مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

يكی از ملاكهای تمايز علوم را، موضوع هر علم دانسته اند. در اين راستا، حكما در ابتدای "الهيات" در مورد الهيات به بحث پرداخته اند. شيخ الرييس ابن سينا در "الهيات شفا" به طور مبسوط به اين بحث پرداخته است اينكه ابن سينا چه معنايی از موضوع الهيات در نظر داشته را از خلال آن مباحث می توان استخراج كرد. اين نوشتار بر آن است تا آن معنا را با استفاده از روش معناشناسی و راهكارهای آن استخراج كرده و نتيجه را در جملاتی كه از اطناب ممل و اجمال مخل بدور باشند ارايه كند. اين كار كه از حيث ابهام زدايی معنايی و شفاف كردن تغييرات معنايی می تواند اهميت داشته باشد، بررسی معناشناختی را صرفا در "الهيات شفا" انجام داده است .

از شیخ الرئیس ابو علی سینا رسائلی در منطق به ثبت رسیده که تاکنون به‌ صورت نسخ خطی باقی مانده است و بعضا انتساب آنها به وی نیز محل تردید است. بررسی و تحلیل این آثار و مقایسه آن با آثار محرز الانتساب ابن سینا در مشخص‌ کردن میزان احتمال انتساب این آثار و همچنین استقصای حداکثری نظرات وی در این‌ زمینه ضروری است. پژوهش در این راستا علاوه بر ضرورتهای ذکر شده موجب‌ تصحیح فهرستهای مربوط به آثار شیخ و گاه یافتن نسخی ثبت نشده می‌شود. یکی‌ از این رسائل«الاشاره الی علم المنطق»است که در این مجال مورد تصحیح و تحلیل‌ قرار گرفت.این رساله چنان‌چه از نامش پیداست به برخی از مسائل منطقی اشاره‌ مختصر و گذرا دارد. مسائل مطرح شده در این تعالیق کوتاه،شامل چیستی منطق و فائده آن،مقولات‌ عشر،اقسام قیاس،حد جنس،حد نطق، مقول در جواب«ای»،قیاس مختلطه،انواع‌ محمول و محمول براهین است که بو علی نظرات انتقادی خود را در مورد آنچه پیشتر درباره برخی از این موارد آمده بیان می‌دارد.

پی بردن به حقیقت نفس و درک ناشناخته‌های آن، همواره از دغدغه‌های فیلسوفان مسلمان بوده است. از میان صفات نفس ویژگی تجرد یکی از مهمترین آنهاست چرا که اگر وجود نفس به عنوان یک جوهر مجرد که بعد از زوال بدن باقی است ثابت نشود، بحث از معاد بی‌معنا خواهد بود. این مقاله به بررسی آراء سه فیلسوف بزرگ مسلمان (ابن‌سینا، شیخ اشراق و صدرالمتالهین) در باب تجرد نفس می‌پردازد. ابن‌سینا بحث نفس را در طبیعیات آورده زیرا به نظر وی نفس کمال اول برای جسم طبیعی است و مجردا حادث می‌شود. البته در این صورت این سؤال به وجود می‌آید که رابطه موجودی مادی مثل بدن با موجودی مجرد چون نفس چگونه قابل توجیه است؟ وی سپس دلایل مختلفی بر تجرد نفس ارائه می‌دهد که مهمترین آنها در این مقاله آمده است. بر خلاف حکمای مشاء که از علم‌النفس در طبیعیات بحث کرده‌اند، شیخ اشراق به مسأله نفس صورتی الهی بخشیده است. از نظر وی نفس نوری از انوار حق‌تعالی است که در زندان تن گرفتار شده و در جهت رهایی او از دام تن و نجاتش از تاریکی جهان مادی باید کوشید. برخی از دلایل سهروردی بر تجرد نفس برگرفته از آراء مشاییان و برخی مختص به خود اوست. از دیدگاه ملاصدرا تعریف نفس به کمال اول برای جسم طبیعی ناظر به ذات نفس است، نه حیثیت تعلقی آن و نفس حقیقتی جز سرپرستی و تدبیر بدن ندارد. وی بر خلاف ابن‌سینا از نفس در الهیات بحث کرده و معتقد است نفس «جسمانیة الحدوث» و «روحانیة البقا» است. به عبارت دیگر، نفس از بستر ماده بر می‌خیزد و مراتب تجرد را یکی پس از دیگری می‌پیماید تا اینکه به مقام تجرد تام عقلی نائل می‌شود.

يكی از نظرياتی كه به طور جدی، ابن سينا، آن را به چالش كشيده است، نظريه مثل افلاطونی است، يقيناً وقتی افلاطون به طراحی چنين نظریه ای می پرداخت گمان جدی اش اين بود كه بدان وسيله می تواند پيدايی عالم محسوسات را با نظر به ناپايداری آن و قابل شناخت نبودن يقينی آن، توجيه كند. ابن سينا، از جمله حكيمانی است كه نظريه مثل افلاطونی را ارزيابی منفی كرده و آشكارا آن را منسوب به دوران خامی و ناپختگی انديشه يونانی دانسته است و اين در حالی است كه ستايش خود را از فيلسوف ديگری كه معاصر و شاگرد بزرگ افلاطون، يعنی ارسطو بوده، پوشيده نمی دارد. او به صراحت اعتقاد به مثل را ناشی از جهل، دانسته است. به گمان وی چنين نظريه ای مستظهر به منطق قوی استدلالی و برهانی نيست. بخشی از آثار مهم ابن سينا به نقد و بررسی اين نظريه اختصاص داده شده است كه از جمله آن می توان به مقاله هفتم «الهيات شفا» . اشاره كرد نگارنده مقاله درصدد است با عنايت به ساختار كلی نظريه مثل در انديشه افلاطون و صورت تقرير يافته آن نزد ابن سينا، نشان دهد كه چرا بر خلاف فيلسوفان مسلمان ديگر همچون شيخ اشراق و ملاصدرا، نظريه ابن سينا قائل به نارسايی آن در تبيين نظام پيدايی عالم بوده است. به اين منظور سعی می شود تا با بررسی آرای مكتوب افلاطون و دريافت ابن سينا از آن نظريه، نشان داده شود كه نقد فلسفی ابن سينا تا چه اندازه موجه بوده است.

«ونفخت فیه من روحی» که انسان را فرستادیم بیرون/جمال خویش بر صحرا نهادیم. حجه الحق و شرف الملک و امام الحکما، الشیخ الرئیس حسین بن عبداله بن حسن بن علی بن سینا، حکیم مشائی و ابوالفتوح شهاب الدین، یحیی بن حبش بن امیرک السهروردی را در نزول و صعود روح رحمانی و نفس ناطقه انسانی و بر عالم نفس حیوانی و عالم ناسوت جسمانی و نیز بازگشت آن به عالم قدس سبحانی و لاهوت و هاهوت یزدانی دو قصیده عینیه و حائیه است که نگارنده در پرتو خورشید قرآن درباره روح و نزول و صعود آن و حقیقت محمدیه به نثر و نظم شرحی پرداخته و قصیده عینیه ابن سینا را درباره هبوط روح آورده و از دو ترجمه و شرح منظوم اثر دانشمند و مفسر علامه شادروان سید محمد حسین انوار شیرازی و حکیم علامه حائری مازندرانی یاد کرده است. هبطت الیک من المحل الارفع/ ورقا ذات تعزز و تمنع شد طایر فرخنده ای از آسمان/در جسم تو بگزید جا و گشت جانسوی تو از فراز گشت روان/ با فر و ناز آن کشیده میان ابدا تحن الیکم الارواح/ و وصالکم ریحانها والراح شوق دیدار شما ای قدسیان در جان ماست/ وصلتان شادی ما و باده و ریحان ماست بال بگشوده مرغ جان سویت/ تا زند بال بر سر کویت

این رساله در دو بخش تنظیم شده است. در بخش اول دیدگاه ابن سینا و صدرالمتالهین و ابن رشد مورد بررسی قرار گرفته است. بخش دوم با عنوان" راه حلهای تفصیلی تعارض عقل و دین " به این موارد از دیدگاه ابن سینا و ملاصدرا می پردازد: صفات باری تعالی، اراده و قدرت خدا، معاد جسمانی، وحی و نبوت و معجزه، قدم عالم و خالقیت خدا، شرور و چگونگی وجود آنها در عالم

ابن رشد برجسته ترین فیلسوف اندلس می باشد که چون اخلاف خود ابن باجه و ابن طفیل نظریاتش موافق با اعتقادات سلسلمه موحدین اندلس بود. او سعی کرد در زمینه فلسفه آراء ارسطو را بطور خاالص و پیراسته از نظریات نوافلاطونیان ارائه دهد. وی تفاسیری بر آثار ارسطو نوشت که به تفسیر بزرگ، تفسیر متوسط و تفسیر کوچک معروف شدند. ابن رشد از ابن سینا و فارابی بخاطر دور افتادن از تعالیم اصیل ارسطو انتقاد کرده است. و چند کتاب در زمینه اثبات توافق بین دین و فلسفه نوشته است. او معتقد است که دین دارای معانی باطنی و ظاهری است. برای عامه جنبه تمثیلی و رمزی آن مورد نظر است اما برای خواص معنای باطنی دارد. وی برای رسیدن به خدا از استدلالات قرآنی استفاده می کند (دلیل اختراع و دلیل عنایت) همچنین برای اثبات توحید به آیات قرآنی استشهاد میجوید و صفات خدا را هفت صفت می داند که ام الصفاتند و عبارتند از: علم، حیات، قدرت، اراده، سمع، بصر و کلام. به نظر ابن رشد پیامبر کسی است که به وحی الهی وضع شرایع می نماید. اثبات نبوت از طریق معجزات نمی باشد چون قرآن از این شیوه نهی می کند. در خارج از قلمرو عقل حیطه وسیعی وجود دارد که عقل را بدان دسترسی نیست و باید در این موارد از وحی یاری جست. از نظر ابن رشد فیلسوف معاد را به صورت روحانی اثبات می کند ولی متکلم بصورت جسمانی. قرآن با نظر به سعادت همه انسانها به زبان تمثیلی درباره معاد سخن گفته است. توده مردم باید تمثیلات را بصورت ظاهری آن بپذیرند و معنای باطنی آن تمثیلات برای عوام نباید تادیل گردد. تاویل متشابهات قرآن بعهده راسخان در علم است که همان فلاسفه می باشند. تأویل شرایط خاوصی دارد که باید رعایت شود. از نظر ابن رشد هر گاه ظاهر نص شریعت با آنچه که برهان افاده می کند موافق نباشد باید آن نص را تأویل کرد. نتیجه نهایی: انسان ذاتا پرسشگر است و درباره جهانی که در آن زندگی میکند یک سلسله پرسشهای اساسی مطرح می کند که پرداختن به پاسخ آنها مباحثی چون جهانشناسی، خداشناسی، معاد و نبوت را بوجود می آورد وقتی انسان به اندیشه و گفتگو درباره این مسائل و مباحث می پردازد فلسفه بوجود آید. انسان میتواند پاسخ به این سوالها را از منبع دیگری هم بجوید و آن منبع وحی است . اما روی آوردن به وحی باعث نمی شود که انسان فلسفه را رها کند چرا که وحی خودش زمینه ایجاد فلسفه را فراهم می کند. چون اولا کلام وحی ماهیت فلسفی دارد یعنی مباحث را گاهی خودش مطرح می کند و ثانیا بشر را دعوت به تفکر و تدبر در آن سخنان می کند. و نتیجه این کار بوجود آمدن فلسفه است و نمی توان گفت دین با فلسفه مخالف است چون درست نیست که بگوئیم دین، انسان را به کاری دعوت می کند که خودش با نتیجه آن مخالف است. دین عقل را ستوده است و انسانهایی را که از عقل خود استفاده صحیح نمی کنند نکوهیده است. نمی توان گفت عقلی که مود نظر دین است با عقل اصطلاحی فلاسفه متفاوت است. از نظر دین عقل باعث سعادت انسان می شود. انسانها بخاطر داشتن عقل مسئول اعمال خویش هستند. حضرت علی(ع) می فرماید: عقل جوهری است دراک که بر اشیاء از جمیع جهات محیط است و قبل از وجود اشیاء به آنها عارف است. پس عقل علت موجود است و نهایت مطالب است. این تعریف از عقل به معنایی از عقل که فلاسفه بکار می برند (که در سطور ذیل خواهد آمد) بسیار نزدیک است. کاربردهای کلمه عقل در آیات و روایات نشان می دهد که عقل در دین به معنای عقل نظری و عقل عملی مورد نظر است./

ابن رشد نظریات فلسفی ابن سینا را در پنج مساله به طور ویژه نقد و بررسی کرده است که عبارت اند از: یک. مساله صدور و قاعده الواحد؛ دو. تبیین نظام خلقت و مساله افلاک؛ سه. حدوث عالم و روش ابن سینا در اثبات حدوث آن؛ چهار. ادراک نفس؛ پنج. بحث زیادت وجود بر ماهیت. محور بحث های وی در انتقاداتی که بر شیخ وارد کرده، یکی آن است که ابن سینا در طرح برخی از مباحث یادشده آرایی مطرح می کند که ریشه در فلسفه ارسطو ندارد. نقد دیگر او به تعارض هایی مربوط می شود که به زعم او در اندیشه ابن سینا راه یافته است؛ از همین رو، وی در صدد است تناقض ها و تهافت هایی را در آثار و نظریات شیخ نشان دهد. این نوشتار در صدد بررسی این ادعا در پنج مساله یادشده است.

ابن سینا، در مواردی، از مباحث معناشناختی برای دست یابی به نتایجی در فلسفه طبیعی خود سود برده است. برای نمونه، وی به منظور بازشناسی ویژگی های طبیعی، از تحلیل معنا شناسانه الفاظی که از «طبیعت» مشتق می شوند، استفاده و مشتقات پنج گانه ای را برای این معنا ذکر کرده است. از تحلیل مضامین فلسفی ای که او ذیل هر یک از این مشتقات بیان می دارد، این نتیجه حاصل می شود که ویژگی های طبیعی اشیاء، از ذات آن ها برآمده است و بر آن تکیه دارد. مسئله اصلی که در این جا رخ می نماید این است که چگونه می توان گذار ابن سینا از مباحث معناشناختی به نتایج طبیعت شناختی را موجه دانست؟در پاسخ به این مسئله، تلاش شده است ضمن آشکارسازی پیش فرض های ابن سینا از طریق تحلیل نسبت مشتق و مبدأ اشتقاق از یک سو و واکاوی مفهوم طبیعت از سویی دیگر، موجه بودن چنین گذاری نشان داده شود.