را مطمح‌نظر قرار داده است. برای این مقصود، دو رکن اصلی کلام نقلی، یعنی روش استناد به حدیث اعتقادی و روش فهم‌ الحدیث در اندیشه بحرانی بیان گردیده و سپس به راهبردهای کلامی این روش‌ها در حوزه‌های مختلف اعتقادی اشاره شده است. روش ابن‌میثم در استناد به اخبار اعتقادی «وثوق مضمونی» است، نه ارزش‌سنجی رجالی، و روش او در استنباط کلامی، فقه‌ الحدیثِ مبتنی بر معیارهای درون‌متنی (اصول ظهوری، بلاغی و...) و برون‌متنی (قطعیات دینی، نصوص هم‌راستا، قواعد عقلی و...) می‌باشد. این روش‌ها تأثیری عمیق در آرای کلامی او بر جای گذاشته است که نمونه‌ها و شواهد آن در سیطره مباحث اعتقادی قابل تأمل و ملاحظه است.

رابطه ذات و صفات الهي، يكي از مهم ترين مباحث كلامي، فلسفي و عرفاني است كه درباره آن، نظريات گوناگوني ارائه شده است. ابن ميثم، متكلم، فيلسوف و عارف شاخص قرن هفتم، در بين نظريات ارائه شده، نظريه عينيت صفات با ذات را پذيرفته است، اما در تبيين فلسفه توصيف خداوند و وجود صفات او، اعتباري بودن اوصاف الهي را مطرح مي كند كه به نظر ميرسد نه تنها با نظريه عينيت، تناقضي ندارد، بلكه تبيين دقيقي از همان نظريه است. ابن ميثم، با الهام از بيان اميرالمؤمنين درباره نفي صفات، توصيف خداوند با اين اوصاف اعتباري را از مراتب آغازين معرفت حق مي شمارد و كمال اخلاص در معرفت را كه غايت سير عارف است، در نفي صفات از خداوند و لحاظ ذات او بدون در نظر گرفتن چيز ديگر، مي داند.