مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

پیامبر خدا(ص) و امامان معصوم(ع) گذشته از رسالت، بیان شریعت که از پرتو جعل الهی بر عهده آنان آمده، جهات دیگری نیز دارند. گفتار، کردار و تقریر معصومان(ع) سنّت را به عنوان یکی از منابع استنباط رقم زده است؛ اما مشکلی که در این میان برای مستنبط احکام رخ می‌دهد آن است که آیا از هر روایتی می‌توان استنباط فقهی صورت داد یا نه؟ در اینجاست که سخن از شئون و جهات مبیّنان شریعت و کشف دقیق قلمرو سنت برای فقیه، موضوعی مهم شمرده می‌شود. مسئله‌ای که پژوهش حاضر بدان پرداخته، عبارت است از روش کشف قلمرو سنت است. به منظور حل این مسئله، پنج روش‌، بررسی و ارزیابی شده است. این روش‌ها عبارت‎اند از: عقلی محض، عقلی نقلی، نقلی فقهی، سیستماتیک و نقلی محض. روش نقلی محض اگر با مصداق‏شناسی شئون، تکمیل و با بهره از روش‎های دیگر پیشرفت داده شود، بی‌تردید بهترین راه است.

یکی از منابع مهم باورهای دینی در ادیان ابراهیمی گواهی است. مسائل معرفت‌شناختی پیرامون باور مبتنی بر گواهی هم در معرفت‌شناسی معاصر هم در بحث خبر واحد و متواتر در اصول فقه شیعه طرح شده است. در این مقاله، با بیان شباهت‌ها و تفاوت‌های اصلی میان‌ شرایط کسب باور موجه از طریق گواهی در الیزابت فریکر از معرفت‌شناسان شاخص معاصر در بحث گواهی و شیخ انصاری از شخصیت‌های شاخص اصولیِ شیعه این مسئله بررسی شده است که آیا می‌توان مباحث این دو سنت فکری را در موضوع یادشده مقایسه کرد؟ به این منظور ابتدا مفاهیم کلیدی از جمله خبر و حجّت از نظر شیخ انصاری با گواهی و توجیه از نظر فریکر مقایسه شده‌اند. سپس، در پرتو این مقایسه، شروط لازم برای کسب باور موجه از طریق گواهی از نظر هر دو متفکر مقایسه شده‌اند. در نهایت، نشان داده شده است که به خاطر تفاوت‌های بنیادین این دو نظریه، برخی شباهت‌های ظاهری در واقع تفاوت هستند؛ با این حال، هرچند امکان مقایسه منتفی نیست، این مقایسه باید با نهایت دقت صورت گیرد.

فخر رازی در اوایل حیات علمی خود سخت از نقش عقل در حوزه دین دفاع می‌کرد اما در دوران متأخر، بُرد عقل در حوزه الهیات را محدود دانسته و نقل و شهود را کارآمدترین ابزار می­ داند. او برهان، قرآن و عرفان و به‌تعبیری دینداری و خردورزی را با هم قابل جمع می‌بیند و به جایگاه برتر نقل و شهود اذعان می­ کند، فهم دین را به‌وسیله عقل لازم و یکی از مهم‌ترین کارکردهای عقل را فهم باورهای دینی و رفع تعارض و تناقض از مدعیات دینی می­ داند. تمام تعریف و تمجیدی که رازی از جایگاه خِرَد و خردورزی به‌عمل می­ آورد، به همین کارکرد عقل برمی‌گردد. در این پژوهش با روش توصیفی‌ـ‌تحلیلی و انتقادی به ترسیم هندسه معرفت دینی رازی پرداخته و دیدگاه وی در باب جایگاه هر یک از اضلاع این شکل هندسی و چگونگی ترتّب آنها بر یکدیگر مورد بررسی قرار گرفته و به این نتیجه می‌رسد که هندسه معرفت دینی وی مثلثی است که اضلاع آن را قرآن، عرفان و برهان تشکیل می‌دهد. عقل نقش مقدماتی و مبنایی برای حصول معرفت متعالی قرآنی و عرفانی دارد و کنار نهادن آن در هیچ مرحله‌ای موجّه نیست.

در اين نوشتار، با بيان اصول يا قواعد پژوهش‌هاي تاريخي با صبغة معرفت‌شناختي و روش‌شناختي، به پژوهش دربارة منابع نهضت عاشورا و رخدادهاي آن ‌پرداختيم. اين بحث، ميان‌رشته‌اي و جايگاه اصلي آن معرفت‌شناسي دانش‌هاي نقلي است؛ اما مباني معرفتي و دستاوردهاي نهضت عاشورا در دانش کلام و تاريخ نيز كاربرد بسيار دارد. در اين مقاله، به بيان اصول معرفت‌شناختي در قلمرو دليل نقلي و درجة معرفتي ادلة نقلي، اقسام و شرايط اعتبارشان، منشأ اعتبار آنها، به‌ويژه خبر واحد مي‌پردازيم. با بررسي اصول معرفت‌شناختي حاکم بر دليل نقلي، منابع و مدارك نهضت عاشورا و رويدادهاي آن، به اين نتيجه رهنمون مي‌شويم که منابع و مدارك رويدادهاي عاشورا، به اسناد تاريخي منحصر نيست، بلكه افزون بر اين‌گونه اسناد، مي‌توان در عرصه‌هايي ديگر به منابعي متقن دست يافت. افزون بر آن، منابع بسياري براي اثبات رويدادهاي عاشورا وجود دارد که مي‌توان به عنوان منابع معرفتي معتبر نهضت عاشورا براي تثبيت باورهاي ديني در علم كلام به آنها اعتماد و استناد كرد. حاصل اينكه، ارتباط تاريخي نهضت عاشورا با گذشته منقطع نيست و پيوندي استوار دارد. از‌اين‌رو، نبايد در بسياري از حوادث عاشورا ترديد کرد. اين پيامد، نقش معرفت‌شناختي، تاريخي و کلامي ژرفي دارد

يکي از مسائل مهم و مرتبط با زبان قرآن، واقع‌نمايي گزاره‌هاي خبري قرآن است. برخلاف آثار پيشين، «واقع‌نمايي» را متفاوت با «معرفت‌بخشي» و مشتمل بر دو مؤلفۀ «قصد واقع‌گويي» و «مطابقت با واقع» مي‌دانيم. وانگهي، برخلاف تصور غالب، واقع‌نمايي گزاره‌هاي خبري قرآن را علاوه بر دلايل برون‌ديني، گاهي مي‌توان با دلايل نقلي قرآني و روايي نيز بررسي و احياناً اثبات کرد، به‌گونه‌اي که منجر به مصادره به مطلوب يا دور نشود. براي اثبات اين مدعا، پس از بسط روش‌شناسي بحث و تبيين و اثبات امکان استفاده از دلايل درون‌ديني، از دلايل نقلي قرآني و روايي و نيز دلايل عقلي مطرح در قرآن، که ويژگي‌هاي قرآن و خداوند را بيان مي‌کنند و نيز از اصالة‌الظهور، استفاده کرده‌ايم.

تحلیل و بررسی نسبت میان عقل‌و‌نقل، یکی از مهم‌ترین موضوعاتی است که ذهن اندیشمندان را به خود مشغول ساخته است. دستیابی به تحلیل درست این رابطه از آن‌رو دارای اهمیت است که راه را بر شناخت منابع معتبر معرفت دینی هموار می‌سازد. از سوی دیگر، علامه طباطبایی یکی از بزرگترین حکیمان متأله سده اخیر به شمار می‌رود؛ بدین‌جهت تحلیل آراء او از اهمیت خاصی برخوردار است. در این نوشتار ابتدا به تبیین معنای عقل، وحی‌ و نقل، به‌عنوان مبادی تصوری بحث پرداخته می‌شود و در ضمن آن روشن خواهد شد که ادراکات عقل سلیم که با سلامت فطرت حاصل شده است و همچنین آموزه‌های قطعی وحیانی از دیدگاه علامه معتبر هستند. سپس به تبیین رابطه میان عقل‌ونقل از منظر علامه و تحلیل این رابطه به دو روش پیشین و پسین پرداخته شده است. با توجه به نتایج این مقاله روشن می‌شود که از منظر علامه، عقل‌ونقل از هماهنگی کامل برخوردار بوده و هیچ گزاره‌ی خردستیزی در نقل و آموزه‌های وحیانی قطعی وجود ندارد.

این نوشتار به شیوه توصیفی تحلیلی و با استفاده از روش کتابخانه ای و کتابهای الکترونیکی به بررسی صفات الهی از دیدگاه دو شخصیت کلامی بزرگ ابو منصور ماتریدی و قاضی عبدالجبار معتزلی پرداخته است.هدف از این نوشتار تبیین و بررسی دیدگاه قاضی عبدالجبار معتزلی و ابو منصور ماتریدی در باب اسما و صفات خداوند است، تنها عاملی که باعث اختلاف این دو متکلم در باب اسما و صفات خداوند شده، مسئله ارزش عقل در فهم و درک مسائل کلامی است، معتزلیان مدار اعتقادات خویش را بر عقل نهاده اند و ماتریدیان در کنار اینکه به عقل بها داده اند، ولی مدار اعتقادتشان بر پایه نقل است. لذا شیوه هرکدام در بررسی و تعمق درمسائل کلامی از جمله اسما و صفات خداوند متفاوت است که باعث اختلاف نظرها گردیده است.معتزلیان از جمله قاضی عبدالجبار معتزلی معتقد به نفی صفات هستند، اما برخلاف آنها ماتریدیان و از آن جمله موسس این مکتب ابو منصور ماتریدی صفات خداوند را اثبات می کنند و معتقدند که صفات خداوند ثابت است البته با این توضیح که حقیقت ثبوتی آنها برای ما به صورت دقیق آشکار نیست.

فیلسوفان در این موضوع که معرفت شرط لازم عمل است، اتفاق نظر و در اینکه شرط کافی آن باشد، اختلاف داشته اند. سقراط اولین فیلسوفی است که معرفت را شرط کافی برای عمل می دانست و معتقد بود اگر انسان از بدی عمل آگاه شود، هرگز مرتکب آن نخواهد شد. شاگرد او افلاطون آن را مورد تأیید قرار داد. ارسطو در مقابل این دیدگاه، تأثیر میل نفسانی در عمل و ضعف اراده ناشی از آن را یاد آور شد که موجب می‌شود تا انسان گاهی بر خلاف معرفت، رفتار نماید. هیوم با مبنای عقل‌گرایانه هر دو نوع تفکر مخالفت ورزیده و نقش معرفت را در عمل به پایین‌ترین مرتبه تنزل داده بود. مبانی و نتایج هر یک از این دیدگاهها استخراج و مورد بررسی قرار گرفت و نقاط قوت و ضعف آنها بیان شد. برخی از نظریه‌های فیلسوفان اسلامی، مانند رابطه مقدمات فعل ارادی و عمل، رابطه علم حضوری و عمل و عقیده به نقش علم معصوم در عمل ارادی، برای تأیید دیدگاه نقش کافی معرفت طرح شدند؛ اما همه نظریه‌ها با اشکالاتی مواجه شده و تبیین کاملی از ضعف اراده و راه حلی برای آن ارائه نمی‌دهند. آیات و روایات دینی در این موضوع به چند دسته تقسیم شده اند. اگر چه تعدادی از آنها در ظاهر دلالت بر کفایت معرفت دارند، اما غالباً و به صراحت از شکاف میان معرفت و عمل سخن گفته‌ اند. عوامل این مشکل از منظر نقل با تقسیم به دو گروه عوامل بیرونی و درونی، مورد بررسی قرار گرفت. در دیدگاه برگزیده، ابتدا نظریه یقین با استفاده از دیدگاه اندیشمندان اسلامی و متون دینی، طرح و بر اساس جنبه‌های معرفتی و روان شناختی آن تبیین شده است. تحلیل این نظریه ما را به برخی کاستی‌های آن برای حل مشکل شکاف معرفت و عمل و نیاز به دخالت عنصر ایمان در مسئله و نظریه نهایی می رساند. نظریه نهایی، نظریه ایمان است که با تکیه بر عنصر معرفتی و باور قلبی در تعریف آن و بر اساس تبیین مراتب ایمان، عمل و نقش علیت غایی که مبانی نظریه قرار گرفته‌اند‌، تلاش دارد تا به حل این مشکل نائل شود.

علّامه طباطبائى، از فیلسوفان و مفسران برجسته شیعه، شعور همگانى موجودات را بر اساس ادله نقلى و عقلى پذیرفته و درصدد تبیین آن برآمده است. نویسنده با مراجعه به آثار علّامه طباطبائى و با محوریت تفسیر المیزان، همراه با توصیف و تحلیل دیدگاه ایشان درباره سریان ادراک در همه موجودات، بر اساس ادله نقلى و عقلى، به بررسى این دیدگاه پرداخته است. به نظر مى رسد هرچند بر اساس آیات و روایاتى که مرحوم علّامه بدانها استناد کرده، مى توان شعور همگانى موجودات را اثبات کرد، درستى تبیین و دلیل عقلى ایشان بر مسئله، کانون تردید است؛ علاوه بر اینکه به نظر مى رسد مدعاى ادله نقلى در مسئله شعور مادیات بیش از آن چیزى است که علّامه طباطبائى بر اساس مبانىِ فلسفىِ خویش پذیرفته است. بنابراین ادله اصلى در این بحث، ادله نقلى اند که با توجه به تواتر معنوى نیاز به بررسى سندى مستقل ندارند.

بحث درباره جایگاه عقل در ادراک و گفتگو از گستره اعتبار آن در حوزه تحصیل معارف الهى واحکام آن نفیاً یا إثباتاً از مهمترین و مطرح ترین مباحث جارى تاریخ بشر است و در برهه خاصى از تاریخ فکر اسلامى به کانونى از جذب ودفع افکار و اندیشه‌ها مبدل گشته است. اخباریون ومحدثین که مرحوم مجلسى در میان آنان جایگاه ویژه دارد به نفى مطلق اعتبار و ارزش عقل و جایگزین‌ کردن تمسک به اخبار و کلام معصومین منسوب گشته‌اند. مقاله اى که فرا روى شما خواننده محترم قرار دارد به بررسی و تحلیل کلماتى از علامه مجلسى پرداخته که ادعا شده است در راستاى مطالب فوق قرار دارد. در پرتو تحلیل و ارزیابى کلمات ایشان به حدود اثرگذارى عقل در کسب معرفت وارزش و اعتبار احکام عقلى آشنا خواهید شد.